ال جالعا بەرۋشىلەردىڭ ارەكەتى زاڭدى ما؟
«ءۇيى جوقتىڭ – كۇيى جوق». بۇل ماقالدى بىلمەيتىن ادام كەمدە-كەم. اسىرەسە, بالا-شاعاسىنىڭ اۋزىنان جىرىپ, تىراشتانىپ جيناعانىمەن, قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي, ءومىر بويى ءبىر باسپاناعا قول جەتكىزە الماي پاتەر جالداپ تۇرىپ جاتقان جاندار بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن جاقسى تۇسىنسە كەرەك. كەيىنگى كەزدە ۇيلەرىن جالعا بەرۋشىلەردىڭ ايى وڭىنان تۋىپ جۇرگەندىگىن ولار زار قاقساپ ايتىپ تا ءجۇر.
سول جاعالاۋدا باعا كۇيىپ تۇر
مويىنداۋ كەرەك, نارىقتاعى بۇگىنگى جالدامالى پاتەرگە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتۋىنا قىمباتشىلىق بۇيىردەن قىسقان كەزدە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي, «ەرتەڭىمىز نە بولادى؟» دەپ اۋىلدان قالاعا اعىلعان جاستاردىڭ دا قوسىپ وتىرعان ۇلەسى از ەمەس. سوندىقتان ءىرى مەگاپوليستەردە ارتىق پاتەرى بارلاردىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇر.
جاسىراتىنى جوق, باس قالادا جالعا بەرىلەتىن پاتەرلەردىڭ كوبى زاڭسىز تاپسىرىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, پاتەرلەرىن جالعا بەرەتىندەردىڭ 60-70 پايىزى سالىق تولەۋدەن جالتارادى ەكەن. ياعني, جاسىرىن تابىس تاۋىپ, قالتالارىن قامپيتىپ وتىر. بۇعان ءبىرىنشى رەت ەسكەرتۋ جاسالسا, ەكىنشى قايتارا قۇلاق اسپاعان جاعدايدا 15 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىن ايىپپۇل قاراستىرىلعان.
بىراق مۇنداي جازاعا بولا قىمسىنىپ, ءىس-ارەكەتتەرىن زاڭداستىرىپ جاتقان ادامدار نەكەن-ساياق. سەبەبى شاعىم تۇسپەسە, بىرەۋدىڭ باسپاناسىنا ەشكىمنىڭ تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە قۇقى جوق ەكەنىن ولار جاقسى بىلەدى. ەكىنشىدەن, ءتىپتى پروكۋروردىڭ سانكتسياسىنسىز پوليتسيانىڭ دا كەز كەلگەن پاتەرگە رۇقساتسىز كىرۋىنە جول بەرىلمەيتىندىگى تاعى بار. سوندىقتان باسپانانىڭ زاڭسىز بەرىلەتىندىگى قىلمىس جاسالعاندا نەمەسە پاتەر يەسىنىڭ ۇستىنەن شاعىم تۇسكەندە عانا انىقتالىپ جاتادى.
سونىڭ كەسىرىنەن پاتەردى جالعا بەرۋدىڭ نارىقتاعى باعاسى شارىقتاپ بارادى. بيىل ەلىمىز بويىنشا باسپاناسىن تاپسىرىپ, پايدا تابۋشىلار پاتەرىنىڭ ءار شارشى مەترىن وتكەن جىلعا قاراعاندا 15-20 پايىزعا دەيىن كوتەرىپ جىبەرگەن.
مۇنى ەلوردادان دا ايقىن بايقاۋعا بولادى. قالانىڭ تاريحي بولىگى سانالاتىن وڭ جاعالاۋداعى تەمىرجول ۆوكزالى ماڭىندا ءبىر بولمەلى پاتەرلەردىڭ ايىنا 100-110 مىڭ تەڭگەدەن كەمى جوق. حرۋششەۆ كەزىندە سالىنعان, سىرتىنىڭ توزىعى جەتكەن پاتەرلەردىڭ ءوزىن ايىنا 80-90 مىڭ تەڭگە دەپ بۇلداپ تۇر. ال ەندى ارزان ىزدەسەڭىز, توزىعى جەتكەن جاتاقحانالاردىڭ بولمەلەرى مەن اۋلاسىنا ارنايى جالعا تاپسىرۋ ءۇشىن سالىپ تاستاعان ساراي تيپتەس قۇجىرالاردى قاناعات تۇتاسىز. ولاردىڭ باعاسى دا ايىنا 50-70 مىڭ تەڭگەدەن كەم ەمەس.
ال سول جاعالاۋدا باعا ۇشىپ تۇر. بارلىق جاعدايى بار ءبىر بولمەلى پاتەرگە – 120-140 مىڭ تەڭگە, ەكى بولمەلى پاتەرگە 150-170 مىڭ تەڭگەنى ەش شىمىرىكپەستەن سۇرايدى.
