1986 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قاھارمانى, تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قارجى سالاسىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان بىلىكتى ەكونوميست-اۋديتور, 16 جىل بويى پارلامەنت ماجىلىسىندە حالىققا ادال قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ساياساتكەر نۇرتاي ساليحۇلى سابيليانوۆتى قازاقستاندىقتار جاقسى بىلەدى. 2021 جىلدىڭ باسىندا دەپۋتاتتىق وكىلەتتىگىنىڭ اياقتالاتىنىن ەستىپ, نۇرتاي اعامەن دەپۋتاتتىق قىزمەتى, جەلتوقسان, تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىندا كەڭىنەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
دەپۋتات مەملەكەت مۇددەسىن جوعارى قويۋى ءتيىس
– نۇرتاي ساليحۇلى, ەسىڭىزدە شىعار, ءبىراز جىل بۇرىن «ماجىلىستەگى ەڭ حالىقشىل, كاسىبي, قوعامدىق پىكىرگە ىقپالى زور دەپۋتات» دەگەن رەيتينگ جاساپ, ءسىزدىڭ ءبىر جىلدا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا 50 ەلدى مەكەندى ارالاپ, 61 كەزدەسۋ وتكىزىپ, حالىقتان 700-گە جۋىق حات العانىڭىزدى جازىپ ەدىك. ال 16 جىلدا قانشا ەلدى مەكەندى ارالاپ, قانشا كەزدەسۋ وتكىزدىڭىز؟ ەل-جۇرتتان قانشا حات الىپ, قانشا زاڭ جوباسىنا وزگەرىس پەن تۇزەتۋ ەنگىزدىڭىز؟
– وسىدان تۋرا 16 جىل بۇرىن ءوزىم تۋىپ-وسكەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اياگوز, ءۇرجار, جارما اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارى قولداپ, سول وكرۋگتەن العاش رەت دەپۋتات بولىپ سايلاندىم. ءۇش اۋداننىڭ حالقىنا, وبلىس تۇرعىندارىنا العىسىم شەكسىز. دەپۋتاتتىققا 7 رەت (1994 جىلى – جوعارعى كەڭەستىڭ, 1999, 2000, 2004, 2007, 2012, 2016 جىلدارى – ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتىعىنا) ۇمىتكەر بولىپ تىركەلىپ, سونىڭ تورتەۋىندە ء(ۇش رەت Nur Otan-نىڭ پارتيالىق تىزىمىمەن) سايلاندىم. Nur Otan پارتياسىنا دا العىس ايتامىن. وسى جىلدار ىشىندە حالىققا, ەلگە ادال قىزمەت ەتۋدى الدىما ماقسات ەتىپ قويىپ, قولىمنان كەلگەنىنشە ايانباي جۇمىس ىستەدىم. 16 جىل حالىقتىڭ ورتاسىندا بولدىم. دەپۋتاتتىڭ ەڭ باستى قىزمەتى – ساپالى زاڭدار قابىلداۋ, حالىقپەن بىرگە بولۋ, مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق سالۋ, ماسەلەسىن كوتەرۋ, شەشىلۋىنە كومەكتەسۋ. 16 جىلدا 750 ەلدى مەكەندە (كەزدەسۋلەرىمنىڭ 80-85 پايىزىن شقو-دا وتكىزدىم) حالىقپەن 1250 اشىق كەزدەسۋ وتكىزىپ, ولار كوتەرگەن ماسەلەلەردى ۇسىنىس-حات, دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋ, زاڭ جوبالارىنا وزگەرىس ەنگىزۋ, پارلامەنتتەگى وتىرىستاردا قۇزىرلى مەكەمەلەرگە جەتكىزۋ ارقىلى شەشىلۋىنە اتسالىستىم. 310 دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپپىن. كوپتەگەن الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق ماسەلەلەر شەشىلدى. 16 جىل ىشىندە حالىقتان 9700 ءوتىنىش-حات الىپپىن. سولاردىڭ بارلىعىنا جاۋاپ قايتاردىم. 