جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ سىن بولىمىنە, ارامىزدا جۇرسە بۇل كۇندەرى جاسى جەتپىسكە تولاتىن اسىل اعا ساعات اشىمباەۆقا ماقالا اپارعانىم ەسىمدە. سونىڭ قاتەلەرىن تۇزەتىپ وتىرعانمىن. مۇقاڭ, مۇقاعالي ماقاتاەۆ كىرىپ كەلدى. قاجىعان. جانارى شارشاڭقى. ماسكەۋدەگى وقۋىن تاستاپ كەلگەن كەزى ەكەن. ۇشىپ تۇرىپ, سالەم بەردىم.
قولىمدى الىپ:
– قايدا وقيسىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
– كازگۋ-دە, فيلفاكتا, – دەدىم.
– ءا-ءا, وقي بەر! – دەدى.
ءبىر قىزىعى, جاسى كىشى ساعات اعا مۇقاعالي اعامەن تەڭ دارەجەدە سويلەسىپ, ادەبي, ادامشىلىق اڭگىمەنىڭ ارناسىن كەڭەيتىپ جىبەردى.
ءبىرازدان سوڭ ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ سول كۇندەردە «لەنينشىل جاسقا» شىققان ينتەرۆيۋىن كورسەتتى.
– مىندا ءسىز تۋرالى دا ايتىپتى.
– نە دەپتى؟ ۇلى اقىن دەپ پە؟! – دەدى مۇقاڭ.
ساعات اعا گازەتتەن ابەكەڭنىڭ مۇقاڭ تۋرالى ءارى قيماي, ءارى رەنجىڭكىرەپ ايتقان قىسقا ءسوزىن وقىپ بەردى.
تاۋداي مۇقاڭ ءۇنسىز تىڭداپ, ءسال تەڭسەلىپ تۇردى دا:
– قاراۋ شال… سىراعا اقشا بەرمەي مە؟.. – دەپ, بۇرىلىپ شىعىپ كەتە باردى…
ساعات اعامىز مۇقاڭ تۋرالى, اقىندار مەن ادەبيەت تۋرالى سىرلى اڭگىمەلەر ايتتى. ادەتىنشە, شابىتتانىپ, ءسوزدى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگىپ-توگىپ جىبەرىپ, اراسىندا كىلت توقتاي قالىپ, شەكەسىن ساۋساعىمەن تىرەپ وتىرىپ, ەكىنشى ءبىر ويدى قوزعاي جونەلەدى. قىزىق ەدى, تەرەڭ, جۇيرىك ەدى.
مەن ول كىسىمەن ەڭ العاش وسى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا تانىسىپ ەدىم. وندا شەشەندىك سوزدەر تۋرالى زەرتتەۋ ماقالامدى الىپ كەلگەنمىن. بىزگە ۇلكەن كىسى بولىپ كورىنەتىن, اتى بەلگىلى سىنشى اعامىز سول كەزدە جيىرما التى جاستا عانا ەكەن-اۋ.
ماقالامدى اۋدارىپ-توڭكەرىپ, شولىپ شىعىپ:
– شەشەندىك سوزدەردى زەرتتەپ جۇرگەنىڭ جاقسى ەكەن. الايدا, بىزگە قازىر بۇگىنگى ادەبيەت جايلى سىن ماقالالار كەرەك. اۋەلى, بىرەر رەتسەنزيالار جازىپ كورسەڭ قايتەدى؟ – دەدى. مەن ماقۇل كوردىم. ول كىسى ماعان ءبىر جاڭا كىتاپتى اتاپ, وسىنى تاۋىپ ال دا, تالداپ جازىپ اكەل دەدى. ءسويتىپ, مەن رەتسەنزيا, ادەبي سىن ماقالالار جازا باستادىم.
كەيىننەن, ءۇشىنشى كۋرستا ول كىسى بىزگە ساباق بەردى. اعىلىپ سويلەگەندە قياداعىنى شولىپ, قيىردى شارلاپ كەتەتىن. قازاقتان باستاپ, ورىس ادەبيەتىنە ويىسىپ, ودان ءارى الەم ادەبيەتىنىڭ ارعى-بەرگى تاڭعاجايىپ ۇلگىلەرىن سارالاپ شىعاتىن. سول كەزدەگى جاڭا اعىمدارمەن, اسىرەسە, كەڭەستىك يدەولوگيا تەرىس باعالاپ, جات ساناعان كۇردەلى, قايشىلىقتى دۇنيەلەرمەن تانىستىراتىن ءبىزدى.
