ءوزىڭ وندىرمەسەڭ, جات جارىلقامايدى

كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن سول ەلدىڭ ءتول ءونىمى كوتەرەتىنى حاق. ەكسپورت, يمپورت جايىندا ءسوز قوزعاعاندا, ءبىرىنشىسى ەكىنشىسىنەن باسىم تۇرسا, سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا دا, ىشكى ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا دا ءتيىمدى بولماق. قازاقستاندا 30 جىلدان بەرى بۇل كورسەتكىش كەرىسىنشە بولىپ كەلدى, ياعني قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا, شەتەلگە ساتقانىمىزدان ساتىپ العانىمىز كوپ بولعان ەدى. الايدا بۇكىل الەم ەكونوميكاسىنا اسەر ەتكەن پاندەميادان كەيىن كوپتەگەن مەملەكەت ەل ءىشىن ءوز ونىمىمەن قامتاماسىز ەتپەي, يمپورتقا سۇيەنۋدىڭ دە ۇلكەن قاتەرى بار ەكەنىن شىنداپ سەزىندى. وسى قاتاردا قازاقستان دا بار.

ساتقاننان ساتىپ العانىمىز كوپ

پاندەميا كەزىندە شەكارالار جابىلىپ, يمپورت-ەكسپورت ساۋداسى كۇرت توقتاعان كەزدە قازاقستان سياقتى ەكسپورتتان گورى يمپورتقا كوبىرەك سۇيەنەتىن ەلدەرگە وڭاي سوققان جوق. زات باعاسى اسپانداپ, بازاردا تاۋار تاپشىلىعى تۋىلدى. ماسەلەن, قازاقستان بۇرىن بەتتۇمشانى شەتەلدەن ەنگىزەتىن, قىتايدا ىندەت تاراپ, تاپشىلىق تۋىنداعاندا, ەلىمىز نارىعىنداعى بەتتۇمشانىڭ دەنى قايتادان قىتاي استى دا, ەلىمىزدە ىندەت تاراعان كەزدە, جۇرت قورعاناتىن زات تاپپاي قينالدى. سونىڭ اسەرىنەن 15 تەڭگەلىك بەتتۇمشانىڭ باعاسى 200 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. مىنە, بۇل – يمپورتقا تايانۋدىڭ قانشالىق قاتەرلى ەكەنىن دالەلدەيتىن ەڭ قاراپايىم مىسال.

وكىنىشكە قاراي, قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر وتاندىق بيزنەستىڭ جاعدايىن قورعاۋعا ىقىلاس تانىتقان جوق. وسىلايشا ولار كورشى ەلدەرگە قازاقستاندىق ۇنعا قورعانىس باجدارىن ەنگىزۋگە, تەمىرجول تاريفتەرىن كوتەرۋگە جانە وڭدەلگەن ونىمدەردەن گورى استىقتى قازاقستاننان شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرىپ, ءتيىستى شارالاردى قولدانبادى