60 پايىزعا جۋىعى شەشىلدى, زاڭدار ارقىلى دا رەتتەلدى. ارينە, ءبارىن ءبىر كۇندە, ءبىر جىلدا شەشۋ مۇمكىن ەمەس. كەيىن شەشىمىن تاپقاندارى دا بار. ءارتۇرلى زاڭ جوبالارىنا قاتىستى بەرگەن 5140 ۇسىنىسىم قابىلداندى. سونىڭ ىشىندە شىعىس قازاقستاندا 65 مەكتەپ پەن بالاباقشا سالۋ, 120 ەلدى مەكەنگە اۋىزسۋ تارتۋ, 40-تان اسا باسقا الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە قاتىستى ۇسىنىستارىم بار. دەپۋتات ۇسىنىس بەرەردە نەگىزدەمە بولۋى كەرەك. ول ۇسىنىسقا تالداۋ جاسالىپ, جۇمىس توبىندا, كوميتەتتە جانە جالپى وتىرىستا تالقىلانعان سوڭ قابىلدانادى. وسى شاقىرىلىمنىڭ وزىندە 9 زاڭعا باستاماشى بولدىم. ءوزىم باسشىلىق ەتەتىن ەكونوميكالىق رەفورما جانە وڭىرلىك دامۋ كوميتەتىندە 62 زاڭ جوباسىن ساپالى سۇزگىدەن وتكىزدىك. بۇل – قىرۋار جۇمىس. دەپۋتاتتىڭ تاعى ءبىر جۇمىسى – وڭىرلەردەن كەلگەن ادامداردى قابىلداۋ. 6270 ازاماتتى ماجىلىستە, Nur Otan-نىڭ قوعامدىق قابىلداۋىندا, ايماقتارداعى كەزدەسۋلەردە جەكە قابىلداپ, تۇيتكىلدەرىن شەشۋگە جاردەمدەستىم. باق-تارعا ۇنەمى اشىق سۇحبات بەرىپ, الەۋمەتتىك جەلىدە قابىلدانىپ جاتقان زاڭدار تۋرالى اقپارات بەرىپ وتىردىم.
– بىلايعى جۇرت حالىقپەن تىعىز جۇمىس ىستەيتىن دەپۋتاتتىڭ نەمەن اينالىساتىنىن بىلمەي, كوپە-كورىنەۋ جازعىرىپ جاتادى. «دەپۋتاتتار پارلامەنتتە شالقايىپ وتىرىپ الىپ, تەتىكتى باسىپ داۋىس بەرەدى, بار جۇمىسى سول» دەپ كىنالايتىنىن بىلەسىز. بىراق قاراپايىم حالىقپەن قويان-قولتىق ارالاسۋ, ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق اسۋ دەگەن نارسەنىڭ ءجونى بولەك. ايتىڭىزشى, وسى قىزمەتىڭىزدەن قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟ شىندىعىندا, ءبىز دەپۋتاتتىق مارتەبەگە جەڭىل-جەلپى قاراپ, ونىڭ ساياسي تۇلعا, مەملەكەتشىل قايراتكەر بولۋى قاجەتتىگىن نازاردان تىس قالدىراتىن بولدىق. نەگە بۇلاي؟
– مەنىڭ تۇيگەن ويىم, ءاربىر دەپۋتات ءوزىنىڭ قىزمەتىندە حالىقتىڭ, مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويۋى قاجەت. ەڭ باستىسى, قاراپايىم حالىقپەن بىرگە بولۋ. شالعايداعى ەلدى مەكەندەردەگى حالىقپەن كەزدەسۋگە ءوز كولىگىممەن, ءوز قاراجاتتىممەن باردىم. بيۋدجەتتەن ءبىر تيىن جۇمسالعان جوق. باراردىڭ الدىندا اۋداندىق گازەت, الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى حابارلاما بەرىپ, جۇرتتى قۇلاقتاندىردىق. سونىڭ اسەرىنەن حالىق كەزدەسۋگە كوپ جينالاتىن. جينالعاندارعا مۇڭ-مۇقتاجىن ايتۋعا تولىق مۇمكىندىك بەردىك. جاستاردى قولداۋعا ەرەكشە نازار اۋداردىم. 170 ستۋدەنتكە ماجىلىستەن تاجىريبەدەن وتۋگە كومەكتەستىم, قازىر ولار ءار سالادا ءوز دەڭگەيىندە قىزمەت ەتىپ ءجۇر. مەنىڭ شاقىرۋىممەن شىعىسقازاقستاندىق 550 قاراپايىم ازامات پەن وقۋشىلار پارلامەنت عيماراتىن ارالاپ, دەپۋتاتتاردىڭ قىزمەتىمەن تانىستى. بۇل جاستاردىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتىپ, تاۋەلسىز ەلدىڭ سانالى, ءبىلىمدى ازاماتى بولىپ وسۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. دەپۋتاتتىڭ جالاقىسىنا كەلەتىن بولساق, 16 جىل بويى ءوز جالاقىمنىڭ 60 پايىزىن قايىرىمدىلىققا جۇمساپ كەلەمىن. 