نۇر-سۇلتان قالاسىندا وتكەن اپتادا ۇلكەن كەڭسەلەردە تالقىلانعان ەڭ باستى ماسەلە – كاسپي قۇبىرى كونcورتسيۋمىنىڭ تاعى دا اياق استىنان توقتاتىلۋىنىڭ جاي-كۇيى بولدى. وسى جەردە قازاقتىڭ «كىسىدەگىنىڭ كىلتى – اسپاندا» دەگەن ماقالىنىڭ كەرى كەلدى دە تۇردى. ال مۇنداي تىعىرىقتان شىعار جول قايسى؟ بۇل تاۋەلدىلىكتەن ءبىز الداعى ۋاقىتتا قالاي قۇتىلا الامىز؟ مىنە, وسى توڭىرەكتەگى ساراپشىلار مەن مامانداردىڭ وي-پىكىرىن زەردەلەپ كوردىك.
ماسەلەنىڭ ءمانىسى
رەسەي فەدەراتسياسى بيلىگى نوۆوروسسيسك تەرمينالى ارقىلى ەۋرووداق ەلدەرىنە شىعارىلاتىن قازاقستان مۇنايىن وسىمەن ءۇشىنشى رەت بۇعاتتاپ وتىر.
مۇناي – ءبىزدىڭ ەكونوميكانىڭ باستى تىرەگى. قازاقستاندىق «قارا التىنىنىڭ» ۇشتەن ەكى بولىگى (بارلىق تاسىمالداناتىن مۇنايدىڭ 80 پايىزى) وسى كاسپي قۇبىرى كونسورتسيۋمى ارقىلى تاسىلاتىنىن ەسكەرسەك, بۇل جەردە ورىن العان جايعا قوبالجۋدىڭ ناقتى رەتى بار ەكەنىن كورەمىز. «نەگە بۇلاي بولىپ وتىر؟» دەپ اركىم دە ويلانارى حاق. ءبىر ەمەس, ەكى ەمەس, ءۇشىنشى رەت ءتۇرلى جەلەۋمەن رەسەيلىك قۇبىر جەلىلەرى «ىستەن شىعىپ قالىپ» وتىر.
2022 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا قازاقستان پرەزيدەنتى ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتى شارەل ميشەلمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ, قازىرگى ەنەرگو جەتىسپەۋشىلىككە بايلانىستى قول ۇشىن سوزۋ مۇمكىندىگىن ايتىپ ەدى, سايكەستىك پە كىم ءبىلسىن, كەلەسى كۇنى نوۆوروسسيسك قالاسىنىڭ پريمورسكي اۋداندىق سوتى سول شاھاردىڭ ايلاعىنداعى ەۋروپا باعىتىنا قازاقستان مۇنايى ايدالاتىن تەڭىز تەرمينالىنىڭ جۇمىسىن 30 كۇنگە توقتاتتى دا تاستادى. نەگىزگى سەبەپ – رەسەي كولىك قاداعالاۋ ورگانىنىڭ تەكسەرىسى بويىنشا اتالعان مەكەمە ەكولوگيالىق زاڭناما تالاپتارىن بۇزعان-مىس.
قازاقستان باكۋ-تبيليسيدجەيحان مۇناي قۇبىرىنا باياعىدا قوسىلىپ قويعان. ەندى تەك كاسپيدە ەڭ باستى قۇبىرعا مۇناي ايدايتىن قۋاتتى قوندىرعى سالۋىمىز قاجەت.
«بۇل ءىس-ارەكەتتىڭ ساياسي استارى جوق» دەگەنمەن, كەيبىر «جاۋىرىنشىلار» ونى قازاق ەلى باسشىسىنىڭ اراگىدىك ايتىپ قالعان باتىل سوزدەرىمەن, ناقتى ءىس-قيمىل ارەكەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستىرادى. ماسەلەن, رەسەيدەگى كونسالتينگتىك كومپانيانىڭ ەنەرگەتيكالىق ماسەلەلەر جونىندەگى ساراپشىسى ميحايل كرۋتيحين: «مەن سوتتىڭ بۇل شەشىمىن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ «ەۋروپالىق وداققا مۇناي مەن گاز ماسەلەلەرى جونىندە كومەكتەسەمىز» دەگەن سوزىنە بايلانىستى تۋىنداپ وتىرعان قيىندىقتار دەپ تۇسىنەمىن» دەدى.