– ءاي, ولاردا سكلاد مىشلەنيا باسقا عوي! ولاردى وقىپ, ءبىلۋ كەرەك قوي! – دەيتىن قىزبالانىپ, الدەنەگە كىجىنىپ. وزىنىڭ دە ويلاۋ جۇيەسى وزگەشە, ەرۋديتسياسى ەرەكشە بولاتىن. ءبىز ءۇشىن ءبىر جاڭا اعىم, جاڭا قۇبىلىس ەدى. ستۋدەنتتەر قاراپايىم, باۋىرمال ۇستازدىڭ ماڭىنا ءۇيىرىلىپ, جاقسى كورەتىن. جارىقتىق, جانىپ تۇرعان وت ەدى, جانىنىڭ جارىق ساۋلەسى جازعان ەڭبەكتەرى ارقىلى الداعى ۇرپاق ساناسىنا ءتۇسىپ تۇرادى دەپ ويلايمىن.
ءبىز وقۋ بىتىرەتىن جىلى ساعات اشىمباەۆ «جۇلدىز» جۋرنالىنان «لەنينشىل جاس» گازەتىنە رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىسقا اۋىستى. ول كەزدە «لەنينشىل جاستىڭ» تارالىمى مول, بەدەلى زور بولاتىن. ناعىز حالىقتىق گازەتكە ولەڭ, اڭگىمەلەرى, ماقالالارى شىققان ادام ەرەكشە قۇرمەتكە يە بولىپ, كوپتىڭ اۋزىنا ءىلىنىپ, ساناتقا كىرەتىن. بەسىنشى كۋرستى بىتىرەتىن جىلى مەنىڭ دە قازاق ادەبيەتىندەگى دەتەكتيۆتىك شىعارمالار تۋرالى ءبىر ادەبي سىن ماقالام – «دەتەكتيۆ ديدارى» دەگەن اتپەن كول-كوسىر بولىپ شىعا كەلدى. ونى جاريالاعان ۇستازىم, رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ساعات اشىمباەۆ اعامىز. الشايىپ اتقا مىنگەندەي بولىپ قالدىم. سول جىلى وقۋ بىتىرگەسىن ول كىسى مەنى «لەنينشىل جاسقا» قىزمەتكە الدى. بالا كۇنىمنەن اڭىزداي كورگەن اياۋلى گازەتىمنىڭ دىراۋداي ءتىلشىسى بولۋ دەگەنىڭ ومىرىمدەگى كەرەمەت وقيعالاردىڭ ءبىرى. كەلگەن بەتتە قاسىم امانجولوۆتىڭ «ءوزىم تۋرالىسى» مەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «رەكۆيەمىن» ساباقتاستىرا قاراعان كولەمدى ماقالامدى ءوز قولىمەن جاريالاعانى دا ايرىقشا ەسىمدە.
1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە ساعات اشىمباەۆتىڭ قانداي قىسىم كورگەنىن جازىپتى. جارىقتىق, ۇستازىمىز ءوز كەڭسەسىنىڭ تەرەزەسىنەن الاڭداعى وقيعانى تەلەكامەراعا ءتۇسىرتىپ الىپ, پلەنكانىڭ ءبارىن تىقتىرىپ تاستاعان دەگەن اڭگىمە سول كەزدەردە-اق اقىن- جازۋشىلاردىڭ, جۋرناليستەردىڭ اراسىندا تارالىپ كەتكەن بولاتىن. سول ساقتالىپ قالعان بەينەكورىنىستەر كەيىننەن تاريحي ماڭىزدى دەرەككە اينالعان
گازەتتە ىستەپ جۇرگەن كەزدە بىرنەشە رەت ساعات اعانىڭ ۇيىندە دە بولىپ, ءشاربانۋ تاتەمىزدىڭ قولىنان ءدام تاتىپ, ۇستاز اعانىڭ شالقار اڭگىمەسىن تىڭدادىم. ول كىسىنىڭ كىتاپحاناسى كەرەمەت باي ەدى, بىرنەشە مىڭ كىتاپتار – الەم, ورىس, قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى ساپ تۇزەپ, ساناڭا قوزعاۋ سالىپ, سامساپ تۇراتىن.
