– كۇلاش اپا, ءسىز الماتىدا وقىدىڭىز. الماتىدا تۇردىڭىز. بىراق ەلوردامىز ارقاعا كوشكەندە قۋانىپ, استاناعا اق تىلەكپەن ولەڭ ارناپ, باتاڭىزدى بەردىڭىز. استانانىڭ ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدەگى ورنى قانداي؟
– ءيا, ءبىزدىڭ جاستىق شاعىمىز الماتىدا ءوتتى. اتا-بابامىز «جەر ءجانناتى – جەتىسۋ» دەپ اتاپ كەتكەن مەكەنگە وقۋ ىزدەپ كەلگەندە, اسقاق تا ايبارلى الاتاۋدى كورىپ, قايتا-قايتا قاراي بەرگەنبىز. الماتى جاسىل جەلەككە مالىنىپ تۇر ەكەن. اعاشتاردان ءۇزىلىپ تۇسكەن قىپ-قىزىل اپورت المالارى ارىقتاردا اعىپ بارا جاتادى. لەزدە جاۋىپ وتكەن جاڭبىردان كەيىن اشىلعان اسپان شەكسىز مەيىرىمىن توگىپ, دۇنيە جاڭا عانا جاراتىلعانداي جارقىراپ, عالامات كوركەم سۋرەتكە اينالادى.
حالقىمىز عاسىرلار بويى كوكسەگەن تاۋەلسىزدىگىن الىپ, ەل مەرەيى تاسىپ تۇرعان جىلداردا استانا اۋىستىرىلادى دەگەن اڭگىمەنى ەستىگەندە, ەكىۇداي سەزىمدە بولعانىمىز راس.
تاۋلى, نۋلى, المالى جەرۇيىقتان, نەبىر تاريحي تۇلعالاردىڭ ءىزى قالعان, ۇمىتىلماس داۋىرلەردىڭ كۋاسى بولعان اسەم الماتىدان اقمولاعا كوشۋ قالاي بولار ەكەن دەگەن سۇراقتارعا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بەكەم بايلامى بۇلتارتپاس جاۋاپ بولعان ەدى. ءسويتىپ, كوشتىڭ الدى سايىن سارىارقاعا جىلجىدى. استانانىڭ ورنى بۇكىل قازاق ءۇشىن اسا ماڭىزدى.
– ءبىر ولەڭىڭىزدە: «استانا بول, امان بول,
اقىلمان بول, امال بول.
تايسالاتىن ءتامام قول,
تاۋەلسىزدىگىمە قامال بول!» دەپ جازىپسىز. استانا, قالاي ويلايسىز, تاۋەلسىزدىگىمىزگە قامال بولا الدى ما؟
– 1998 جىلدىڭ ماۋسىمىندا «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» قىزمەتكەرى, بەلگىلى جۋرناليست جۇماگۇل سولتيەۆا تەلەفونمەن بايلانىسىپ, استانا تاقىرىبىنا جاريالاعان مۇشايراعا قاتىسۋىما ءوتىنىش ءبىلدىردى. كوڭىلدەگى قيماستىقتى جەڭىپ, ماڭىزى زور تاريحي وقيعانىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىنگەن تۇس ەدى. اقىن بولعاندا, اقتىلەۋلى انا ەمەسپىن بە, «تۇساۋكەسەر» دەگەن ولەڭىمدى جۇرەگىممەن جازدىم. «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ءبىر بەتىنە تۇگەل قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى 5 ماۋسىمدا جارىق كوردى. گازەت رەداكتورى ۋاليحان قاليجان دا حابارلاسىپ, استانانىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى جاقسى پىكىرلەرىمەن ءبولىستى. ول كەزەڭ ءبارىمىز ءۇشىن دە ءۇمىت پەن تاۋەكەل كەزەڭى ەدى.
استانانىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنە قامال بولۋىنا, قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە تورتكۇل دۇنيەگە تانىلۋىنا, الەم قالالارى جاۋھارلارىنىڭ قاتارىندا تۇرۋىنا ەلباسى ن.نازارباەۆ ەڭبەگىن دە, اقىلىن دا, عۇمىرىن دا اياماي جۇمساپ كەلەدى.
ءادىلىن ايتۋ كەرەك, جاڭا استانانىڭ سالىنۋى قالىڭ قاۋىمنان, ەل اعالارىنان, ۇلت زيالىلارىنان قىزۋ قولداۋ تاپتى. قالامگەرلەر جاڭا شىعارمالار جازىپ, سازگەرلەر تاماشا اندەرىن ارنادى. ەلوردا شەجىرەسى ءان-جىرمەن باياندالدى. بۇل سالاداعى جۋرناليستەردىڭ تەلەگەي تەڭىز ۇلەستەرىن اتاپ ايتۋ – ابزال.