مامىر ايىندا ەلىمىزدىڭ كەيبىر باق-تارى «بيىل شەتەلدەن ساتىپ العانىمىزدان گورى ساتقانىمىز كوبەيۋ جاعدايى بايقالدى» دەپ جارىسا جازدى. اتاپ ايتقاندا, قاڭتار مەن ناۋرىز ارالىعىندا ءبىزدىڭ ەل وزگە مەملەكەتتەرگە 19 ميلليارد دوللارعا تاۋار ەكسپورتتاپ, 9,1 ميلليارد دوللارعا يمپورت جاساعان. بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا ءۇش ەسەدەي كوپ. ۇلتتىق بانكتىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا, تولەم بالانسىندا تابىستىڭ ارتۋىنا الەمدە شيكىزاتتىڭ قىمباتتاۋى اسەر ەتكەن. اسىرەسە, قازاقستاننىڭ نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋارى مۇناي ءبىرىنشى توقساندا 38 پروتسەنتكە قىمباتتادى. وسىلايشا كىرىس كوبەيگەن. الايدا بۇل قازاقستاننىڭ يمپورتقا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلا باستاعانىنىڭ كورىنىسى ەمەس. تەك مۇنايىمىز بولماسا, ءبىزدىڭ شەتەلگە تۇراقتى تۇردە ساتاتىن ونىمدەرىمىزدىڭ سانى شامالى. بىلايشا ايت­قاندا, ءبىزدىڭ ەكسپورتتىڭ ۇلكەن ۇلەسىن مۇناي ۇستاسا, ودان كەيىنگى ورىنداردى مەتالل, بيداي سىندى ونىمدەر ۇستايدى. الايدا بۇل ونىمدەرىمىزدىڭ كوبى شيكىزات كۇيىندە ەكسپورتتالادى دا, ونىڭ دا پايداسىن شەتەل كورىپ وتىر. ماسەلەن, ۇن ەكسپورتىنا كەلسەك, سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە بيدايدى ەكسپورتقا جىبەرۋ ءۇشىن ترەيدەرلەر استىقتى جاپپاي ساتىپ الۋدا. بۇعان يمپورتتاۋشى ەلدەردىڭ وڭدەلگەن ونىمدەر: ۇن جانە ۇن ونىمدەرى يمپورتىنا زيانىن تيگىزەتىن بيداي ءدانىن يمپورتتاۋدى ىنتالاندىرۋ ساياساتى سەبەپشى. مىسالى, تاجىكستاندا, استىق يمپورتىنا – 12%, ال ۇن يمپورتىنا 18% كولەمىندە ققس سالىنادى. وزبەكستاندا استىقتىڭ پايداسى ءۇشىن, ولاردى تاسىمالداۋعا ءارتۇرلى ت/ج تاريفتەرى قولدانىلادى. ارينە, بۇل بيزنەسمەندەردى ۇندى ەمەس, بيدايدى ەسكپورتتاۋعا ماجبۇرلەيدى. وسى ارقىلى قازاقستان بيدايىن ءوز ەلىندە وڭدەپ, ۇن جانە باسقا ازىق-تۇلىك جاساپ, باسقا ەلدەرگە ەكسپورتتايدى دا, ساتىپ العان بيدايىنان ەسەلەپ پايدا تابادى.

ەكسپورت اقشا اكەلسە, يمپورت شىعىن اكەلەتىنى بەلگىلى. كوپتەگەن ەلدىڭ يمپورت پەن ەكسپورت كولەمىن تەڭەستىرۋگە تىرىساتىنى دا سوندىقتان. بىراق بۇل مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ شەتەلگە تۇراقتى تۇردە ساتاتىن ونىمدەرىمىزدىڭ سانى شامالى. بىلايشا ايتقاندا, ءبىزدىڭ ەكسپورتتىڭ ۇلكەن ۇلەسىن مۇناي ۇستاسا, ودان كەيىنگى ورىنداردى مەتالل, بيداي سىندى ونىمدەر ۇستايدى. الايدا بۇل ونىمدەرىمىزدىڭ كوبى شيكىزات كۇيىندە ەكسپورتتالادى دا, ونىڭ دا پايداسىن شەتەل كورىپ وتىر 