16 جىل بويى ءۇرجار اۋدانى ناۋالى اۋىلىنداعى بالالار ۇيىنە ۇزدىكسىز قامقورلىق جاسادىم. مەن اقشاعا قۇنىققان دا, مەملەكەت قارجىسىنا قول سۇققان دا ادام ەمەسپىن. ەل الدىندا ارىم تازا. دەپۋتات بولعانعا دەيىن ازدى-كوپتى كاسىپكەرلىكپەن اينالىستىم. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم, ماسەلە پارلامەنت دەپۋتاتى بولعان ادامنىڭ بۇرىن قايدا جۇمىس ىستەگەنىندە, كىم بولعانىندا ەمەس, مەملەكەت مۇددەسىن ءوزىنىڭ قاراقان باسىنىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قويا بىلگەنىندە دەر ەدىم. ءار زاڭ جوباسىن تالقىلاعان كەزدە حالىقتىڭ, مەملەكەتتىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەك.
جەلتوقسان – مەنىڭ ومىرىمدەگى ۇلكەن بەلەس
– نۇرتاي اعا, وسىدان 8 جىل بۇرىن, سىزدەن سۇحبات العاندا «جەلتوقسان تۋرالى ارنايى زاڭ قاشان قابىلدانادى؟» دەگەن ساۋال قويىپ ەدىم. بىراق ونداي زاڭ ءالى كۇنگە قابىلدانعان جوق. 2016 جىلى وتكەن «قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى فورۋمعا قاتىسۋشىلار جوعارى بيلىككە 18 جەلتوقساندى قازاقتىڭ قاھارماندارىنا العىس ءبىلدىرۋ جانە تاعزىم ەتۋ بەلگىسى رەتىندە كوپتەگەن شەتەلدەردە جاسالعانداي, قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن كۇرەسكەرلەردى جالپىۇلتتىق قۇرمەتتەۋ كۇنى دەپ جاريالاۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى. بىراق بۇل ۇسىنىس قابىلدانعان جوق, سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– جەلتوقسان – ازاتتىق اڭساعان حالىقتىڭ ازۋى التى قارىس يمپەرياعا قارسى ۇلكەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى. قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق رۋحى كۇللى الەمگە تانىلعان كۇن. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وسىناۋ ايتۋلى داتاعا قاتىستى ءارتۇرلى ءىس-شارا وتكىزىلىپ كەلەدى. ءسىز ايتقان ۇسىنىستىڭ قابىلدانباعانى كەيبىرەۋلەرگە مۇمكىن ۇناماعان شىعار, ياكي قاجەت دەپ تاپپاعان شىعار. الايدا ءبىز ۋاقىت وتە كەلە جەلتوقسان قاھارماندارىن ۇلت, ەل بولىپ قۇرمەتتەيتىن كۇنگە جەتەمىز! وعان ۋاقىت كەرەك. پارلامەنتتە ءجۇرىپ جەلتوقسانعا قاتىستى بىرنەشە رەت دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ, ءارتۇرلى ماسەلەلەردى كوتەرىپ, مەملەكەتتىك ورگاندارعا جىبەردىم. جەلتوقسانشىلارمەن كوپ كەزدەسۋلەرگە قاتىسىپ, كەيبىر ماسەلەلەردى شەشتىك. ءبىر وكىنىشتىسى, جەلتوقسانعا وسى ايدا ەكى-ءۇش كۇن كوڭىل ءبولىپ, باسقا كەزدە ۇمىت قالاتىنى دۇرىس ەمەس. قالا اكىمدىكتەرى جوسپارلاعان ءىس-شارالارىنا شاقىرادى, ەدەل-جەدەل وتكىزەدى. وسىمەن كەلەر جىلعى جەلتوقسانعا دەيىن ءىس ءبىتتى. جەلتوقسان مەن تاۋەلسىزدىك – ەگىز ۇعىم. ەندەشە تاريحىمىزعا, ازاتتىعىمىزعا قاتىستى جۇمىستار ەشۋاقىتتا توقتاماۋ كەرەك. وتانعا, ەلگە, جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن جاس ۇرپاققا, جاستارعا جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ وشپەس ەرلىگى ارقىلى ۇلگى ەتۋگە ءتيىسپىز.