ال وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس ەۋروپا جونىندەگى ساراپشىسى, پوليتولوگ لەيلا اليەۆا دا وسى توڭىرەكتە ءوز وي-پىكىرىن ءبىلدىرىپتى. ونىڭ ايتۋىنشا, بۇل – قازاقستاننىڭ ەركىن دە تاۋەلسىز بولۋعا ۇمتىلعان ناقتى قادامدارىنىڭ العاشقى كەدەرگىگە تاپ بولۋى.
رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس باستالعالى بۇل – ءۇشىنشى رەت ورىن الىپ وتىرعان ايتارلىقتاي ەكونوميكالىق كەدەرگى. حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق اگەنتتىكتىڭ ەسەبى بويىنشا, وسىنىڭ سالدارىنان قازاقستانداعى مۇناي ءوندىرىسى 12 پايىزعا تومەندەپ كەتكەن ەكەن.
مۇنداعى ەڭ قيىنى – ەل ەكونوميكاسىنىڭ جاعدايى كۇردەلەنەدى. تابيعاتىندا مۇناي تاسىمالى – ۇزدىكسىز جۇرگىزۋدى كەرەك ەتەتىن ۇدەرىس. ەگەر وسى كەساپاتتىڭ سالدارىنان توقتاۋسىز جۇمىس ىستەپ جاتقان ۇڭعىمالارعا زاقىم كەلەتىن بولسا, ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس كورىنەدى. تەك قايتادان جاڭا ۇڭعىما قازۋ قاجەت. ول دەگەنىڭىز, قىرۋار قارجى, سونشاما ۋاقىت. سوسىن وعان تىڭ ينۆەستيتسيا تارتۋ كەرەك. ال وسىنداي زاماندا ونىڭ ءوزى قانشاما كۇش-جىگەردى تالاپ ەتەدى.
كۇدىكتەن ءۇمىت باسىم
بەلگىلى ەكونوميست رىسبەك ءازىمبايدىڭ ويىنشا, رەسەي رايىنان قايتىپ, ماسەلەنى كۇردەلەندىرمەي شەشۋگە تىرىسادى. ويتكەنى رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنتى ءباسپاسوزىنىڭ جەتەكشىسى دميتري پەسكوۆ «بۇل جەردە ەشقانداي ساياسي استار جوق. تەك ورىن العان ەكولوگيالىق كەمشىلىكتەردى قالپىنا كەلتىرۋ» دەپ مالىمدەدى.
ەگەر كورشى تاراپ كقك جايىن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە شەشپەسە, قازاقستان مۇناي ەكسپورتىن ارتاراپتاندىرۋعا بار كۇشىن سالىپ, اتالعان قۇبىرلارى تۇبىندە ەشكىمگە كەرەك بولماي قالۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى ەكونوميست.
«بۇل – ءبىزدىڭ بىرلەسكەن جوبامىز. بۇل جەردە ءۇش تاراپ بار. سول سەبەپتى كقك-نىڭ جابىلۋىن «بىردەن ەكى قوياندى اتىپ الۋ» دەپ تۇسىنۋگە بولادى. قورقاتىن دانەڭە دە جوق. قازىر رەسەيدىڭ قازاقستان يمپورتىنداعى ۇلەسى – (تاۋار اينالىمى) 42%. سوعىسقا جانە لوگيستيكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى تاياۋدا عانا ول 39%-عا تومەندەدى. قازاقستان كەرەك-جاراقتىڭ 50%-ىن رەسەيدەن ساتىپ الىپ وتىر. يمپورت! سوندىقتان كقك-نىڭ توقتاۋى ءبىزدىڭ بيزنەس ءۇشىن كەرەمەت سەبەپ: ياعني ەكسپورتتىق جانە يمپورتتىق باعدارلاردى ءارتاراپتاندىرۋ ماسەلەسىنە شىنداپ باس قاتىرۋ كەرەك بولادى, – دەيدى ول.
بۇل نەگىزدە ءبىرىنشى ويعا ورالاتىنى – بالاما رەتىندە باكۋ – تبيليسي – دجەيحان باعىتى. ەۋروپالىقتارعا تاپ قازىر اۋاداي قاجەت شيكىزاتتى وسى جولمەن شىعارساق, ۇتىلمايتىن سياقتىمىز. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا جاقىندا عانا شارەل ميشەلمەن سويلەسكەندە ترانسكونتينەنتالدىق ءدالىزدى وڭ ناتيجە رەتىندە اتادى. بۇعان ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىن قوسىڭىز. سوندا رەسەيدى اينالىپ ءوتىپ, ازەربايجان ارقىلى باكۋدەن تبيليسيگە, ودان ءارى جەرورتا تەڭىزى ايلاعىنداعى تۇرىكتىڭ دجەيحان مۇناي قۇبىرىنا قوسىلۋ قازىرگى كۇدىگىمىز باسىم ۋاقىتتا كوكەيگە سەنىم ۇيالاتاتىن ءتارىزدى.
