ءبىر كوكتەم مەن جارتى كۇز. تاعى قانشاعا سوزىلارى بەلگىسىز قاشىقتان ءبىلىم بەرۋدىڭ. تەلەفونعا تەلمىرگەن بالالار مەن جۇيكەسى سىر بەرە باستاعان اتا-انا. بۇل – بيىلعى جىلدىڭ جاتتاندى بەينەسى. ونلاينعا كوشكەلى ءبىلىم سالاسىنداعى جانايقاي مەن سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسى دا ەكى ەسە ارتتى. زيالى قاۋىم «تۇتاس ءبىر بۋىن ءبىلىمسىز قالاتىن بولدى» دەپ دابىل قاعۋدا. شىنىمەن دە سولاي ما؟
ءبىلىم ءتاريفى قايتا قارالا ما؟
بۇعان دەيىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ەلدەگى ينتەرنەتتىڭ ونلاين ساباق وتكىزۋگە مۇمكىندىگى جەتپەيتىنىن مويىنداعان ەدى. سوعان بايلانىستى ەلىمىزدەگى 2,5 ميلليون وقۋشى ساباقتى قاشىقتان ءتۇرلى پلاتفورمالارمەن وقي باستادى. ينتەرنەتتىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن كەيبىر اۋىلدىق مەكتەپتەر بولسا, كەزەكشى سىنىپتارعا كوشتى. ونلاين وقۋ بىرنەشە بالاسى بار اتا-انالاردىڭ قالتاسىنا ايتارلىقتاي اۋىرتپالىق تا سالدى. وسىعان بايلانىستى جاڭا وقۋ جىلىنىڭ قارساڭىندا مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلارعا ارنالعان «ءبىلىم» تاريفىنىڭ قوسىلعانى دا ەسىڭىزدە شىعار. قۇنى بار بولعانى 990 تەڭگەلىك تاريفتە قوسىمشا 1 گب جانە ءبىلىم بەرۋ پلاتفورمالارىنا كىرۋ تەگىن. بۇل جاڭالىقتى ەستىگەندە باسىمىزداعى بوركىمىزدى اسپانعا لاقتىرىپ قۋانساق تا, ءۇمىتىمىز كوپ ۇزاماي سۋ سەپكەندەي باسىلدى. «بۇگىن نە كۇندەلىك اشا الماي, نە ونلاين مەكتەپتەن ساباقتارىن ورىنداي الماي قينالعان قىزىما ينتەرنەت دۇرىس ۇستاماي تۇرعان بولار دەپ قويامىن. سويتسەم, «ءبىلىم» تاريفىمىز ون كۇنگە جەتپەي ءبىتىپ قالىپتى. سوندا ايىنا ءبىر بالاعا 4000 تەڭگە ينتەرنەتكە جۇمسايمىز با؟ ەكەۋىنە 8000 تەڭگە. ال جاعدايى تومەن وتباسىلار مەن كوپبالالى اتا-انالار بالاسىن قالاي وقىتپاق؟» دەپ جازدى جەلى قولدانۋشىسى سالتانات تاجيەۆا. اقتارا بەرسەك, شاعىمدانعان اتا-انالاردىڭ سانىندا شەك جوق. ءتىپتى كوپ مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلار بۇل تاريفتى قولدانبايتىن بولىپ شىقتى. ايتپاقشى, مەندە تاريفتىڭ اتى مەن اقشاسىنا قىزىعىپ, قوسىپ كورگەنىم بار. ءبىر ساعاتتان كەيىن وپەراتوردان مەگابايتتارىڭىز ءبىتتى دەگەن حابارلاما كەلىپ تۇر. نە ۆاتساپقا, نە زۋمعا كىرە الماي سان سوعىپ قالدىم. «ءيا, وپەراتورلار اتىن ايعايلاتىپ قويىپ, شەتەلدىك جانە وتاندىق پلاتفورمالاردى تەگىن قولدانۋعا بولادى دەپ جارنامالادى. بىراق وتاندىق پلاتفورمالارعا اقىسىز قوسىلساڭىز دا, ونىڭ ىشىندە شەتەلدىڭ پلاتفورمالار ارقىلى قوسىلاتىن تۇستارى بار. مىسالى, كەيبىرەۋىندە زۋمنىڭ ەلەمەنتتەرى ارقىلى شىعاتىن جەرلەرى بار. وعان بۇل تاريف جارامايدى. سوندىقتان كوپ مۇعالىمدەردىڭ تاريفى 2-3 كۇندە ءبىتىپ جاتىر» دەدى مۇعالىم مەيىرجان تەمىربەك.