بيداي ساتقاننان ۇن ساتقان پايدالى

ءسوزىمىزدى سان-تسيفرلار ار­قىلى دالەلدەسەك, قازاقستاندىق ۇن زاۋىتتارىنىڭ تابىس­تى كەزەڭدەرى 2007-2010 جىل ارالىعىندا بولدى. 2007 جىلى ەلىمىز 1 ملن 454 مىڭ توننا ۇن ەكسپورتتاپ, الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىقسا, 2008 جىلى – 1,8 ملن, 2009 جىلى – 2,247 ملن, 2010 جىلى 2 ملن 296,7 مىڭ توننا ۇن ەكسپورتتادى. ەلدەگى ديىرمەندەردىڭ سانى مىڭعا جاقىندادى. الايدا 2011 جىلى اتالعان سالادا قۇلدىراۋ باستالدى, سەبەبى ورتالىق ازيا ەلدەرى قازاقستاننان دايىن ءونىمدى (ۇن) ەمەس, ارزان شيكىزاتتى (بيدايدى) ساتىپ الىپ, ءوز ديىرمەندەرىن دامىتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. وكىنىشكە قاراي, قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر وتاندىق بيزنەستىڭ جاعدايىن قورعاۋعا ىقىلاس تانىتقان جوق. وسىلايشا ولار كورشى ەلدەرگە قازاقستاندىق ۇنعا قورعانىس باجدارىن ەنگىزۋگە, تەمىرجول تاريفتەرىن كوتەرۋگە جانە وڭدەلگەن ونىمدەردەن گورى استىقتى قازاقستاننان شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرىپ, ءتيىستى شارالاردى قولدانبادى. ناتيجەسىندە قازاقستان ۇندى نارىققا شىعاراتىن حالىقارالىق ءىرى تاسىمالداۋشى مارتەبەسىنەن ايىرىلدى. ءوندىرىس كولەمى جىل سايىن تومەندەپ, 2021 جىلعا كەلگەندە بۇل كورسەتكىش 1,4 ملن تونناعا دەيىن ازايدى. ديىرمەندەردىڭ سانى دا ازايىپ, جۇمىسشىلارى قىسقارىپ, ۇن وندىرەتىن بيداي تاپپاي قينالاتىن حالگە جەتتى. ماسەلەن, جاقىندا ديىرمەنشىلەر قازاقستاندا استىق تاپشىلىعىمەن بەتپە-بەت كەلگەنىن مالىمدەدى. قازاقستاندىق ديىرمەنشىلەر قويمادا شامامەن ءبىر جارىم اپتاعا دەيىن جەتەتىن بيداي قالعانىن, سودان كەيىن ديىرمەندەرىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولاتىنىن ايتادى. بۇل تۋرالى قازاقستاننىڭ استىق وڭدەۋشىلەر وداعى حابارلادى. وسىنىڭ سالدارىنان ۇن باعاسى دا ءبىر ايدا 8 پايىزعا قىمباتتاعان. مىنە, ءبىزدىڭ بيداي ەكسپورتىنىڭ ارتقانىنىڭ پايداسى. ال ونى رەتتەيتىن مينيسترلىكتەر بولسا, «جىلىنا شەتەلگە پالەن توننا بيداي ەكسپورت ەتتىك» دەپ مارقايادى. كەرەك دەسەڭىز, قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى, وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ۇن ەكسپورتىنا تىيىم سالسا, كەيىن ونى كۆوتالار بويىنشا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەردى, الايدا استىقتى ەكسپورتتاۋعا ارنالعان كۆوتا ۇنعا بەرىلەتىن كۆوتادان ءۇش ەسە جوعارى بولدى. مىنە, بۇل وتاندىق وندىرىسكە ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيدى. دەمەك, بيدايدىڭ جاپپاي ەكسپورتقا شىعارىلۋى قازاقستاندا ۇن باعاسىن جوعارىلاتىپ قانا قويماي, وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ جۇمىسىن دا تىعىرىققا تىرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا, شەتەلگە بيدايدىڭ ءوزىن ساتقاننان ونى ەلىمىزدە وڭدەپ ساتقان الدەقايدا ءتيىمدى. ويتكەنى استىقتى قايتا وڭدەۋ ەلىمىز ازاماتتارىن جۇمىس ورىندارمەن قامتاماسىز ەتىپ, قوسىلاتىن قۇن جانە سالىق مولشەرىن ارتتىرىپ, بيۋدجەتكە قوسىمشا كىرىس كىرگىزەدى. بىراق مەملەكەتتىڭ قولداۋىنسىز مۇنداي مۇمكىندىكتەردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, يمپورت-ەكسپورت ساۋ­داسى, ەڭ الدىمەن, وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاي وتىرىپ جاسالۋى قاجەت.

