الەمدە وزەن جاعالاي قونعان قالالار سانى جەتكىلىكتى. بىلە بىلسەك, ەڭ سۇلۋ قالالار وزەندەردىڭ بويىندا ورنالاسقان. نەۆا, ماسكەۋ, سەنا مەن تەمزاداعى شاھارلار سونىڭ دالەلى. وسى ورايدا ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدە دە وزەن جاعالاي قونىستانعان قالالار بار. جايىقتىڭ جاعاسىنداعى اتىراۋ,
سىرداريانى جاعالاي قونعان قىزىلوردا, توبىلعا تابان تىرەگەن قوستاناي, ەرتىستىڭ بويىنداعى سەمەي مەن كەرەكۋ سول تىزىمگە ەنەدى.
ەۋرازيانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان ەلوردامىز استانانىڭ دا كوز تارتار كورىكتى نىساندارى – قالا كوپىرلەرى. شاھاردى ەكىگە ءبولىپ جاتقان ەسىل وزەنىنىڭ قوس جاعالاۋىن جالعاستىرعان بىرنەشە كوپىر بار. ءار كوپىر وزىندىك, قايتالانباس ارحيتەكتۋراسىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قالا كوپىرلەرى جاڭارتىلىپ, قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرعان بولاتىن. سودان بەرى ءسانى كەلىسكەن «سارىارقا», «تۇلپار», «مارال» كوپىرلەرىنىڭ كوركى وزگەرىپ سالا بەردى. ولاردىڭ ساۋلەتى مەن مۇسىندىك سيپاتى قازاق حالقىنىڭ جانە كوشپەندىلەر ءوركەنيەتىنىڭ باي تاريحي-مادەني مۇراسىنان تاڭداپ الىنىپتى. ونى جاساۋشىلار سكيفتەردىڭ زەرگەرلىك ونەرىنىڭ بىرەگەي ءار الۋاندىلىعىن كورسەتىپ, ەلوردامىزدىڭ سارىارقادا – «التىن دالادا» ورنالاسقانىن بەلگىلەگەن ەكەن. كوپىردىڭ قوس جاقتاۋى سكيف داۋىرىندەگى قولدانبالى ونەر تۋىندىلارىنا ۇقساتىپ جاسالىپ, ەرەكشە ۇيلەسىمىن تاپقان. ونىڭ بەتى مۇسىندىك تورمەن ورنەكتەلىپ, التىن تۇسكە بويالعان. جاقتاۋ قورشاۋلارى كيىكتىڭ باسى بەينەلەنگەن شامدارمەن بەزەندىرىلگەن. مۇنىڭ ءبارى جاڭادان بوي كوتەرگەن ەلورداسىن ەجەلگى تاريحپەن بايلانىستىرىپ تۇرعانداي.
باس شاھارىمىزدى ەكىگە ءبولىپ جاتقان ەسىلدىڭ كوپىرلەرىنە شولۋ جاسالىق. ول سارىارقا مەن تۇران داڭعىلدارىن قوساتىن, ەسىل وزەنى ارقىلى وتەتىن اۆتوجول كوپىرى – «تۇلپار». ا.باراەۆ كوشەسى مەن قابانباي باتىر داڭعىلىن قوساتىن, ەسىل وزەنى ارقىلى وتەتىن اۆتوجول كوپىرى – «قاراوتكەل». جەلتوقسان كوشەسىن قالالىق ساياباقپەن قوساتىن, ەسىل وزەنى ارقىلى وتەتىن جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوپىرى – «سەرۋەن», سارايشىق كوشەسى بويىنداعى ەسىل وزەنى ارقىلى وتەتىن اۆتوجول كوپىرى – «ارقار», ورىنبور كوشەسى بويىنداعى ەسىل وزەنى ارقىلى وتەتىن اۆتوجول كوپىرى – «مارال», سىعاناق كوشەسى بويىنداعى ەسىل وزەنى ارقىلى وتەتىن اۆتوجول كوپىرى – «ارىس», اقبۇلاق وزەنى ارقىلى وتەتىن اۆتوجول كوپىرى – «بەلاسار» دەپ اتالادى.