پلاتفورما الدە ساپالى ينتەرنەت
اققۋ, شورتان ءھام شايان. احمەتتىڭ بۇل ءسوزى ونلاين وقىتۋ جۇيەسىنىڭ قازىرگى سىيقىن ءدوپ باسىپ ايتقانداي. تسيفرلى قازاقستاننىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن تسيفرلانا الماۋىنان ءدال بۇگىن وقۋشى زارداپ شەكتى. «جالپى العاندا, «اقپاراتتىق قازاقستان-2020», «تسيفرلىق قازاقستان-2020» سياقتى باعدارلامالارعا, ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ شارالارىنا سوڭعى بەس جىلدا 72 ميلليارد تەڭگەدەن استام اقشا بولىنگەن, ونىڭ ىشىندە 30 ميلليارد تەڭگە e-learning ەلەكتروندى وقىتۋ جۇيەسىن ەنگىزۋگە جۇمسالعان ەدى. ول اقشانى دالاعا كەتتى دەۋىمىزگە بولادى. ويتكەنى ەشقانداي ناتيجە جوق» دەپ ەدى ءماجىلىس وتىرىسىندا دەپۋتات ءجاميلا نۇرمانبەتوۆا. جەلگە ۇشقان اقشالاردى ەسەپتەپ وتىرۋعا كەش بولسا دا, جىبەرگەن قاتەلىگىمىزدى قايتالاماۋعا ءالى دە ۋاقىت بار. بىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى قاشىقتان وقۋ تەلەارنالار, «كۇندەلىك», «بىلىملەند», «دارىن ونلاين» پلاتفورمالارى ءتىپتى «قازپوشتا» مەن ۆاتساپ جەلىسى ارقىلى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. وسى تۇستا ءبىزدى تاعى ءبىر سۇراق مازالايدى. ەلىمىزگە وقۋ پلاتفورمالارى كەرەك پە؟ الدە قولجەتىمدى ينتەرنەت قاجەت پە؟ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن اركىم ءار جاققا تارتپاي, ورتاق ءبىلىم بەرۋ الاڭىن قۇرىپ, اۋىل-ايماق تەگىس ينتەرنەتپەن قامتاماسىز ەتىلگەندە وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر تاۋ-تاستى كەزبەي الاڭسىز ءبىلىم الار ەدى عوي.
«الەمدە ونلاين وقۋدىڭ ءارتۇرلى سالالارى دامىپ ۇلگەرگەن. ءتىپتى ونلاين ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ, ديپلوم الۋعا بولادى. ءبىزدىڭ جاعدايدا ونلاين وقۋعا ەرىكسىزدىكتەن بارىپ وتىرمىز. باسقا تاڭداۋ جوق. اۋىلدىق جەرلەردە ۆاتساپ جەلىسىمەن وقىتۋ ءجۇردى. ۆاتساپتا ءبىلىم الۋ, ءبىلىم الۋ ەمەس. ەگەر وزگە مەملەكەت ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىزدىڭ ۆاتساپ جەلىسىندە وقىعانىن ەستىسە, كۇلەر ەدى. ول جەلى تەك حات الماسۋ ءۇشىن جاسالعان. تيىمدى فورماتتىڭ بىرى – سايتتىق فورمات. ويتكەنى بالا تۇسىنبەگەن جەرىن قايتالاپ كورىپ, سۇراي الادى. ءبىر عانا كەمشىلىگى كەرى بايلانىس زۋم مەن تيمستاعىداي بولا المايدى. قازاقستان بويىنشا اتالعان شەتەلدىك پلاتفورمالارمەن ساباق ءوتىپ جاتقان مەكتەپتەر سانى از. وقۋشىلاردىڭ ورىنداعان تاپسىرمالارىن مۇعالىمدەر ۆاتساپ جەلىسىنەن تەكسەرەدى. ونلاين وقۋ جۇيەسىنىڭ كەمشىلىكتەرى ءالى دە كوپ. قولىمىزدان كەلگەنشە تۇزەتۋگە تىرىسىپ جاتىرمىز. قالىپتى ومىرگە ورالعاننان كەيىن دە ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ 25 پايىزى ونلاينعا كوشەدى. باسەكەلەستىك ارتىپ, ساپا دا جاقسارادى» دەدى ونلاين مەكتەپتىڭ وقىتۋشىسى تاۋنار ۇلانۇلى.