– «قارا ولەڭىم جەتەتىن,
قايدا بارسىن ول دا ۇزاپ؟
جالعىز – مەنىڭ مەملەكەتىم,
جان دالام دا جالعىز-اق.
ءوس, استانا, وركەندە,
كوزىڭدە – بايتاق جەرۇيىق.
بۇگىن دە جانە ەرتەڭ دە,
ەل مۇددەسىنەن نە بيىك؟!». ءسىز اقىنسىز عوي. كەيدە جۇرت كورمەگەندى كورىپ, جۇرت سەزبەگەندى سەزەسىز. استانانى ارقاعا اۋىستىرعاننان قازاق قانداي باقىت تاپتى؟ نە ۇتتى دەپ ويلايسىز؟
– استانانىڭ ارقاعا اۋىسۋى, دامۋدىڭ قاي قىرىنان الىپ قاراساق تا, ءوزىن-ءوزى اقتاعان تاريحي ءىرى وقيعا. ەۋرازيا جۇرەگىندە, ەلدىڭ ورتاسىندا, ەسىلدىڭ جاعاسىندا تۇرعان شاھار شاپسا تۇلپاردىڭ تۇياعى, ۇشسا قىراننىڭ قاناتى تالاتىن ۇلى دالانى جايلاعان حالقىمىز ءۇشىن دە, ەلوردامىز ءۇشىن دە قايىرلى قونىس بولدى.
ايتىلىپ جۇرگەن كوپ قيسىندارعا, گەوساياسي, ەكونوميكالىق, ەكولوگيالىق, دەموگرافيالىق جاعدايلارعا, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ۇلتتىق مۇددەمىزگە تولىق ساي كەلدى دەپ ايتا الامىز.
ءبىز قازىر تاراز قالاسىنىڭ تۇرعىنىمىز. ارا-تۇرا الماتىعا جاڭارعان جاقسى جولمەن بارىپ تۇرامىز. سوندا قاسكەلەڭنىڭ تۇسىنان وتە بەرە كولىكتەردىڭ كەپتەلىسى باستالادى. «التىن وردادان» ءارى قاراي كوك ءتۇتىن اۋانى جۇتىپ وتىرامىز. الماتى اسپانى بۇلىڭعىر بولىپ كورىنەدى. قالا ىشىنە كىرگەندە باراتىن جەرىڭە جەتۋ قيىن. سوندا ويلايمىن, «وسى قازىر استانادا تۇرىپ جاتقان حالىق پەن ءنوپىر كولىكتى اكەلىپ, وسى مەگاپوليسكە قوسسا, نە بولار ەدى؟» دەپ.
بۇل قالاعا جان-جاقتان قۇيىلعان حالىق ول جاقتاعى قازاقتىڭ سانىن كوبەيتىپ, ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى ساقتاپ, سالت-ءداستۇرىمىزدى جاڭعىرتىپ جاتىر. بۇل دا ءبىر ۇتقان جەرىمىز شىعار.
– ءسىز استاناعا جامبىل وبلىسىنىڭ دەلەگاتسياسى قۇرامىندا كەلىپ, ەكەۋمىز العاش رەت سۇحبات قۇرعاندا «استانانىڭ اسپانى كەڭ ەكەن» دەگەن ەدىڭىز. ەلىمىزدىڭ ءبىراز جەرىن ارالاپ, ءبىراز جەرىن جىرعا قوسقان اقىنسىز عوي. استانا تابيعاتىنىڭ تاعى قانداي ەرەكشەلىگىن بايقادىڭىز؟
– ءيا, سول جولى استانانىڭ بەينەسىن جاقسىلاپ كورۋىمىزدىڭ ءساتى تۇسكەن. تۇسكى اسقا قىزىلوردالىق دوستارىمىز بولات پەن زەينەش شاقىرعان ەدى. ەلوردامىز تۋرالى ەكەۋىنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرى اسەرلى بولعانى سونشالىق, از عانا ۋاقىتىمىزدا قالانى ارالاماي, داستارقان باسىندا وتىرعانىمىزعا ۇيالدىق. زەينەشتىڭ شايىنا قانىپ العان سوڭ قالاعا شىقتىق. ەسىلدى كوردىك, ەسكەرتكىشتەردى تۇگەندەدىك, اسەم سۋبۇرقاقتاردى قىزىقتادىق, مەشىتكە دە سوقتىق. ارقايسىسىنىڭ ءوز اتى بار عيماراتتاردى تاماشالادىق. ءبىر بيىكتەۋ جەردە, اسپانعا قاراعانىمدا, جۇرەگىمدى كەرەمەت قۋانىش كەرنەدى. زاڭعار