پرەزيدەنت ق.توقاەۆ جولداۋدا «ءبىز زاڭنامامىزدى ىزگىلەندىرۋ ىسىنە كوبىرەك ءمان بەرىپ, ازاماتتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارىن نازاردان تىس قالدىردىق. جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق, پەدوفيليا, ەسىرتكى تاراتۋ, ادام ساۋداسى, ايەلدەرگە قاتىستى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جانە باسقا دا اۋىر قىلمىستارعا, اسىرەسە, بالالارعا قاتىستى قىلمىستارعا قولدانىلاتىن جازانى شۇعىل تۇردە قاتايتۋ قاجەت» دەگەن بولاتىن. ءبىز نۇر-سۇلتان قالالىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىنىڭ سۋدياسى قاجىمۇقان مەكەمتاسپەن سۇحبات بارىسىندا سوت تورەلىگىن جەتىلدىرۋ, جازانى قولدانۋدا الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدەگى سوتتاردىڭ ءرولى تۋرالى سۇراعان ەدىك.
– جۇمىس ءوتىلىڭىز قانشا جىل؟
– سوت بولىپ قىزمەت اتقارىپ جاتقانىما 17 جىل. 29 جاسىما دەيىن پوليتسيادا, ادىلەت باسقارماسىندا جاي ماماننان دەپارتامەنت ورىنباسارلىعىنا دەيىن كوتەرىلدىم. قوستانايدان 2003 جىلى وسىندا اۋىسىپ, ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن اقمولا گارنيزونى اسكەري سوتىنىڭ سۋدياسى بولىپ تاعايىندالدىم. ول جەردە قىلمىستىق, اسكەري, ازاماتتىق ىستەر دە بولدى. ودان سوڭ كونكۋرسپەن استانا قالاسىنىڭ ەكونوميكالىق سوتىنىڭ سۋدياسى بولىپ تاعايىندالدىم, وندا ەكى زاڭدى تۇلعا اراسىنداعى داۋلاردى شەشەدى. الماتىداعى ءىىم ميليتسيا مەكتەبىن, ەكونوميكا, ماگيستراتۋرا, ماسكەۋ-بريتان بيزنەس اكادەمياسىن ءبىتىردىم, يسپانيادا, دۋبايدا سەمينارلارعا قاتىستىم.
– سوت تورەلىگىن جەتىلدىرۋگە قاتىستى ويىڭىز قانداي, شەتەلدەردە بولعاندا بىزدەگى جۇيەمەن سالىستىراسىز با؟
– امەريكاعا بارعاندا سوتتاردىڭ ءىس قاراۋداعى تاجىريبەسىنە زەر سالدىق. ۆاشينگتوندا اشىق سوت پروتسەسىنە قاتىستىق, مىسالى اقشا, تەلەفون ۇرلىعى بويىنشا ون ادامدى ءبىر كىرگىزەدى, كىناسىن مويىنداتىپ, سول جەردە جازاسىن تاعايىندايدى. جابىرلەنۋشىنىڭ ونى كەشىرۋ, كەشىرمەۋى دە ەسەپكە الىنادى. ەگەر ۇرى ۇيالى تەلەفون ۇرلاسا جاڭاسىن قايتارادى, 40 ساعات كوشە سىپىرادى. شەتەلدە وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى جاسالعان ۇرلىققا كەلتىرىپ تۋرا سونداي شەشىم شىعارادى, ولاردا پرەتسەندەنتتىك قۇقىق – باسقى ورىندا, بىزدە تالقىلايمىز, زاڭنىڭ باپتارى بويىنشا سوتتايمىز. زاڭناما, ورىنداۋشىلىق جانە سوت تۇجىرىمى بويىنشا ارەكەت جاسايمىز, ءبارى زاڭ بويىنشا.
