وتكەن عاسىردا پايدا بولىپ, ادامزات بالاسىن ەسەڭگىرەتىپ جىبەرگەن وبىر (راك) اۋرۋىن «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وباسى» دەپ اتاعان بولاتىن. بىلايشا ايتقاندا, ادام اعزاسىندا قاتەرلى ىسىك پايدا بولىپ, جان-جاعىن جەبىردەي كەمىرىپ, ودان تۋىندايتىن دەرتتىڭ تۇتاس سپەكترىنىڭ جالپى اتاۋى. ىسىكتىڭ تۇسكەن جەرىنە قاراي ءارتۇرلى اتالادى. بۇگىنگى كۇندە جاسامىس ايەلدەردىڭ اراسىندا ءسۇت بەزىنىڭ وبىرى ءورشىپ تۇر. ودان كەيىن اسقازان, وكپە, توق ىشەك, تىك ىشەك وبىرى ءجيى كەزدەسەدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 60 مىڭداي ادام ەسەپتە تۇرسا, 8500 استانالىقتىڭ جامان دەرتى انىقتالىپ وتىر. قالالىق ونكولوگيالىق ورتالىعىنىڭ باس دارىگەرى مۇحتار تولەۋتاەۆپەن سۇحباتتاسىپ, قازىرگى جاعدايدى تالداعان ەدىك.
– دەرەكتەرگە قاراعاندا قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنان اۋرۋشاڭدىق دەڭگەيى 100 مىڭ ادامعا ەسەپتەگەندە 2015 جىلدىڭ 5 ايىندا 56,9-دان 2016 جىلدىڭ وسى كەزەڭىندە 58,8-گە دەيىن ءوسىپتى. وسى اۋرۋدان ءولىم كورسەتكىشى 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 2015 جىلدىڭ 5 ايىندا 29,3-تەن 2016 جىلدىڭ 5 ايىندا 27,6-عا دەيىن تومەندەگەن ەكەن. بۇل وبىردى جەڭۋدىڭ الدى ما؟
– قازىر ءبىزدىڭ ورتالىعىمىزدا وبىردىڭ الدىن الۋ, وعان قارسى ەم-شارالارىن قولدانۋ تۇرعىسىندا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ وزىق تاجىريبەلەر مەن ەمدەۋ تۇرلەرى قولدانىلادى. مىسالى ءۇشىن ەۋروپادا اۋرۋعا شالدىققاندار سانى كوپ بولسا دا, كەسەلدەن كوز جۇمعاندار سانى از. ول دەگەنىمىز دەرت دەر كەزىندە انىقتالىپ ەمدەۋ شارالارىن العاننان كەيىنگى ناۋقاس عۇمىرىنىڭ ۇزاقتىعىن بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وسى دەڭگەيگە جەتۋ. ەگەر ورگانيزمگە تۇسكەن قاتەرلى ىسىكتى جازباي تانىپ, وتا جاسالسا, وندا ول ادام قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەدى دەۋگە ابدەن بولادى. ماسەلە – ەرتەرەك ەم باستاۋدا. الايدا ادام اعزاسىنداعى كەسەلدەردىڭ الدىن الۋعا, قاتەرلى ىسىكتىڭ وشاعىن دەر كەزىندە انىقتاۋعا باعىتتالعان «سكرينينگ» باعدارلاماسىنا كوپشىلىك ءمان بەرمەي كەلەدى. وكىنىشكە قاراي, مەدبيكەلەرمەن بىرگە دارىگەرلەر باستاپ, تۇرعىنداردى ىزدەرىنەن قۋىپ ءجۇرىپ «سكرينينگتەن» وتۋگە شاقىرىپ ءجۇر.
– ەمحانالارداعى كەزەكتىڭ كوپتىگىنەن ءبىر كۇندە بارلىق دارىگەرلەردەن ءوتىپ, بارلىق تالدامانى الىپ ۇلگەرمەي جاتادى. بۇل پروتسەسس ەكى-ءۇش كۇنگە سوزىلاتىن بولعان سوڭ, ەمحاناعا بارمايتىنىمىز راس.