بيىك كوپ-كوگىلدىر الەم شەكسىز قۇدىرەتىمەن, تاۋسىلماس تازا نۇرىمەن كوز جەتپەس كوكجيەككە دەيىن كومكەرىلىپ تۇر ەكەن. الماتىدا اسپان بۇلاي كورىنبەيتىن. «استانانىڭ اسپانى كەڭ ەكەن» دەپ سول جولى ايتقان ەدىم. بولات دوسىمىز «ەندى سەندەردى قالانىڭ سىرتىنا الىپ شىعايىن, ەلباسىمىز اينالاعا ورمان ەككىزىپ جاتىر» دەپ, اۋەجايدىڭ جولىمەن تارتىپ وتىرىپ, تالاي اڭگىمەنى ايتقان. ولار استاناعا عاشىق ەكەن. اقشام ءتۇسىپ, سامالاداي وتتار جانعاندا, مەن: «بولات, زەينەش, سۋعارۋلارىڭا كوندىك, «سۋبارۋلارىڭا» مىندىك, سۇلۋ قالانى كوردىك, ەندى مەيمانحانامىزعا جەتكىزىپ تاستاڭدار» دەدىم قۋانىشىم باسىلماي.
كەشە ەلىمىزدە العاش رەت وتكەن ۇلتتىق دومبىرا كۇنىنىڭ استانادا قالاي اتاعانىن اقپارات قۇرالدارىنان كوردىم. ەكى مىڭ ادامدى ءبىر الاڭعا جيناپ كۇي تارتقىزۋ, ونى سونشا حالىقتىڭ تاماشالاۋى قانداي عاجاپ! باسقا جەردە بولسا, وسىنداي ۇلكەن شارا ۇيىمداستىرا الار ما ەدىك؟ بۇعان دا سارىارقانىڭ كەڭدىگى مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان جوق پا؟ قازاقتىڭ پەيىلىندەي ارقانىڭ جازىق دالاسىندا بوي تۇزەگەن استانانىڭ كەڭدىگىن دە اتاپ ايتقىم كەلەدى.
– استاناعا ءجيى كەلىپ تۇراسىز با؟
– ءيا, بارىپ تۇراتىنبىز. ەڭ اۋەلى ەلباسىنىڭ شاقىرۋىمەن 8 ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي بارعانمىن. الماتىدان بيبىگۇل تولەگەنوۆا اپامىز باستاعان ونەرلى حانىمدار قاتىسقان كەشكى بانكەتتە ەلباسىنىڭ قولىنا دومبىرا الىپ, حالىق ءانىن اۋەلەتە سالعانىن كوردىم. ودان كەيىن ەكى رەت ەلباسىن ۇلىقتاۋ راسىمىنە قاتىستىم. 2006 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىقتى الىپ قايتتىم. استانانىڭ 10 جىلدىعىندا جابىق جىر ءمۇشايراسىنا قاتىسىپ, باس بايگەنى يەلەندىم. ءبىراز ۇلكەن جيىنداردا دا بولۋىمىزدىڭ ءساتى تۇسكەن. بىراق قازىر استانادا تۇراتىن ءۇي بولماعاندىقتان ات ءىزىن سيرەتتىك.
– وسىدان ەكى جىل بۇرىن «ورمان» اتتى كىتاپ شىعاردىڭىز. ءسىزدىڭ ستيحياڭىز اعاش ەكەنىن جاقسى بىلەمىن عوي. بەرتىندە استانانىڭ اينالاسىنا قالىڭ ورمان ءوسىرىلىپ جاتقانىن ەستىگەندە دە قاتتى قۋانعانىڭىز ەسىمدە. ءوزىڭىز سول ورماندى بارىپ كوردىڭىز بە؟
– جاس كەزىمدە ولەڭدى تۇندە ايدىڭ جارىعىندا, كۇندىز اعاشتىڭ ساياسىندا, تالاستىڭ جاعاسىندا جازاتىن ەدىم. مەن كەڭ دالامنىڭ تابيعاتىن جاقسى كوردىم. ءجيى كەزدەسەتىن اعاشى جىڭعىل مەن شەڭگەل بولىپ كەلەتىن قۇمدى اۋىلدا ءوستىم. سول ءۇشارالدان قازىرگى تارازعا كەلگەنىمدە, شىنارى مەن تالىنا, قايىڭى مەن قارا اعاشىنا تويماي قاراپ تۇراتىنمىن. جاستاۋ كەزىمدەگى ءبىر ولەڭىمدە:
جاسىل بۇتا جايا الماي جاپىراعىن,
سۋسىز دالا جاسىرىپ جاتىر ءارىن.