– مىنە, 30 جىلدان اسسا دا «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى», «كەڭەس بيلىگىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىنەن زارداپ شەككەن بارلىق قۇربانداردى اقتاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانباي كەلەدى. الداعى ۋاقىتتا قابىلداناتىنىنا ءۇمىت بار ما؟
– ءيا, ءۇمىت بار. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى زاڭ قابىلداۋعا دەگەن ۇسىنىستار ايتىلىپ ءجۇر. مۇنداي ۇسىنىستاردى ۇكىمەتكە بىرنەشە رەت جولدادىق, بىراق قولداۋ تاپپادى. ويتكەنى بۇل ماسەلە «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭنىڭ اياسىندا رەتتەلەدى دەپ ءجۇر. جاقىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءىسى بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ, العاشقى وتىرىسىن وتكىزدى. سول كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى, جەلتوقسان قاھارماندارىن ۇلىقتاۋعا زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن ۇلكەن قايراتكەر, بەلگىلى زاڭگەر سابىر قاسىموۆ اعامىز دا بار. وسى كوميسسيانىڭ جۇمىسى الداعى ۋاقىتتا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلار تۋرالى زاڭ قابىلداۋعا نەگىز بولادى دەپ ويلايمىن.
– نۇرتاي اعا, وسىدان وتىز ءتورت جىل بۇرىنعى الماتىداعى كوتەرىلىس قالاي باستالىپ ەدى؟ سىزدەر الاڭعا قالاي شىقتىڭىزدار؟ سول كەزدە الاڭداعى وقيعالار جەلىسى قالاي ءوربىدى؟ سول دۇربەلەڭنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ, كوزبەن كورىپ, قۇلاعىڭىزبەن ەستىگەنىڭىزدى بۇكپەلەمەي ايتىپ بەرە الاسىز با؟
– ول كەزدە 24 جاستامىن. الماتىداعى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ 3-كۋرسىندا وقيمىن. جەلتوقسان تۋرالى تۇندە جاڭالىقتاردان ەستىپ, ەرتەڭىنە ينستيتۋتتان ساباقتان سۇرانىپ, الاڭعا باردىق. «كەڭەستىك قۇقىق» دەگەن پاننەن ءدارىس وقيتىن ۇلان ەسبەرگەنوۆ اتتى ۇستازىمىزعا بارىپ: «مەن كۋرستاستارىممەن بىرگە الاڭعا بارامىن! ۇلتتىق نامىسىمىزدى قورعايمىز! ورتالىق كوميتەتتىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەيمىز!» دەپ ەدىم, اعاي: «دۇرىس! بارىڭدار! مەن دە قوسىلامىن!» دەپ قولدادى. ءوز توبىمدى الاڭعا باستاپ اپاردىم. وعان دوستارىم كۋا. تاڭعالعانىم, ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان, تانىپ-بىلەتىن قانشاما ادام: «نۇرتاي ءبىزدى ۇگىتتەپ اپاردى» دەپ ەشكىمگە ايتىپ, ساتقىندىق جاساعان جوق. بىراق مەنى بىلمەيتىن, كورمەگەن كەيبىر ادامدار قارالادى. الاڭداعى الاساپىراندا بىرەۋدى تانۋ مۇمكىن ەمەس, تەك بىرگە وقىعاندار عانا ءبىر-ءبىرىمىزدى تاۋىپ, تانىپ جۇردىك. ارينە, الاڭدا قان توگىلدى. جانتۇرشىگەرلىك قاقتىعىس بولدى. ءتىپتى, جينالعان جاستاردى قۋىپ شىعۋ ءۇشىن ءورت سوندىرەتىن 10 ماشينا قاتار ءجۇرىپ, قاقاعان ايازدا سۋ شاشتى. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ قولىمىزدان قىسىپ ۇستاپ, بارريكادا جاسادىق. كۇنى بويى ارپالىستىق. كەۋدەسىن نامىس وتى كەرنەگەن قازاق جاستارى قازىر انۇرانىمىزعا اينالعان «مەنىڭ قازاقستانىم!» ءانىن قوسىلا شىرقاعاندا, رۋحىمىز اسقاقتادى. ءوز ويىمدى مەگافونمەن ايتۋدى ءجون كوردىم. 