تاماقتى تاڭداي ءبىلىڭىز. كانتسەروگەندەر (قاتەرلى جاڭا وسكىندەردىڭ دامۋىنا سەبەپ بولاتىن حيميالىق زاتتار) كوپتەگەن ازىق-تۇلىكتەردە كەزدەسەدى, اسىرەسە, مايعا قۋىرىلعان تاعامداردا, كونسەرۆىلەنگەن جانە مارينادتالعان تاعامداردا, ۇزاق ساقتالىنعان ازىق-تۇلىكتەردە, ىستالعان تاعامداردا كەزدەسەدى.
مايلى تاعامداردى, اسىرەسە, مالدىڭ مايىن تۇتىنۋدى ازايتىڭىز, قاتتى تويا تاماقتانباڭىز – كۇندەلىكتى تاماقتانۋ راتسيونى 2500 كالوريادان اسپاۋى ءتيىس.
– بىلەمىز, كەيدە دارىگەرلەردىڭ قىزمەتىنە كوڭىلى تولماي, «ءبىزدى اندا جىبەردى, مۇندا جىبەردى», «اناليز وتكىز دەدى» دەپ شاعىمدانىپ جاتادى. بىراق وسىنىڭ ءبارى كىم ءۇشىن كەرەك؟! مەديتسينانىڭ وزىندىك قاعيدالارى بار. زەرتتەۋسىز, تالداماسىز ەشقانداي شەشىم قابىلدانبايدى. دارىگەرلەردىڭ نۇسقاۋلارىن تىڭداپ, ۋاعىندا قان تاپسىرىپ, ادام اعزاسىنداعى وزگەرىستەرگە تالداۋ جاساپ تۇرسا عانا كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا بولادى. بۇل وبىرعا دا قاتىستى.
قالانىڭ بارلىق ەمحانالاردا كەم دەگەندە ءبىر-بىردەن ونكولوگ ءدارىگەرى بار. بىراق وعان بارماس بۇرىن, بەكىتىلگەن ۋچاسكەلىك دارىگەرگە كورىنگەن ءجون. ناۋقاستىڭ شاعىمدارىنا قاراي تەراپەۆت باعىت بەرەدى. ەگەر جاعداي كۇردەلى بولسا, ءارى قاراي ول ونكولوگپەن بىرلەسە انىقتايدى. ولاردىڭ شەشىمىمەن ءبىزدىڭ ورتالىققا كەلىپ, تاعى دا ءتۇرلى تالداۋ جاسالىپ, ارنايى دارىگەرلەر شەشىمىمەن دياگنوزى انىقتالادى. وبىر سەزدىرمەي كەۋلەيدى. دەرتى اسقىنعاندا عانا ادامنىڭ جانىنا باتا باستايدى. بۇل ارادا التىن ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى. سكرينينگتىڭ جاقسىلىعى – اۋرۋدىڭ بەلگىسىن, سيمپتومدارى بايقالعانعا دەيىن, ناۋقاس سەزىنبەي تۇرىپ, دەرتتى ءدال باسىپ انىقتاۋىندا جاتىر. وسى ارقىلى وبىردى جەڭەتىن التىن ۋاقىتتى ۇتاتىن بولامىز. 
بەلسەندى بولىڭىز, كۇن سايىن دەنە شىنىقتىرۋمەن شۇعىلدانۋعا تىرىسىڭىز. دەنە بەلسەندىلىگىنىڭ قورعانۋ تيىمدىلىگى راك اۋرۋىنىڭ دامۋ تاۋەكەلىنە قاتىستى بەلسەندىلىك دەڭگەيىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى كۇشەيە تۇسەدى. دەنەنىڭ قالىپتى سالماعىن ۇستاۋ, اسىرەسە, ۇنەمى وتىرىپ جۇمىس ءىستەيتىن ادامدار ءۇشىن دەنە بەلسەندىلىگى قاجەت. دەنە جاتتىعۋلارىن اپتاسىنا 3 رەتتەن كەم ەمەس 30-40 مينۋت بويى جاساۋ كەرەك. ارتىق كۇن ساۋلەسىن قابىلداۋدان قاشۋعا تىرىسىڭىز.تەرى اۋرۋلارى راگىنىڭ باستى سەبەبى كۇن ساۋلەسى, اسىرەسە, ونىڭ ۋلتراكۇلگىن بولىگى بولىپ تابىلادى.