الەم قالاي وقۋدا؟
يۋنەسكو ساراپشىلارىنىڭ حابارلاۋىنشا, الەمدى ابىگەرگە سالعان ىندەتتەن 165 مەملەكەتتىڭ مەكتەپتەرى ونلاين جۇيەگە كوشىپ, 1,5 ملرد-تان استام وقۋشى قاشىقتان ءبىلىم العان. بىراق گەرمانيا, يزرايل سىندى مەملەكەتتەر جاڭا وقۋ جىلىندا مەكتەپتەردى اشقانىنان ەلدە كوروناۆيرۋس قايتا ءورشىپ كەتكەن. جۇقتىرۋشىلاردىڭ اراسىندا مەكتەپ وقۋشىلارى مەن مۇعالىمدەر سانى ارتىپ, كوپ وتپەي قايتا جابىلعان.
ىندەتتەن ەڭ كوپ جاپا شەككەن امەريكادا 124 مىڭنان استام مەملەكەتتىك جانە جەكە مەكتەپتەر جۇمىسىن توقتاتقان. ياعني, قازىر كەم دەگەندە 55 ميلليون امەريكاندىق وقۋشى قاشىقتان وقيدى. ونلاين وقىتۋ امەريكاندىقتارعا دا وڭايعا سوعىپ جاتقان جوق. بىرىنشىدەن, جاعدايى تومەن وتباسىلار بالاسىن تەحنيكامەن تولىق قامتاماسىز ەتە الماي جاتسا, ەكىنشىدەن مۇعالىمدەرى ساباق بەرۋدىڭ ەكى ەسە قيىنداعانىن ايتادى. ۇشىنشىدەن, جۇمىسباستى اتا-انالار بالالارىنا 24 ساعات بويى قاراپ وتىرعىلارى كەلمەيدى.
امەريكالىق مەكتەپتەردە قاتىپ قالعان جۇيە جوق. قاي پلاتفورمامەن ساباق بەرەتىنىن مۇعالىم ءوزى شەشەدى. ءتىپتى, كەيبىر ينتەرنەتپەن تولىق قامتىلماعان شتاتتاردا وقۋشىلارعا ءۇي تاپسىرمالارى بەرىلمەيدى. باعا دا قويىلمايدى.
ال ۇلىبريتانيا ۇكىمەتى ماڭىزدى سەكتورلاردا قىزمەت ەتەتىن مامانداردىڭ بالالارىنا الەۋمەتتىك ارا قاشىقتىقتى ساقتاپ مەكتەپكە بارۋعا رۇقسات بەرگەن. بۇل جالپى وقۋشىلاردىڭ 10 پايىزىن قۇرايدى. قالعان بالالار كۇنىنە 4 رەت بەينەكونفەرەنتسيالار ارقىلى 45 مينۋتتان اسپايتىن ساباققا قاتىسادى.
كورشىمىز رەسەي ىندەتتىڭ العاشقى تولقىنىندا قاشىقتان وقىسا دا, اسىعىستىققا سالىنىپ, جاڭا وقۋ جىلىن ءداستۇرلى تۇردە باستاپ كەتكەن. الايدا جاعداي ءماز ەمەس. وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ اراسىندا كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنا بايلانىستى مەكتەپتەردىڭ ءبىرازى جابىلدى. ايماقتار ءۇشىن بىرىڭعاي ونلاين ءبىلىم بەرۋ پلاتفورماسىنىڭ بولماۋىنا, ال بار پلاتفورمالاردىڭ كوڭىلدەن شىقپاۋىنا بايلانىستى مەكتەپ وقۋشىلارىن قاشىقتان وقىتۋ تۋرالى شەشىم ءالى دە شىقپاعان.