دەلدالعا – 20 پايىز
تاعى ءبىر قيىندىعى, تاپقان پاتەرىڭىزدى ءسىز سول سۇراعان 120-140 مىڭ تەڭگەگە بىردەن الا المايسىز. قايدا تەلەفون شالماڭىز, الدىڭىزدان دەلدال شىعادى دا تۇرادى. ولاردىڭ الاتىنى – جالعا تاپسىرعان پاتەر قۇنىنىڭ 20 پايىزى. ماسەلەن, ءسىز ەكى بولمەلى پاتەردى 150 مىڭ تەڭگەگە الساڭىز, ريەلتورعا (ورتاداعى دەلدالعا) تاعى 30 مىڭ تەڭگە ساناپ بەرەسىز.
اسقار وتەپوۆتىڭ ەكى بالاسى بار. جاقىندا اۋرۋشاڭ بولعاسىن جاسى ۇلعايعان اناسىن اۋىلدان قولىنا كوشىرىپ الدى. ماماندىعى – مۇعالىم. ايەلى دە وسى سالانىڭ مامانى. ەكى جىلدان بەرى ەلوردادا پاتەر جالداپ كەلەدى. «ءبىر ايدا ءۇش رەت پاتەر اۋىستىردىم» دەيدى اسقار.
– ەكى جىلدان بەرى تۇرىپ جاتقان پاتەرىمنىڭ يەسى «بالام ۇيلەنەتىن بولدى. بۇل ءۇيدى جوندەۋدەن وتكىزىپ, بالاما بەرەمىن» دەپ اياقاستىنان پاتەردى بوساتۋىمدى تالاپ ەتتى. سودان بەلگىلى سايتتاردان جالعا بەرىلەتىن پاتەر ىزدەدىم. ماعان ەكى بولمەلى پاتەر كەرەك. ايىنا 150 مىڭ تەڭگەدەن كەم پاتەر جوق. جۇمىسىما الىستاۋ بولسا دا ءبىر پاتەردى تاۋىپ, ريەلتورعا 20 پايىز قوسىمشا اقشاسىن بەرىپ, ءۇي يەسىمەن كەلىسىمشارت جاساسىپ, تۇرىپ جاتتىق. پاتەردە اسىققاندا تاماقتى ىسىتا قوياتىن قىسقا تولقىندى پەش جوق ەكەن. ونى كەيىن اكەلىپ بەرەتىن بولىپ كەلىسكەن. سودان جيىرما كۇندەي وتكەندە ءۇي يەسى قىسقا تولقىندى پەش اكەلمەك تۇگىلى, «جالعا بەرۋ باعاسى قىمباتتاپ جاتىر. كەلەسى ايدان باستاپ, پاتەر ايىنا 160 مىڭ تەڭگە بولادى دەپ» قاراپ تۇر. امال جوق, تاعى پاتەر ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. شىنى كەرەك, قاتتى قينالدىق. ەكى بالاممەن, جاسى ۇلعايعان اناممەن ءبىزدى كەز كەلگەن پاتەر يەسى كىرگىزە بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءاربىر كوشكەن سايىن جۇگىم شاعىن بولسا دا ماشينا جالدايمىن. تاعى دا ورتاداعى پاتەر تاۋىپ بەرگەن دەلدالعا 20 پايىز اقشاسىن بەرەمىن. ءسويتىپ شىعىنعا بەلشەمنەن باتىپ قالامىن.
«كورە كورە كوسەم بولاسىڭ» دەمەكشى, ەندى پاتەر يەسىمەن كەلىسىمشارت جاساردا ءۇيىمدى التى ايعا نەمەسە ءبىر جىلعا دەيىن قىمباتتاتپايمىن. وسى باعانى ۇستاپ تۇرامىن» دەگەن قولحات الىپ الاتىن بولدىم. شىنى كەرەك, بىزدە پاتەر جالداۋشىلاردىڭ قۇقى زاڭمەن قورعالماعان. سوندىقتان ءۇي يەلەرىنىڭ ءتۇرلى ىلىك تاۋىپ, پاتەرىنەن كەز كەلگەن ۋاقىتتا شىعارىپ جىبەرۋى, قالعان اقشاڭدى بەرمەي قالۋى سياقتى جايلار ۇيرەنشىكتى كورىنىسكە اينالۋدا. ال وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە تاپ بولعان ادام زاڭ ورىندارىنا جۇگىنسە, جۇيكەسى جۇقارىپ, ۋاقىتىن تەككە ىسىراپ ەتكەننەن باسقا تابارى بولا قويار ما ەكەن, – دەيدى ول. ويتكەنى سىزگە پاتەر تاۋىپ, ۇسىنعان ريەلتورلاردىڭ كوبىنىڭ ءۇي يەسىمەن جاسالعان كەلىسىمشارتىنىڭ زاڭدىق كۇشى بولا بەرمەيدى ەكەن.