– قىلمىستىق زاڭنامانى قاتاڭداتۋعا بايلانىستى نە ايتاسىز؟
– 1997 جىلدان بەرى قك كىسى ءولتىرۋ, كىسى ۇرلاۋ باپتارىنا وزگەرىس ەنگىزىلمەگەن. تەك 2019 جىلى 1 ساۋىردە جاسوسپىرىمدەردى زورلاۋ بويىنشا باپتا وزگەرىس بولدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ جولداۋدا كەيىنگى كەزدە شامادان تىس قۋدالاۋ شارالارى مەن سوت تورەلىگىنىڭ قاتاڭ جازالاۋ تاجىريبەسىنەن باس تارتقانىمىزبەن, ەلىمىزدە اۋىر قىلمىستار سانى ازايماي تۇرعانىن, زاڭنامانى ىزگىلەندىرۋ ىسىنە كوبىرەك ءمان بەرىلىپ, ازاماتتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارىن نازاردان تىس قالدىرعانىمىزدى اتاپ ءوتتى. ەگەر 1997 جىلعى قك پەن 2015 جىلعى جاڭا قك سالىستىرساق, جىنىستىق زورلىق-زومبىلىقتارعا قاتىستى جازا قولدانۋ ساناتتارىنىڭ بىرقاتارى عانا وزگەرگەن.
– ول قانداي وزگەرىستەر؟
– قولدانىستاعى قك-عا قاتايتىلعانى سەكسۋالدىق سيپاتتاعى زورلىق ارەكەتتەرگە قاتىستى, ەگەر قىلمىس جاس بالاعا قاتىستى جاسالسا, 10 جىلدان 20 جىلعا دەيىن مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازا تاعايىنداۋ بەلگىلەندى. جاس بالاعا قاتىستى كۇش قولدانباي ازعىندىق ارەكەتتەر جاساۋ قىلمىستارىنىڭ تومەنگى شەكتى جازاسى 3 جىلدان 5 جىلعا كوتەرىلدى.
– ادام ساۋداسىنا قاتىستى ءىس قارالدى ما؟
– 2018 جىلى جەلتوقساندا №2 سارىارقا سوتىمەن ەلىمىزدىڭ بىرنەشە ازاماتشالارىن كورەي مەملەكەتىنە جۇمىس تاۋىپ بەرەمىز دەپ وزدەرىنىڭ تەرىس پيعىلدارىن جۇزەگە اسىرماقشى بولعان قازاقستان ازاماتشاسى مەن كورەي ازاماتى سوتتالدى. تاعى ءبىر مىسال, ەلوردادا تۇراتىن تۇرىك ازاماتى تۇرىك ايەلىمەن تانىسقان, ازاماتتىق نەكەدە بولعان. تۇرىك ازاماتى وزىنە باسقا ءبىر تۇرىكتىڭ ۇلكەن سومادا اقشا قارىز ەكەنىن ايتىپ, ەكەۋى ۇيىمداسىپ كەك الۋ ءۇشىن امال-ايلا ويلايدى. اقشا قارىز تۇرىكتى ۇرلاپ, ماجبۇرلەپ, الماتىعا باگاجنيككە سالىپ اپارادى. ءبىر ۇيگە اپارىپ تىعىپ قويادى, ودان 1 ملن دوللار تالاپ ەتەدى. ايەلدىڭ الماتىداعى تۋىستارى باسىندا بۇلاردىڭ جوسپارىن بىلمەگەن, كەيىن بۇلاردىڭ اقشاسىن السا دا, ول تۇرىكتى ءبارىبىر ولتىرەتىنىن ءبىلىپ قويىپ, تۇتقىنداعى تۇرىكتى بوساتىپ, قاشىرىپ جىبەرەدى. بوساپ شىققان تۇرىك پوليتسياعا بارادى, بۇل كەزدە ماناعى جوسپار قۇرعان ازاماتتىق وتباسى قاشىپ كەتەدى, ايەلدى تۇركيا مەن ازەربايجان شەكاراسىنان ۇستايدى.
– جالپى, نۇر-سۇلتان قالاسىنا تيەسىلى قىلمىستاردىڭ سيپاتى قانداي؟
– نۇر-سۇلتان قالاسىنا كوبىنە ەكونوميكالىق قىلمىستار ءتان. ءبىزدىڭ سوت دوللارعا شاققاندا 34 مىڭ دوللاردان جوعارى ىستەردى قاراعان ەكەن, ول – اسا اۋىر قىلمىستار دەگەن ءسوز.