دەنى ساۋ ۇرپاق – ەل بولاشاعى
كۇنى كەشە عانا قولىنداعى سمارتفونى جارىلىپ, ومىردەن وتكەن وقۋشى قىزدىڭ جاعدايىن ءسىز دە ەستىگەن شىعارسىز. ول, ول ەمەس-اۋ ونلاين وقۋعا كوشكەلى كوز دارىگەرىنە باراتىن وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەردىڭ سانى 2 ەسە ارتىپتى. «بالانىڭ تاڭنان كەشكە دەيىن ساعاتتاپ تەلەفوننىڭ الدىندا وتىرۋى دەنساۋلىعىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. جۇيكەسى جۇقارىپ, ومىرتقاسى قيسايىپ, كوز جانارىنداعى بۇلشىقەتتەرى السىرەيدى. اسىرەسە, ەكرانعا تەلمىرىپ وتىرعاننان كوپ جاعدايدا الىستان كورۋ ناشارلاپ كەتەدى. كوزدىڭ جانارىن ۇزاق ۋاقىت جاپپاي ۇستاپ وتىرعاندا كومپيۋتەردەن جارىق, جىلۋ جانە ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندار بولىنەدى. بۇل تولقىندار كوزدىڭ بەتكى قاباتىن كەپتىرىپ, قىزارتادى. جاناردىڭ جاساۋراۋى مەن قىشۋى وسىنىڭ اسەرىنەن. بالالار ءۇي جاعدايىندا كوزىنە ۇنەمى جاتتىعۋ جاساپ وتىرۋى ءتيىس. كۇنىنە الدىمىزعا ون بالا كەلسە, سونىڭ بىرەۋىنىڭ عانا كوزى 100 پايىز بولىپ شىعادى. بالانى ءار توقسان سايىن دارىگەرگە قاراتىپ وتىرعان ءجون» دەدى كوز دارىگەرى راشيدا اۋجانوۆا. بولاشاقتا كوزى ناشار كورەتىن بالا سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى بەك مۇمكىن. ياعني, وفتالمولوگتارعا سۇرانىس ارتادى.
قاشىقتان وقۋ بالا پسيحيكاسىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ءتورت قابىرعاعا قامالىپ, كوپپەن ارالاسپاي ءجۇرۋ بالا بويىنداعى اگرەسسيانى كۇشەيتەدى ەكەن. ۇزاق ۋاقىت ۆيرتۋالدى الەمدە بايلانىس قۇرعان وقۋشى ءۇشىن توپتىڭ الدىندا سويلەۋ, ادامدارمەن اڭگىمەلەسۋ داعدىلارى ۋاقىت وتە كەلە جوعالۋى مۇمكىن. «بالا ءوز تابيعاتىنا, بولمىسىنا ساي قوزعالىستا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. قازىر ولاردىڭ بويىندا وتە كوپ ەنەرگيا بار. سول ەنەرگيانى دۇرىس جولمەن شىعارماعان كەزدە بالانىڭ ىشىنە جينالىپ, دەپرەسسياعا اينالادى. قاراپ تۇرساڭىز, پاندەميا كەزىندە وتباسىلىق جانجالدار دا ەكى ەسە ءوستى. ال وسىنداي جاعدايلاردا ەڭ ءبىرىنشى بالا زارداپ شەگەدى. وزىنە قىمبات ەكى ادام ۇرسىسىپ جاتقان كەزدە بالا ءوزىن كىنالايدى. وزىنە كوتەرە المايتىن جاۋاپكەرشىلىك الادى. سەبەبى اتا-اناسىن جوعالتىپ الۋدان قورقادى. بۇل بالا پسيحيكاسىنا اۋىر جۇك. كوبىنە وسىنداي سترەسستەن شىعۋ ءۇشىن بالالار زياندى ادەتتەرگە ۇرىنادى. سوندىقتان دەنساۋلىقتى ساقتايمىز دەپ پسيحيكانى بۇزىپ الماۋىمىز كەرەك» دەدى پسيحولوگ ەرجان مىرزاباەۆ. اۋرۋ ەمدەلەر, ال ادام پسيحيكاسىنداعى اۋىتقۋدى قالپىنا كەلتىرۋ ەكىتالاي. ءبىر زارداپتان قۇتىلامىز دەپ, ەكىنشىسىن شەگىپ جۇرمەسەك جارار ەدى.