سۋرەتشى ەمەس, ءبارىڭدى
ورمانشى بوپ
سۇلۋلىقتى ساقتاۋعا شاقىرامىن, – دەپ جازعانىم سوندىقتان بولار. قازاقستاننىڭ قاي جەرىنە بارسام دا, قايتالانباس سۇلۋ تابيعاتىن جىرلاپ قايتتىم. ورمان دەگەن – جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ ەڭ عاجايىبى عوي. ەلباسىمىزدىڭ ايتۋىمەن استانانىڭ توڭىرەگىندە وراسان زور اۋقىمدا ورمان, توعاي ەگىلگەنى ەلوردامىزدىڭ كوركەيۋىنە ءھام ۇلى جاراتىلىستىڭ الەمدىك سالتاناتىنا قوسىلعان ۇلەس دەپ ويلايمىن. «ورمان» اتتى كىتابىمدى استانا كۇنىنە ارنادىم. ويتكەنى سارىارقانىڭ سارى دالاسىن جاسىل ورمانمەن كوركەيتۋ يدەياسى مەنى اۋەلدەن قاتتى تەبىرەنتكەن. وسى ورايدا ءوزىمنىڭ ورىنداي الماعان ءبىر ارمانىمدى ايتقىم كەلەدى. قولىما فوتواپپارات الىپ, قايىربەككە ەرىپ, قازاقستان تاۋلارىنىڭ ەتەگىندەگى, وزەن-كولدەرىنىڭ بويىنداعى, جازيرا دالاسىنىڭ بەتىندەگى سىڭسىعان سۇلۋ اعاشتار مەن قۇلپىرعان گۇلدەردىڭ ەڭ اسەم, ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەرىن ءوزىم ءتۇسىرىپ, البوم-كىتاپ شىعارسام با دەپ ەدىم.
– ەلوردامىزدىڭ 20 جىلدىعىنا قانداي تىلەك ايتاسىز؟
– قازاقتى جارىلقاعان حاقتىڭ دا ءوزى
ەسىمدە تابيعاتتىڭ پاك ءبىر كەزى.
اقوردا, كوك كۇمبەزدى بايتاعىما
جالعاندا تۇسپەسە ەكەن جاتتىڭ كوزى.
استانانىڭ 20 جىلدىعىمەن بارشاڭىزدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. دالامىز تىنىش, قالالارىمىز بەيبىت بولىپ, ارماندار جۇزەگە اسا بەرسىن! قازاققا اللا پانا بولسىن!
اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك
تاۋەلسىزدىك تاڭدارى
تامىلجىپ تۇنىق اتقاندا,
كەتكەنىمىزدى كەلتىرىپ,
توككەنىمىزدى تولتىرىپ,
جارىلقاعاندا كوكتە اللا,
كۇن استىندا قۇلپىرىپ,
قياداعىعا ۇمتىلىپ,
قىرانداي قانات قاققاندا,
ارمانداپ جەتكەن وسىناۋ
وڭتايلى, ءساتتى شاقتاردا
تاۋەكەل ەتىپ توقتامعا,
وتانىن سۇيگەن ەلباسى
وردا قونىسىن تاپقاندا,
اسپاننىڭ استىن جايناتىپ,
استانا – شاھار سوققاندا,
ءوز جۇرەگىمىزدەن وتكىزىپ,
ءوز قولىمىزبەن تۇرعىزىپ,
جاسىل ورمانمەن بەلدەۋلەپ,
بەزەنتىپ گۇلمەن قىرمىزى,
ماحابباتىمىزبەن تولتىرىپ,
مەملەكەتىمىزدىڭ جۇلدىزىن
ارقا توسىنە جاققاندا! –
كوسىلىپ سۇلۋ جاعاسى,
ەسىلىپ ەسىل اققاندا,
تاقىردىڭ بەتىن گۇل ەتىپ,
تابانىمىز ءتيىپ ماقپالعا,
توبەمىز ءتيىپ بۇلتتارعا,
توڭىرەگىمىز كورىنىپ,
توسكەيگە شاۋىپ شىققاندا,
رەڭىمىزدى كىرگىزگەن,
ۇلىلىعىمىزدى بىلگىزگەن
قازاقتىڭ قايسار نامىسى –
قايىرلى قونىس, قۇتتى وردا!
كۇلاش احمەتوۆا