– ەسىرتكى قىلمىسى شە؟
– ول دا بار. مىسالى, 10-30 كەلى كولەمىندەگى ەسىرتكى زاتتارىمەن ۇستالادى, قازىر مەكتەپ جاسىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە مۇقيات بولۋ كەرەك, سەبەبى بۇگىندە شەتەلدەن پسيحوتروپتىق تابلەتكالاردى كوپتەپ اكەلەدى. ءبىر تابلەتكانى 1 دوللاردان الادى دا 10 مىڭ تەڭگەدەن ساتادى, 20 ەسە پايدا تابادى, بىراق 297-باپتىڭ 3-بولىگى بويىنشا ۇستالىپ, قىلمىسى دالەلدەنسە, 15 جىلدان 20 جىلعا شەيىن سوتتالادى. سونى ەسكەرمەيدى.
– سوتتاپ جاتقاندارىڭىز «شاباقتار» ما, «شورتاندار» ما؟
– باسىندا وتىرعاندار. وتكەن جىلى 12 ادامنان تۇراتىن قىلمىستىق توپتى سوتتادىق, ۇقك انىقتاپ, تومەننەن باستاپ تىزبەك بويىنشا ءبارىن ۇستادى.
– جۇرەگىڭىزگە اۋىر تيگەن جاعدايدىڭ ءبىرىن ايتىپ بەرەسىز بە؟
– ەكى جولداس جىگىت بالا كەزدەن دوس بولعان, بىرەۋىنىڭ اكەسى بيزنەسپەن اينالىسىپ كوتەرىلەدى. اكەسى بايىپ كەتكەن بالانى دوسى كۇندەپ, قىزعانا باستايدى, ءبىر كۇنى دوسىنىڭ اكەسى قىمبات كولىك ساتىپ العاندا بۇل بالا قاسىنا سىبايلاستارىن الىپ, گاراجدان كولىكتى ۇرلاماقشى بولادى. بىراق الدارىنان يت شىعىپ كەدەرگى جاساپ, گاراجدان شىعا الماي, سول جەردە ۇيىقتاپ قالادى. تاڭعى 7-دە دوسىنىڭ اكەسى ماشينانى وتالدىرىپ جاتقاندا كىشكەنتايىنان سول ۇيگە بارىپ, ويناپ, شاي ءىشىپ, قونىپ جۇرگەن بالا دوسىنىڭ اكەسىنە ونشاقتى مارتە پىشاق ۇرادى. دەنساۋلىعى مىقتى ازامات ۇيىنە قاراي قاشادى. سوندا دا قانىپەزەر بالا ونىڭ ارتىنان قۋىپ بارىپ تاعى پىشاق سىلتەيدى. ماناعى زارداپ شەككەن ادامنىڭ كەشىرىم بەرۋىنە بايلانىستى جانە ءجاسوسپىرىم بولعاسىن 8 جىل جازا بەرىلدى. وسى جاعداي جۇرەگىمە اۋىر ءتيدى.
– سوتتى بولعاندار اراسىندا قايتادان قىلمىس جاساۋ ستاتيستيكاسى جوعارى كورىنەدى…
– 2017 جىلى ەلوردالىق سوتتاردا 229 اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىس جاساپ سوتتالعاندار ىشىندە قايتالاپ 152 تۇلعا اۋىر قىلمىس جاساپ سوتتالعان – ياعني 55 پايىز, مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ, شارتتى تۇردە جۇرگەن جانە جازاسىن جەڭىل تۇرگە اۋىستىرعان تۇلعالار ىشىنەن 25 ادام قايتا سوتتالعان (11 پايىز). 2018 جىلى 203 سوتتالعاننىڭ ىشىندە 131-ءى قايتا سوتتالعان – ياعني 64,5 پايىز, 2019 جىلدىڭ 8 ايىندا 177 سوتتالعاننىڭ ىشىندە 136-سى قايتالاپ قىلمىس جاساعان, بۇل – 76,8 پايىز. ياعني قايتالاپ جاسالعان قىلمىس سانى جىلدان-جىلعا وسۋدە, بۇل – الاڭداتارلىق جايت.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان جادىرا شامۇراتوۆا