ونلاين سايىستىڭ ساپاسى قانداي؟
ونلاين وقۋ دەگەلى ونلاين سايىستار دا كوبەيىپ كەتتى. اقىلى سايىستارعا ءار وقۋشى جارنا تولەپ قاتىسادى ەكەن. وسىنداي جارىس ۇيىمداستىراتىن ۇيىمدار سەرتيفيكاتتى قالاي بولسا سولاي تاراتقان. ءتىپتى جارىسقا ءوتىنىش بەرىپ, قاتىسپاي قالعان وقۋشىعا گراموتا كەلگەن دەسەدى. بۇرىن مۇعالىمدەر وسىنداي سايىستاردىڭ ماداقتامالارىمەن پورتفوليو تولتىرىپ جۇرسە, جاقىندا اقىلى ونلاين سايىستارعا مينيستر تيىم سالدى. ەندى مۇنداي كوزبوياۋشىلىقپەن اينالىساتىن ۇيىمداردىڭ اياعىندا تۇساۋ بار.
«اقشا تابۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان سايىستار بار. سونىمەن بىرگە وقۋشىلاردىڭ بوس ۋاقىتىندا ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋگە, دامىتۋعا ۇيىمداستىرىلاتىن سايىستار دا بار. ونى اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بۇل سايىستار كەرەك. ويتكەنى وقۋشى ونلاين وقۋدان شارشاعان كەزدە ءبىر ءسات بولسىن كوڭىلىن باسقا جاققا بۇرادى. ال جەڭىسكە جەتىپ جاتسا, وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى ارتادى. ونلاين سايىستاردىڭ ساپاسى جۇزبە-ءجۇز كەزدەسەتىن جارىستارعا جەتپەسە دە, بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قاجەتتىلىگى بار. باستىسى قاتىساردا بيزنەس پەن ءبىلىمدى اجىراتا ءبىلۋ» دەدى نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنىڭ تاريح ءپانى مۇعالىمى مەلس قۋانىشقاليەۆ.
قوسىمشا وقىتۋعا قارجى كەرەك
ونلاين وقىتۋدى مىسە تۇتپايتىن اقشاسى بار اتا-انا بالاسىن قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىنا تاسىپ ءجۇر. ال قالتاسى ونداي قاراجاتتى كوتەرمەيتىن وتباسىنىڭ بالاسى قايتپەك؟ مەكتەپ جابىق تۇرعاندا, وسىنداي قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنىڭ جۇمىسى قايناپ تۇر. «بالام 11 سىنىپتا وقىپ جاتىر. الايدا ۇبت-عا دايىندالۋ ونلاين وقۋ بارىسىندا مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان امال جوق قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ورنىنا بارىپ ءجۇر. قالتاعا اجەپتاۋىر سالماق تا ءتۇستى. ال سول وقىتاتىن اقشانى تابۋ ءۇشىن كوپ اتا-انا سىرتتا جۇمىستا جۇرەدى. ۇيدە بالا قاراۋسىز قالادى. مەن ءوزىم مەكتەپتىڭ چاتىن قاراپ جۇرەمىن. بالالاردىڭ كوبى تاپسىرما ورىنداماي ءبىر-بىرىنەن كوشىرە سالادى. ونلاين وقۋدى وقۋ دەپ قاراپ جۇرگەن ەشكىم جوق» دەدى ەلوردا تۇرعىنى بايان احاتاي.
ءيا, ونلاين وقۋدا اۋىرتپالىقتىڭ ءبىر جاعى اتا-اناعا ءتۇسىپ, مۇڭ بولعىر مۇعالىمنىڭ قادىرىنە جەتتىك. رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا, وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە 200-گە جۋىق بالا اتى جامان ىندەتپەن اۋىرىپتى. مۇمكىن ءداستۇرلى وقۋ جۇيەسىنە كوشىپ كەتسەك, بۇل ستاتيستيكا بۇداندا كوپ بولار ما ەدى؟ باستىسى – بالا دەنساۋلىعى. ايتپاقشى, جاعداي تۇراقتالعانشا ەكىنشى توقساننىڭ قالاي بولارى تۋرالى ناقتى اقپارات جوق.
كوكتەم قارقىن