– سكرينينگ ءسۇت بەزى وبىرىندا دەر كەزىندە انىقتايدى ما؟
– قىز بالا – بولاشاق انا. ونىڭ دەنساۋلىعىنا ءمان بەرىپ, ءتۇرلى سۋىققا شالىنۋدان,قابىنۋدان, جامان ادەتتەردەن ساقتاپ, ايالاپ ءوسىرۋ كەرەك. ايەل دەنساۋلىعىنداعى زات الماسۋ پروتسەستەرىنىڭ اسەرىنە ءتىننىڭ قاتايۋى, كيستالار پايدا بولۋى جامان اۋرۋعا الىپ كەلەدى. وبىر نەگىزىنەن تۇقىم قۋالامايدى, بىراق اناسى اۋىرسا قىزىنىڭ دا وسى اۋرۋعا شالدىعۋى قاتەرى بار. تاجىريبەگە قاراعاندا, وبىر اۋرۋىنىڭ باس كوتەرۋىنە ىقپال ەتەتىن قولايلى ورتاسى بولادى. دەگەنمەن ۋايىمشىل, ءجيى كۇيزەلىسكە ۇشىرايتىنداردىڭ شالدىعاتىنىن بايقادىق. جالپى العاندا ءارقايسىمىزدىڭ دا بويىمىزدا وبىردىڭ تىندەرى, جاسۋشالارى كەزدەسەدى. ادام كۇشى السىرەپ, ءتۇرلى اۋرۋمەن كۇرەسۋگە دارمەنى قالماعاندا سوزىلمالى اۋرۋلارى باس كوتەرىپ, وبىرعا باستايدى. اقىرىنداپ اعزاداعى ساۋ جاسۋشالاردى جەپ كەۋلەي بەرەدى. دەمەك, ادام ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا ءمان بەرۋى كەرەك. سالاماتتى ءومىردى سالتقا اينالدىرىپ, ءوز دەنساۋلىعىمىزعا ءوزىمىز جاۋاپتى ەكەنىمىزدى تۇسىنگەن ءجون.
تەمەكى تارتپاڭىز, ەگەر تارتىپ جۇرگەن بولساڭىز, توقتاتىڭىز. راك اۋرۋىنىڭ سالدارىنان بولاتىن ءولىم جاعدايلارىنىڭ 25-30 پايىزى تەمەكىمەن بايلانىستى دەپ سانالادى. تەك قانا تەمەكى تارتۋ جانە وعان الكوگولدىڭ قوسىلۋى سالدارىنان بولاتىن ۇلتابار, جۇتقىنشاق جانە اۋىز قۋىسى وبىرىنىڭ ۇلەسى 43-60 پايىز ارالىعىندا وزگەرىپ وتىرادى.
وسى كۇنگە دەيىن وبىردىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى سەبەبى قورشاعان ورتاعا قاتىستى دەگەندى ماماندار مويىنداپ وتىر. دەگەنمەن ىشكەن-جەگەنىمىزدىڭ اسەرىنەن, جىلداپ شىلىم شەگىپ, نيكوتينمەن ۋلانۋدان دا دەرتتىڭ ۋشىعۋىن بايقايمىز. قاتەرلى جاڭا وسكىندەردىڭ دامۋ تاۋەكەلىن ەداۋىر تومەندەتۋ ءۇشىن «سالاۋاتتى ءومىر سالتى» دەپ اتالاتىن ۇعىمعا ەنەتىن قاراپايىم بىرنەشە ەرەجەنى ۇستانا ءبىلىڭىز دەر ەدىك.
ايگۇل ۋايسوۆا