باعا ءوسۋ سەبەبى نەدە؟
پاتەردى جالعا بەرۋ باعاسىنىڭ كوتەرىلىپ كەتۋى كوپ ادامنىڭ قالتاسىن عانا قاعىپ قويعان جوق, وتباسىنىڭ دا بەرەكەسىن كەتىرۋدە. اسىرەسە, ستۋدەنتتەرگە قيىنىراق بولىپ تۇر. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا پاتەراقىسىن ايىنا 30-40 مىڭ تەڭگە ارتىق تولەۋ كىم-كىمنىڭ دە جۇيكەسىنە سالماق تۇسىرەرى ءسوزسىز.
ال مۇنىڭ باستى سەبەبى نەدە؟ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگى جاۋاپتى ادامدار ستۋدەنتتتەردى جاتاقحانامەن قامتاماسىز ەتۋ 2020 جىلعا قاراعاندا بيىل 10-12 پايىزعا جاقساردى دەگەن مالىمەت ايتقانىمەن, قالاداعى ءبىلىم قۋعان جاستاردىڭ كوپشىلىگى پاتەر جاعالاپ جۇرگەنىن جاسىرۋعا بولمايدى. بۇنىڭ دا پاتەردى جالعا بەرۋ باعاسىن كوتەرۋگە سەبەپشى بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
«باسقا دا سەبەپتەر جەتىپ ارتىلادى» دەيدى ەكونوميست قانات شوناەۆ. – زەينەتاقى جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن ازاماتتاردىڭ باسپانا ساتىپ الۋىنا پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرىلۋىنە بايلانىستى قالادان پاتەر ساتىپ الۋشىلار قاتارى اناعۇرلىم كوبەيدى. بۇل دا – پاتەردى جالعا بەرۋگە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.
تاعى ءبىر باستى ماسەلە – ىلعي دا كۇزگە قاراي, دالىرەك ايتقاندا, تامىز بەن قازان ايلارىندا نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالالارىندا جالعا بەرۋگە سۇرانىستىڭ كۇرت ارتاتىنىن بايقاپ ءجۇرمىز. وسى كەزدە ادامدار جالعا جىبەرۋ ءۇشىن ءبىر-ەكى بولمەلى پاتەردى كرەديتكە كوپتەپ ساتىپ الادى دا, ەسەسىنە جالعا بەرۋ باعاسى كوتەرىلىپ شىعا كەلەدى ەكەن.
ءۇشىنشى ءبىر سەبەپ, كوپتەگەن ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر ىندەتكە بايلانىستى قىزمەتكەرلەرىن ونلاين-فورماتقا كوشىردى. جالعا بەرۋ اقشاسىن مەكەمە تولەيتىن بولعاندىقتان, بۇل دا باعانىڭ كوتەرىلۋىنە جول اشۋى ابدەن مۇمكىن.
وزگەنىڭ باسپاناسىن پايدالانۋشىلاردىڭ تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايى – قازىر ۇلكەن قالالاردا تۇرعىن ءۇيدى جالعا بەرۋ قورى دەگەن پايدا بولدى. بۇلار دا ريەلتورلىق كومپانيالار سياقتى جارنامامەن اينالىسادى. «بىراق سىزگە ولار بارلىق جاعدايى بار ارزان پاتەر تاۋىپ بەرەمىز. قىزمەتىمىز 5-10 مىڭ تەڭگە» دەپ جالعان اقپارات بەرۋى مۇمكىن. راسىندا دا ولار وزدەرىنىڭ جەلىلەرىندە قالانىڭ ءار جەرىنەن باعاسى كوڭىلگە قونىمدى, تاپ-تۇيناقتاي پاتەرلەردىڭ ءتىزىمىن جاريالايدى. ءسىز وسى اقپاراتى ءۇشىن ولارعا اقشا تولەيسىز. ال شىن مانىندە ول جەردە مۇنداي پاتەر جوق بولىپ, ريەلتوردىڭ ورنىن سيپاپ قالاسىز.
مىنە, وسىنداي بىرنەشە سەبەپ پەن سالدار ەلورداداعى جالعا بەرىلەتىن پاتەرلەردىڭ باعاسىن كوتەرىپ جىبەردى. ال ونى رەتتەۋ قۇزىرلى ورگانداردىڭ قولىنان كەلە قويا ما؟ الدە «بارلىعىن نارىق رەتتەيدى» دەپ وسى كۇنىمىزگە شۇكىرشىلىك ەتىپ جۇرە بەرەمىز بە؟