كوكونىستى دە كورشىدەن الامىز

ەكسپورت اقشا اكەلسە, يمپورت شىعىن اكەلەتىنى بەلگىلى. كوپتەگەن ەلدىڭ يمپورت پەن ەكسپورت كولەمىن تەڭەستىرۋگە تىرىساتىنى دا سوندىقتان. بىراق بۇل مۇمكىن ەمەس. سەبەبى بارلىق قاجەتتى تاۋار مەن قىزمەت كورسەتۋ تۇرلەرى ءبىر عانا مەملەكەتتەن تابىلۋى ەكىتالاي. وسىلايشا, دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەر وزىندە جوق زاتتى وزگەدەن الۋعا ءماجبۇر. قازاقستان دا يمپورتقا تاۋەلدى. بۇرىن بىزدە يمپورت ءوسىمى ارالىق تاۋارلار مەن ءوندىرىس قۇرالدارىنىڭ ەسەبىنەن بولسا, قازىر حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ ۇلەسى ارتتى. ءىش كيىمنەن تارتىپ, شۇلىق پەن شاقايعا دەيىن قىتاي مەن قىر­عىزستاننان ساتىپ الامىز. ۇلان-بايتاق جەرىمىز بار بولسا دا, كوكونىستىڭ كوبىن شەتەلدەن تاسيمىز. سوندا قازاقستاندا وسى ونىمدەردى وندىرەتىندەر جوق پا؟! بار, بىراق مەملەكەتتىڭ وتاندىق ءونىمدى قولداۋ ساياساتى ءالسىز. ماسەلەن, قىتايدا شەتەلگە ەكسپورتتالاتىن تاۋارلارعا مەملەكەتتەن قوسىمشا قاراجات بولىنەدى, باجى الىنبايدى. سوسىن دا قىتايدىڭ ارقانداي تاۋارى ءبىزدىڭ ونىمدەردەن ارزان. ال بىزدە وتاندىق وندىرۋشىلەرگە ازدى-كوپتى قولداۋ بار بولعانىمەن, شەتەلدەرمەن سالىستىرعاندا ول ماردىمسىز بولعاندىقتان, نارىقتا شەتەل ونىمدەرىمەن باسەكەلەسە المايدى.

جەڭىل ونەركاسىپ جەڭىل ەمەس

كەڭەس وداعى كەزىندە ەلىمىزدە 14 سالاعا تارماقتالعان جەڭىل ونەركاسىپتىڭ 69 ءىرى كاسىپورنى بولىپتى. رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنىڭ 25 پايىزىنان استامىن وسى سالا قۇراعان. الماتى ماقتا-ماتا كومبيناتى, جامبىل بىلعارى اياق كيىم كومبيناتى, قوستاناي ءماۋىتى-شۇعا كومبيناتى, سەمەي تەرى-بىلعارى كومبيناتى سياقتى الپاۋىت كاسىپورىندار كسرو كەزىندە ىسكە قوسىلدى. ولاردىڭ بارلىعى وتاندىق شيكىزاتپەن جۇمىس ىستەپ, جۇزدەگەن ءونىم ءتۇرىن شىعاردى. الايدا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بىرقاتار زاۋىتتار جۇمىسىن توقتاتتى. بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكادا جەڭىل ونەركاسىپتىڭ 40-قا جۋىق ءىرى جانە ورتا كاسىپورىندارى بار. بىراق ولاردىڭ دا ءوندىرىس قۋاتى شاناقتى. ىشكى جانە سىرتقى نارىقتى تۇگەل ماقتا, ءجۇن سەكىلدى شيكىزات كوزدەرىن يگەرۋدىڭ ءوزى – ءبىر ماسەلە. سەبەبى ولاردى وڭدەپ شىعاراتىن زاۋىت جوق. شيكىزاتتىڭ باسىم بولىگى شەتەل اسىپ, سول جەردەن تون, كۇرتكە, كوستيۋم يا كويلەككە اينالىپ, دايىن ءونىم رەتىندە اكەلىنەدى.

جاھاندى جايلاعان ىندەت ۋاقىتىندا بىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بايقالعانى راس. ماسەلەن, پاندەميا كەزىندە ءدارىحانالاردا «ەرگوفەرون», «ينگاۆەرين», «پاراتسەتامول», «تسەف III», «س ءۆيتامينى», «اسكوربين قىشقىلى» سىندى دارىلەر مەن انتيبيوتيكتەر تۇراتىن سورەلەر بوس قالدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي, ىندەتتەن ساقتايتىن قاراپايىم بەتتۇمشانىڭ تاپشىلىعى دا سەزىلدى. وسى ورايدا, ەل ­پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2021 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا «فارماتسەۆتيكا ونەركاسىبىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ۆيرۋسپەن كۇرەس كەزىندە ءدال وسى سالا ەلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتى مەن قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. سوندىقتان مەديتسينا ونىمدەرىن زەرتحانالىق جانە تەحنيكالىق سىناقتان وتكىزەتىن ورتالىق قۇرۋىمىز كەرەك. جاھاندىق فارماتسەۆتيكالىق كورپوراتسيالارمەن ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرعان ءجون. ينۆەستورلاردى تارتىپ, وزىق تەحنولوگيا­نى جانە وسى سالاداعى جاڭا زەرتتەۋ جۇمىستارىن يگەرۋدى قولعا الۋ كەرەك. بىزدەگى ءدارى-دارمەك پەن مەديتسينالىق قۇرال-جابدىقتىڭ 17 پايىزى عانا – وتاندىق ءونىم. 2025 جىلى ونى 50 پايىزعا جەتكىزۋ قاجەت» دەپ وتاندىق ءدارى-دارمەك ءوندىرىسىن دامىتۋعا پارمەن بەرگەن بولاتىن. بىراق قازىر بۇل باعىتتا قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟ ول جاعى بەيمالىم.