– ءبىزدىڭ ادەبيەت مىقتى ما, ءسىزدىڭ ادەبيەت مىقتى ما؟ – دەپ ورىس پەن قازاق جازۋشىسى پىكىر تالاستىرعان كورىنەدى, – دەگەن ەدى بىردە. – ءبىز مىقتىمىز, – دەيدى ورىس جازۋشىسى. سوندا قازاق جازۋشىسى: سەندەر بارلىق جاقسىلارىڭدى جالعانعا جاريالاپ مىقتى بولىپ جۇرسىڭدەر, ال ءبىز بار اسىلدارىمىزدى جاۋىپ تاستاساق تا مىقتى بولىپ وتىرمىز! – دەپتى.
جارىقتىق, الاش ارىستارى تۋرالى اڭگىمە قوزعاپ, ۇزاعىنان تولعايتىن. اقىندارمەن, ادەبيەتشىلەرمەن كەزدەسىپ قالعاندا, ماعان «باتىر باياندى» وقىتاتىن. ءتىپتى, ستۋدەنت كۇنىمدە, مارقۇم جاراسقان ابدىراشەۆ بار, ءبىر توپ اقىندى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءتورتىنشى كورپۋسىنىڭ الدىندا, تالتۇستە, جاپىراعى جايقالعان تەرەكتىڭ تۇبىندە توبىمەن تۇرعىزىپ قويىپ:
– ال, اقىندار, تىڭداڭدار ماعجاندى! – دەپ, ماعان «باتىر باياندى» جاتقا ايتقىزىپ ەدى. ول كىسى تۋرالى ءسوز بولعاندا, وسى كۇنى «پارىز بەن قارىز» تەلەحابارلار تسيكلى الدىمەن اۋىزعا ىلىنەدى. سول حابارلاردا قوزعالعان ويلاردى اعامىز وعان دەيىن دە اۋىزەكى ايتىپ جۇرەتىن. ونداعى اسىل ويلارى جازعان كىتاپتارىنىڭ بەتتەرىندە ءىنجۋ-مارجانداي شاشىلىپ جاتىر. ءسۇزىپ الا بىلگەنگە قات-قابات قازىنا.
ساعات اشىمباەۆتىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى, بار شىعارماشىلىعى تۋعان حالقىنىڭ الدىنداعى پارىزىن سەزىنىپ, قارىزىن وتەۋگە ارنالعان. تاياۋدا «ەگەمەن قازاقستاننان» باعاشار تۇرسىنبايۇلىنىڭ «اشىمباەۆ فورمۋلاسى» دەگەن جاقسى ماقالاسىن وقىدىم. سوندا 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە ساعات اشىمباەۆتىڭ قانداي قىسىم كورگەنىن جازىپتى. جارىقتىق, ۇستازىمىز ءوز كەڭسەسىنىڭ تەرەزەسىنەن الاڭداعى وقيعانى تەلەكامەراعا ءتۇسىرتىپ الىپ, پلەنكانىڭ ءبارىن تىقتىرىپ تاستاعان دەگەن اڭگىمە سول كەزدەردە-اق اقىن-جازۋشىلاردىڭ, جۋرناليستەردىڭ اراسىندا تارالىپ كەتكەن بولاتىن. سول ساقتالىپ قالعان بەينەكورىنىستەر كەيىننەن تاريحي ماڭىزدى دەرەككە اينالعان.
ەندى ماقالانىڭ مىنا ءبىر تۇسىنا نازار اۋدارايىق:
«تۋرا سول قىسىلتاياڭ شاقتا ساعات اشىمباەۆتىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپتەن بىرەۋ قورعاسا, بىرەۋ قۋاندى. ساعات ءوزى ءسات-ساپار تىلەپ, قولداۋ كورسەتكەن ەكى ءىنىسى «پارىز بەن قارىز» حابارىنان كەيىن ۇستىنەن ارىز جازىپ, جوعارىعا شاعىمدانىپتى. ونسىز دا قايتا-قايتا ورتالىق كوميتەتتىڭ جينالىسىنا ءتۇسىپ جۇرگەن اشىمباەۆ ءۇشىن بۇل وڭاي سوققى بولماعانى انىق. وسى وقيعانى ايتقان بولات قازيەۆ ول «ىنىلەرىنىڭ» اتىن اتاماۋدى ءجون كورىپتى. كولباي ادىربەكۇلى دا قازبالاماپتى. بىزگە دە كەرەگى شامالى. ايتەۋىر, ولاردىڭ ەسىمىن جاقسى بىلەتىن جاننىڭ بارىن بىلەمىن. ەڭ الدىمەن, ۇستاز الدىندا, ۇلت الدىندا قارابەت بولۋ ءتىپتى «وڭاي» ەكەنىن ەستە ساقتاۋعا جاقسى. ساعات اشىمباەۆتى «الاشوردانىڭ كوزقاراسىن ناسيحاتتاۋشى», «ۇلتىن اسىرە كوتەرمەلەۋشى» دەپ قۋدالاپ (جوعارىداعى ارىز نەگىزىندە), ءبىراز اۋرەلەگەن. «التىن قورداعى» «بەس عاسىر جىرلايدى» حابارىنىڭ ءبىرازىن ۇلتشىلدىقتىڭ سارىنى بار دەپ قىرقىپ تاستاپتى. سودان جينالىستان-جينالىس, تەرگەۋدەن-تەرگەۋ بولىپ, ابدەن قالجىراتقان. بىراق وعان بولا جەڭىلە سالعان ساعات بولماپتى».