17 جەلتوقساننىڭ تۇنىندە ءبىزدى قورشاي باستادى. سول ساتتە بايلانىس تەحنيكۋمىنىڭ شارباعىن قۇلاتىپ, ازەر دەگەندە قورشاۋدان شىعىپ, ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جاتاقحاناعا جەتتىك. بىراق تۇنىمەن ۇيىقتاماي, الاڭدا ۇستاپ شىعاتىن ۇراندار, پلاكاتتار دايىندادىق. تاڭەرتەڭ قاراساق, اسكەريلەر جاتاقحانامىزدى قورشاپ تۇر ەكەن. دەگەنىمىزدەن قايتپاي باسقا ەسىكتەن شىعىپ, الاڭعا باردىق. ەرتەڭىنە, 18 جەلتوقساندا برەجنەۆ الاڭىن اسكەريلەر, حالىق جاساقتارى, ارنايى وتريادتار قورشاپ تۇردى. فۋرمانوۆ پەن ساتباەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان كىرەمىز دەگەندە قاتتى قاقتىعىسقا تاپ بولدىق. سول ساتتە «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» دەگەن ءاندى ۇرانداتىپ ايتىپ, فۋرمانوۆتان كوتەرىلىپ, ساتباەۆ كوشەسىمەن الاڭعا كەلدىك. ول كەزدە اسكەريلەر, حالىق جاساقشىلارى كۇش جيناپ العان ەدى. ارعى جاقتا بتر-لار ساپ تۇزەپ تۇردى. كۇش تەڭ ەمەس-ءتىن. الاڭدى جان-جاعىنان قورشاپ تاستاپتى. اراسىندا ءسال كۇشىمىزدى جيناپ الىپ, قايتا العا ۇمتىلامىز. ءبىر كەزدە اسكەرلەر ءبىزدى شەگىندىرىپ, بۇرىنعى لەنين كوشەسىنە دەيىن ىعىستىردى. ءارى قاراي شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدىق. بىراق قاقتىعىستار جالعاسىپ جاتتى. ءبىز قارسىلىعىمىزدى توقتاتقان جوقپىز.
– سول كوتەرىلىستەن كەيىن ءوز جاعدايىڭىز قالاي بولدى؟ الاڭدا مەگافونمەن سويلەپ تۇرعان سۋرەتىڭىز مقك-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇستى ەمەس پە؟ تاعدىر-تالايىڭىز قالاي بولعانىن ايتىپ بەرسەڭىز.
– جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 20 مىڭداي ادام قاتىستى. سونىڭ ىشىندە 99-ى ءىستى بولىپ, سوتتالدى. كوپتەگەن ازاماتتار اكىمشىلىك, تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. ءبىز مۇنى ايتۋعا ءتيىسپىز. 20 مىڭ ادامنىڭ ءبارىن جازالاۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. مەن قاھارلى جەلتوقساندا ەكى كۇن الاڭدا بولدىم. ۇلتتىق ار-نامىسىمىزدى اياققا تاپتاتپاۋ ءۇشىن اياۋسىز كۇرەستىك. الاڭدا بولعانىمنىڭ, مەگافونمەن سويلەگەنىمنىڭ ناقتى دالەلى – سويلەپ تۇرعان سۋرەتىم. مەن سويلەيمىن دەگەنىمدە, جىگىتتەر كوتەرىپ تۇردى. «ءبىز الاڭنان كەتپەيمىز! نامىسىمىزدى اياققا تاپتاتپايمىز! كۇرەستى توقتاتپايمىز!» دەپ ۇرانداتقانىم راس. سول ساتتە سۋرەتىمدى جاسىرىن كامەرامەن تۇسىرگەن. ەكى ايدان كەيىن مقك-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرى سول سۋرەتىمدى وقۋ ورىندارىنا تاراتىپ, ينستيتۋتتان مەنى ۇستاپ, ۇستىمنەن ءىس قوزعادى. 9 ايعا جۋىق تەكسەرۋ, تەرگەۋ جانە باقىلاۋدا بولدىم. بۇل ومىرىمدەگى ەڭ قيىن كەزەڭ ەدى. ودان كەيىن قىلمىستىق قۇرام بولماعاندىقتان ءىستى جاپتى. سوڭعى كەزدەسۋدە مقك-ءنىڭ ادامدارى: «ءۇش جىل تاعى باقىلاۋدا بولاسىڭ. ءتارتىپ بۇزساڭ, 5 جىلعا سوتتالاسىڭ» دەپ ەسكەرتتى.