سەنىمىمىزدىڭ باسىمدىعى – قازاقستان باكۋ-تبيليسي-دجەيحان مۇناي قۇبىرىنا باياعىدا قوسىلىپ قويعان. ەندى تەك كاسپيدە ەڭ باستى قۇبىرعا مۇناي ايدايتىن قۋاتتى قوندىرعى سالۋىمىز قاجەت. بۇل تۇجىرىمعا باتىس تا وڭ قاباق تانىتارى ءسوزسىز. سوندىقتان ءدال بۇگىنگى كۇنى مۇناي مەن گاز ءۇشىن بالاما مۇمكىندىكتەر ىزدەۋ – كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ وزەكتى ماسەلە. بۇل تۇرعىدا ناقتى كەلىسسوزدەر دە جۇرگىزىلىپ جاتقانى ايدان انىق. ەندى سول ەل ەكونوميكاسىن وركەندەتەرلىكتەي تابىستى بولسا ەكەن دەپ تىلەيىك».
وڭتايلى شەشىم قاجەت
ەكونوميكاسى مۇنايعا تاۋەلدى قازاقستان 2021 جىلى كقك ارقىلى 53,1 ميلليون توننا مۇناي تاسىمالداعان. ال بيىلعى قاڭتار مەن مامىر ارالىعىندا 22,4 ميلليون توننا مۇنايدى ەكسپورتقا شىعارىپتى.
تاياۋدا عانا وتكەن القالى جيىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ كوپشىلىكتىڭ نازارىن قازاقستان مۇنايىن تاسىمالداۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن قاراستىرۋ ماسەلەسىنە اۋداردى.
ونىڭ پايىمداۋىنشا, قىتاي, قازاقستان, كاسپي تەڭىزى اكۆاتورياسىنداعى ازەربايجان, گرۋزيا, تۇركيا, قارا تەڭىز ارقىلى باتىس ەۋروپاعا شىعاتىن ترانسكاسپي باعىتىنا باسىمدىق بەرگەن دۇرىس كورىنەدى.
سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتتىڭ الدىنا تەڭىز ايلاقتارى ارقىلى مۇناي تاسىمالىن جانداندىرۋدى دا تاپسىردى. تەڭىز تاسىمال جولى دەگەندە بىردەن ويىمىزعا اقتاۋ – باكۋ باعىتى ورالادى. بىراق بۇرىنىراق ونىڭ تيىمدىلىگىنەن گورى شىعىنى كوپتەۋ بولىپ, توقتاپ قالعان ەدى. وسى باعىتتى جانداندىرساق, وندا بىزگە تەڭىزدەگى مۇمكىندىكتەردى دە قۋاتتاندىرۋ مىندەتى تۇرادى.
«وسىعان وراي ۇكىمەت «سامۇرىق-قازىنامەن» بىرلەسىپ, اتىراۋ – كەڭقياق جانە كەڭقياق – قۇمكول مۇناي قۇبىرلارىنىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ جونىندە شارالار قابىلداۋى قاجەت» دەدى. ق.توقاەۆ.
وتكەن اپتادا ۇكىمەت باسشىسى ءاليحان سمايىلوۆ جەدەل ۇكىمەت وتىرىسىن وتكىزىپ, جوعارىدا ايتىلعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى جان-جاقتى تالقىلادى. بۇل گەوساياسي داعدارىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە ەسكەرە كەلىپ, قازاقستان كومىرسۋتەگىن حالىقارالىق نارىقتارعا جەتكىزۋ باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋدى كوزدەيتىنىن جەتكىزدى. بۇل جەردە «اربانى دا سىندىرماي, وگىزدى دە ولتىرمەي» بەلگىلى ءبىر وڭتايلى ءتيىمدى شەشىمگە كەلۋ مىندەتى تۇر. بىراق ودان ەش ساياسي استار ىزدەۋ كەرەك ەمەستىگىن دە جەتكىزدى.
P.S: ماقالا ازىرلەنىپ جاتقاندا رەسەيدىڭ كراسنودار ولكەلىك سوتى پريمورسك اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىن بۇزىپ, كقك جۇمىسىن توقتاتۋدى 200 مىڭ رۋبل ايىپپۇلعا اۋىستىرعانى بەلگىلى بولدى.