وسى جايىندا تاراتىپ جازعان بولات قازيەۆتىڭ دا ماقالاسىن ەرتەرەكتە ءبىر جيناقتان وقىعانىم بار ەدى, قاي جيناق ەكەنى قازىر ەستە جوق. بۇل جەردە «ۇلتىن اسىرە كوتەرمەلەۋشى» دەپ قۋدالاۋ كورگەن ۇستازىم ساعات اعامەن مەنى تاعدىردىڭ تاعى ءبىر ءتۇيىستىرىپ وتكەنى جۇرەك تولقىتادى. ۇلتشىلدىقتىڭ سارىنى بار دەپ, ءبىرازى قىرقىلىپ تاستالعان التىن قورداعى ءتورت بولىمنەن تۇراتىن ءۇش ساعاتتىق «بەس عاسىر جىرلايدى» – مەنىڭ اۆتورلىق حابارىم بولاتىن. ونىڭ ستسەناريشىسى دە, جۇرگىزۋشىسى دە, ءتىپتى, ىشىندەگى جىرشىلارىنىڭ ءبىرى دە مەن ەدىم! ايگىلى ءۇش تومدىق «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابى جارىققا شىققاندا, سونداعى ەسكى جىرلاردى قازىرگى جىرشى-جىراۋلارعا قايتا جاڭعىرتىپ جىرلاتىپ, تەلەديدار ارقىلى حالىققا ناسيحاتتاساق, ءسويتىپ ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرۋگە كىشكەنتاي بولسا دا ۇلەس قوسساق دەگەن نيەتپەن ءتۇسىرىپ, شىعارىپ ەدىك. وعان قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قانشاما جىرشى-جىراۋلار قاتىسىپ, شالقىتا جىرلاپ ەدى. ۇلكەن عالىم, اقىن, جازۋشىلار تەبىرەنە سويلەپ, ەلدىك پەن ەرلىك جىرلارىنىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ, قالىڭ كوپشىلىككە تارالىپ جاتقانىنا قۋانعان بولاتىن. ەندى, مىنە, جوعارىداعى دەرەكتەردى وقىعاندا, كەشەگى جەلتوقساندا بالالارىمىزبەن بىرگە بابالارىمىزدىڭ رۋحى دا ازاتتىق كۇرەسىنە شىققان ەكەن-اۋ, قازاعىم, حالقىم دەپ ەڭىرەگەن ەر ساعات اعامىزدىڭ جانىندا بولعان ەكەن-اۋ دەپ, تولقىعانىمدى جاسىرا المايمىن.
ەل ءۇشىن جاسالعان جاقسى ءىستىڭ بارىنە رياسىز قۋانىپ, قۇلشىنا قولدايتىن كەرەمەت رۋحاني قاسيەتتىڭ يەسى, جارىقتىق ۇستاز اعامىز جانى قىسىلىپ, تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە دە, وزىنە ايىپ بولىپ تاعىلعان «بەس عاسىر جىرلايدىنى» بۇكىل قازاققا قايتا جىرلاتقانىم ءۇشىن ماعان رەنجىمەگەن شىعار-اۋ! ىشىنەن ءتىپتى مەندەي تەنتەك شاكىرتىنە ريزا بولىپ, ءبىر مارقايىپ قالدى ما ەكەن؟! كىم ءبىلسىن…
بايانعالي ءالىمجانوۆ