– سوندا ينستيتۋتتا ءسىزدى قولداعان, كومەكتەسكەن ادامدار بولدى ما؟ امان قالۋىڭىزعا بىرەۋلەردىڭ كومەگى ءتيدى مە؟
– سىن ساعاتتا مەنى ينستيتۋتتاعى وقىتۋشىلار, كۋرستاستارىم قولدادى. ەڭ الدىمەن الماتى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ دەكانى كاكىم دۇيسەمباەۆ, كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بوريس تسوي, قۇقىقتانۋ پانىنەن ساباق بەرگەن ۇلان ەسبەرگەنوۆ اعالارىم جانە باسقا دا ۇلتتىق نامىسى بار ازاماتتار كومەك كورسەتتى. ونىڭ كوبى جاسىرىن تۇردە بولدى. ۇلان ساعىنىشۇلى كەيىننەن بىلىكتى سۋديا, بەلگىلى زاڭگەر, تانىمال قايراتكەر بولعانىن بىلەمىز. وسى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن امان قالدىم. ارينە, سول كەزدە: «سابيليانوۆ ۇلتشىل, ونى ينستيتۋتتا وقىتۋشى ەتىپ قالدىرۋعا بولمايدى» دەگەندى بەتىمە ايتقاندار بولدى. ويتكەنى 3-كۋرستا بىزگە الدىن الا جۇمىسقا جولداما بەرەتىن. ۇزدىك وقىپ, ۇزدىك ديپلومعا ۇمىتكەر بولعانىمنان بۋحگالتەرلىك ەسەپ كافەدراسىنا وقىتۋشى ەتىپ قالدىرعان ەدى. بىراق جەلتوقساننان كەيىن جولدامامدى الىپ قويدى. ول ۋاقىتتا جولدامادان ايىرىلۋ جۇمىسسىز قالۋمەن بىردەي ەدى. ودان كەيىن لەنيندىك شاكىرتاقىدان, پارتياعا مۇشەلىككە وتۋدەن دە شەتتەتىلدىم. قۇرمەت تاقتاسىنداعى سۋرەتىمدى دە العىزىپ تاستادى. بەلگىلى قايراتكەر, رەكتورىمىز نۇرعالي مامىروۆتىڭ ورنىنا جاڭادان كەلگەن رەكتور: «بىزگە ونداي ۇلتشىلدىڭ كەرەگى جوق!» دەپ كەسىپ ايتتى. سودان سوڭ الماتىدا قالۋ ءۇشىن ءوز بەتىممەن جولداما ىزدەدىم. كۋرستاستارىمنىڭ ءبارى جولداماسىن الىپ, وقۋىن ءبىتىرىپ كەتكەندە ەڭ سوڭىنان ديپلومىمدى ازەر بەردى. باسىما ءىس تۇسكەندە دوس پەن جاۋدىڭ, جاقىنىم مەن قارسىلاسىمنىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىندىم. قانشاما جىل جانىمدا جۇرگەن كەيبىر ازاماتتاردىڭ ءبىر-اق كۇندە كوزقاراسىن وزگەرتىپ, بۇرىن باسقا كوزقاراستا بولعان ادامداردىڭ ءبىر كۇندە مەنى قولداعاندارىن كوردىم. جەلتوقسان – مەنىڭ ومىرىمدەگى ۇلكەن بەلەس. بۇل بەلەستەن: «ەشقاشان ەشكىمدى ساتپاۋعا ءتيىسسىڭ!» دەگەن ءتۇيىن جاسادىم. مەنى قانشالىقتى قيناسا دا, وزىممەن قاتار جۇرگەن, الاڭعا بارعان ستۋدەنتتەردىڭ اتى-ءجونىن, تەگىن تىزىمنەن كورسەتكەن جوقپىن! سونداي-اق امان قالۋىما اكەمنىڭ 5 جىل سوعىسقا قاتىسىپ, ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى بولعانى دا ءوز اسەرىن تيگىزدى.
– تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا اياق باسامىز. ءتاۋەلسىزدىك قازاققا نە بەردى؟
– تاۋەلسىزدىك – اسىل قازىنامىز, باعا جەتپەس قۇندىلىعىمىز, اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانى. ازاتتىققا جەتۋ ءۇشىن قانشاما عاسىرلار بويى باتىر بابالارىمىز قانىن توكتى, جانىن پيدا ەتتى. تاۋەلسىزدىك جولىندا قانشاما ادامدار ايانباي ەڭبەك ەتىپ, ۇلەسىن قوستى. سول بارشا قازاق ارمانداعان ءتاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا اتتى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ, الەمدىك قاۋىمداستىقتان ءوز ورنىن الدى. ارينە, العاشقى جىلدارى بىزگە وڭاي بولعان جوق. تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۇلكەن ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل رەفورمالاردىڭ قالاي بولعانىن سول كەزدە جۇمىس ىستەگەن ازاماتتار جاقسى بىلەدى. بيزنەس سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە, بيۋدجەتكە ءتيىستى سالىقتى اۋدارىپ وتىردىق. قولىمىزدان كەلگەنىنشە مەملەكەتكە كومەكتەستىك. 1993 جىلى رۋبل ايماعىنان شىعۋ ءۇشىن ءتول تەڭگەمىز قولدانىسقا ەنگىزىلدى. بۇل جاعداي ەل ەكونوميكاسىن جاقسارتۋعا زور اسەرىن تيگىزدى. ودان كەيىن ۇلتتىق قور قۇرىلدى. بىرقاتار باعدارلامالار قابىلداندى. سول ارقىلى تاۋەلسىزدىگىمىز نىعايىپ, تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇستىك. ءبىر عانا كوشى-قوننىڭ ماسەلەسىن الايىق. 1994 جىلى قازاقستاننان 400 مىڭعا جۋىق ادام كوشتى. جالپى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا 4 ملن-عا جۋىق قازاقستاندىق شەتەلگە كوشىپتى. كەيبىرەۋلەر ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى. قازاقتىڭ سانى ول كەزدە 40 پايىزدى قۇرايتىن. وسىنداي الماعايىپ شاقتا تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ ۇلكەن ەڭبەكتىڭ, قاجىر-قايراتتىڭ ارقاسى دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى, تاۋەلسىز ەل بولۋ ارقىلى ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز شەشەتىن بولدىق. ازات ەلدە ەركىن ويلى ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. سول ۇرپاقتىڭ ەگەمەندىكتىڭ, ازاتتىقتىڭ قادىرىن بىلەتىن ساناسى ءپىسىپ-جەتىلدى. مىنە, تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگە بەرگەنى – وسى. ارينە, ءتاۋەلسىزدىگىمىز نىعايۋى ءۇشىن ءار ادام ادال جۇمىس ىستەپ, بەرەكە-بىرلىگىمىزدى ساقتاۋعا ۇلەس قوسقانى ءجون. تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى بولسىن دەسەك, قانشا جەردەن ءبىر-بىرىمىزگە ىشتەي تۇسىنىسپەۋشىلىك بولسا دا, تاۋەلسىزدىككە كەلگەندە جۇدىرىقتاي جۇمىلۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولسىن! وسى جولدا ايانباي قىزمەت ەتەتىن ەلجاندى, ۇلتشىل, قازاقشىل, مەملەكەتشىل جاستار كوبەيە بەرسىن دەپ تىلەيمىن!
