بيىل ءال-فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسى بويىنشا قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ءتورت عىلىمي جۇمىس ۇسىنىلعان بولاتىن. تاريحي-ارحەولوگيالىق عىلىمدار سەكتسياسىنىڭ قاراۋىنان وتكەن جۇمىستار تۋرالى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بۇركىتباي اياعان ايتىپ بەردى.
– بۇركىتباي عەلمانۇلى, ساراپتامالىق-تالدامالىق باقىلاۋ ناتيجەسى بويىنشا قانداي ەڭبەكتەر كونكۋرسقا لايىق دەپ تانىلدى؟
– تاريحي-ارحەولوگيالىق عىلىمدار سەكتسياسى قاراۋىنا ءتورت عىلىمي جۇمىس تاپسىرىلعان بولاتىن, سونىڭ ىشىندە ەكەۋى ودان ءارى كونكۋرسقا قاتىسۋعا ۇسىنىلدى. ول – «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى, ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ءۇش تومدىق «ۇرانىم – الاش!» اتتى ەڭبەگى. ايتا كەتەيىن, «ۇرانىم – الاش!» تريلوگياسى 1927-1932 جج. جانە 1937-1938 جج. ارالىعىندا بمسب, ىىحك, مقك سوتتالعان «الاش وردا» قوزعالىسى قايراتكەرلەرىن تەرگەۋ جانە ولاردىڭ جاۋاپتارىنىڭ حاتتاماسى نەگىزىندە جازىلعان عىلىمي جانە تاريحي, ادەبي-پۋبليتسيستيكالىق زەرتتەۋ.
1988-1991 جج. جانە 1997 جىلى «ەرەكشە قۇپيا» ءمورى باسىلعان تەرگەۋ سۇراقتارى, ايىپتالۋشىنىڭ جاۋاپتارى, ايىپتاۋ قورىتىندىلارى سياقتى جۇزدەن استام مقك مۇراعات قۇجاتتارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. تۇرسىن جۇرتباي 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, مقك جالعان كىنالارىن اشاتىن جاڭا دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى. بۇل ەڭبەك كەڭەستىك توتاليتارلىق ساياسي جۇيەنىڭ بارلىق سۇمدىقتارىن شەككەن, الاشتىقتاردىڭ سان قىرلى تاعدىرلارىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى, گۋمانيتارلىق عىلىمدار جۇيەسىنىڭ ادىستەرى بارىن ەسكەرىپ وزىندىك پراكتيكالىق ماڭىزى بار. تريلوگيانىڭ وزىندىك ەرەكشە ءۇش كىتابى – اۆتوردىڭ ۇزدىكسىز ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى عانا ەمەس, وتكەن, بۇگىنگى جانە بولاشاقتاعى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تۋرالى اۆتورلىق ويلار جەمىسى جانە بۇل كىتاپ وقىرمانداردىڭ كەڭ اۋقىمىنا ارنالعان.
– ەكىنشى ەڭبەك تۋرالى نە ايتاسىز؟
– الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ نوماديزم جانە ۋربانيزاتسيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قر ۇعا اكادەميگى كارل بايپاكوۆتىڭ «ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلارداعى قازاقستاننىڭ ۋربانيزاتسياسى (وڭتۇستىك قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى زەرتتەۋلەرىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا)» اتتى ەڭبەگى. ەلىمىزدەگى بۇل العاشقى ىرگەلى زەرتتەۋ اۆتوردىڭ 50 جىلدان استام عىلىمي ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسى ەكەنى بەلگىلى. زەرتتەۋ جۇمىسى قازاقستانداعى قولا داۋىرىنەن باستاپ قازاق حاندىعىنا دەيىنگى قالا مادەنيەتى دامۋىنىڭ تولىق كورىنىسىن بەرەدى. ۇسىنىلعان جۇمىستا الەمدىك تاريح جانە ارحەولوگيا ءۇشىن وزەكتى, تەوريالىق ماسەلەلەردى ازىرلەۋگە ناقتى ارحەولوگيالىق ماتەريالدار قولدانىلعان.
ياعني, پوليتوگەنەز جانە مەملەكەتتىلىك كەزەڭدەرى; دالا وركەنيەتىنىڭ كونتسەپتسياسى; قالا بەلگىلەرى; ۋربانيزاتسيانىڭ تاريحي كەزەڭدەرى جانە فاكتورلارى; وتىرىقشىلىق نىساندار تيپولوگياسى; قازاقستاننىڭ مادەني جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تاريحىنداعى يسلام ۇلى جىبەك جولى جانە ارحەولوگيالىق نىساندار مەن تاريحي قالالار سايكەستىگىنىڭ ماسەلەلەرى كوتەرىلەدى. ءاربىر ماسەلە وزەكتى جانە جەكە كۇردەلى ەمەس اسپەكتىلەرگە بولىنەدى: ساقتار مەن ۇيسىندەردىڭ مەملەكەتتىلىك ماسەلەلەرى, تۇركى-سوعدىلىق قالا قۇرىلىسى كونتسەپتسياسى, قالالىق قۇرىلىس, ءداستۇرلى تۇرعىن ءۇي دامۋى, ءدىني عيماراتتاردىڭ قۇرىلىسى, دەموگرافيالىق جانە ەتنيكالىق پروتسەستەر, قولونەر تاريحى, ساۋدانىڭ ءرولى.
قورىتىندىلاردىڭ عىلىمي نەگىزدىلىگى مەن جاڭالىعى الەمدىك ارحەولوگيالىق تاجىريبەدە ەسكەرىلگەن زاماناۋي زەرتتەۋ ادىستەرىن قولدانۋدان تۇرادى. قۇندىلىعى جازباشا, ارحەولوگيالىق, پالەوانتروپولوگيالىق دەرەككوزدەرىنىڭ ۇيلەسىمى.
سۇحباتتاسقان:
گۇلميرا ايماعانبەت