ءىت مامانى بىزدە دە بار

باسقاسىن بىلاي قويعاندا, ءبىزدىڭ ەلدە دە بىلىكتى ءىت ماماندارى بولعانمەن, قولدانىستاعى موبيلدىك, كومپيۋتەرلىك قوسىمشالاردىڭ بارلىعى – شەتەلدىكى. پاندەميا كەزىندەگى ونلاين وقۋدا ZOOM, TEAMS سىندى شەتەلدىڭ پلاتفورمالارىن پايدالانساق, تاكسي شاقىرۋ ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن Indriver, Yandex.Taxi, Didi, Uber سەكىلدى تاكسي قىزمەتىمەن قولدانامىز. وسى ارقىلى قانشاما قارجى شەتەل اسىپ جاتقانىن ەسكەرىپ, ەسەپتەپ جاتقان ەشكىم جوق. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ءوزى «وزدەرىنە» ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن سايتتارىن, كومپيۋتەرلىك قوسىمشالارىن شەتەلگە جاساتۋعا اۋەس. «eGov» ەلەكتروندىق ۇكىمەت پلاتفورماسىن رەسەيلىك «سبەرگە» تابىستاۋ – سونىڭ ايعاعى. بۇل دەگەنىڭىز – وتاندىق اقپاراتتى شەتەلگە ساتۋمەن بىردەي جۇمىس. سوندا ءبىزدىڭ بيلىك پەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتتەرى قايدا قاراپ وتىر؟! بىزدە سونى جاسايتىن مامان جوق پا؟ بار, بار بولسا دا, ىستەتكىسى كەلمەيدى. ويتكەنى وتاندىق ماماندارعا جۇگىنۋ جەمقورلىق جۇمىسىنا كەدەرگى بولادى دەپ قورقادى. ماسەلەن, «eGov» ەلەكتروندى ۇكىمەتىن جەتىلدىرۋگە «سبەر» ۇسىنعان پلاتفورمانى قازاقستان 300 ميلليون دوللارعا ساتىپ الماقشى بولدى. وسىعان بايلانىستى IT مامانى تيمۋر بەكتۇر: «سبەرگە» بەرەتىن $300 ملن اقشانى بىزگە $20 ملن-نان 15 جىل بويى بەرىپ وتىرساڭىزدار, ءوزىمىز دە الەمدىك دەڭگەيدەگى جۇيە جاساپ شىعار ەدىك» دەپ اشىنا ايتقانى بار. بىراق ونى ەستىر قۇلاق جوق.

قىسقاسى, ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى تىرەگى – وتاندىق ونەركاسىپ. ال وتاندىق ءوندىرىستىڭ نارىقتاعى جاعدايى كوڭىل كونشىتەرلىك دەڭگەيدە ەمەس. «جاڭا قازاقستاندا» جاسالاتىن باستامالاردىڭ ارقاسىندا ءتول ءونىمنىڭ ۇلەسى ارتار دەگەن جالعىز ءۇمىتىمىز بار.

قالياكبار ۇسەمحانۇلى, ينديرا بەرجانوۆا,

ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى

P.S: قىسقاسى, ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى تىرەگى – وتاندىق ونەركاسىپ. ال وتاندىق ءوندىرىستىڭ نارىقتاعى جاعدايى كوڭىل كونشىتەرلىك دەڭگەيدە ەمەس. «جاڭا قازاقستاندا» جاسالاتىن باس­تامالاردىڭ ارقاسىندا ءتول ءونىمنىڭ ۇلەسى ارتار دەگەن جالعىز ءۇمىتىمىز بار.