ەسىلدىڭ اسەم كوپىرلەرى تۋرالى ايتاتىن اڭگىمە كوپ. بىردە ورتالىق دەمالىس باعىمەن بايلانىستىراتىن «سەرۋەنمەن» ءوتىپ بارا جاتىپ, جاقتاۋىنا ىلىنگەن قۇلىپتى كورىپ قالدىم. «سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن راس-اۋ. كوپىرگە قۇلىپ سالىپ, كىلتىن وزەنگە لاقتىرۋ ەۋروپادا ورىن العانىن ەستىگەنىم بار ەدى. دالىرەك ايتساق, جاس جۇبايلاردىڭ بۇل ادەتى قالا مەرلەرىنىڭ باس اۋرۋىنا اينالعالى قاشان. «ماحاببات كىلتىنىڭ» كەسىرىنەن پاريجدە ءبىر كوپىر قۇلاپ, ورتاسىنا تۇسكەن بولاتىن. «سەرۋەننىڭ» جاقتاۋىنداعى قۇلىپتى كورىپ, ەگەر ماحاباتتارىن ماڭگىلىك ەتكىسى كەلسە, جاس جۇبايلار كوپىردى ەمەس, ەكى ەلى اۋىزى مەن قىزىل تىلىنە ساق بولعانى ماڭىزدىراق-اۋ دەپ ويلادىم. بۇل, ارينە, مەنىڭ ويىم. كوپىرگە ىلەتىن «ماحاببات كىلتى» دەگەن نە, ونى ويلاپ تاپقان كىم؟ بۇل ءداستۇر فلورەنتسيادان جەتكەن. وندا سەرتتەسكەن جاس جىگىتتەر مەن قىزدار اتاقتى پونتە ۆەككو كوپىرىندەگى بەنۆەنۋتو چەللينيدىڭ ەسكەرتكىشىنە قۇلىپ ىلە باستاپتى. ال ريمدە بۇل ءداستۇردى فەدەريكو موچچيانىڭ روماندارى ارقىلى بىلەدى. العاشقى كەزدە جاستار قۇلىپتى فونارلارعا ىلە باستاسا, كەيىننەن ورىن جەتپەگەندىكتەن, كوپىردىڭ قوس جاقتاۋى ىسكە اسادى. بۇل ىسكە جاستاردىڭ قۇلشىنا كىرىسكەنى سونشالىقتى, فلورەنتسيادا جىلىنا ءبىر كوپىردەن عانا 400 كگ تەمىر جيناپ تۇرادى ەكەن.
ەستەرىڭىزدە بولسا, 2006 جىلى ەلوردامىزدا قۇرىش تروسستاردان اسپالى ساۋلەتى بار ءساندى كوپىر اشىلدى. ونىڭ قاراوتكەل اتالۋىنىڭ دا سەبەبى بار. ءبىر كەزدەرى ۇزاق جول ءجۇرىپ كەلە جاتقان كەرۋەن وزەننىڭ جاعاسىنا توقتاپ, تىنىستاپ الادى ەكەن. سارىارقانى جايلاعان حالىق قاراوتكەلدىڭ تايىزداۋ جەرىمەن جىلقى ايداپ ءوتىپ, جازدا جايلاۋعا, قىستا قىستاۋعا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. وزەننىڭ وسى تۇستاعى وزەن ارناسىنىڭ قارا ءتۇستى قۇمىنا بايلانىستىرىپ قاراوتكەل پايدا بولعان دەسەدى.
«ارقار» كوپىرى استانانىڭ ءدال كىندىگىنە سالىنعان دەسە بولادى. كوپىر ۇستىنەن كوز سالساڭىز, پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسى «اق وردا» قول سوزىمداي جەردە تۇرعانداي كورىنەدى, كەلەسى شەتىندە قۇلاپ جاتقان قۇمىرانىڭ ءبۇيىرىن كورەسىز. بۇل – «استانا ميۋزيك حولل» زالى. بۇرىندارى شارتتى تۇردە «م1» دەپ اتالاتىن, قازىر ءمۇيىزى قاراعايداي ارقاردىڭ اتى بەرىلدى. ەكى اركالى, جۋان توستارمەن بەكىتىلىپ سالىنعان كوپىردىڭ ۇستىندە ەكى باعىتقا اعىلىپ جاتقان ءتورت جولاق جولى مەن ونىڭ شەتىندە جولاۋشىلارعا ارنالعان سۇرلەۋى دە بار.
كوپىرلەردىڭ كوركىن تۇندە دە تاماشالاڭىز. تۇنگى جارىق كوپىردىڭ قوس جاقتاۋىنداعى ءورنەكتى تۇرلەندىرىپ تۇرسا, ەندى بىرىندە مىڭ قۇبىلعان ءتۇسى كوزدى باۋرايدى. ولاردىڭ كەيبىرى جىل مەزگىلى مەن مەرەكە كۇندەرىنە دە ارنالىپ, سامالاداي جارىق, ءجۇز قۇبىلادى.
كوپىرلەردى جاياۋ ارالاپ وتكەن ادامنىڭ ويىنا كوپ نارسە تۇسەتىنى انىق. جاعالاي قارماق سالىپ, سۋعا ۇڭىلگەندەر دە كوزگە ءجيى ءتۇسەدى. بۇل قىسى-جازى وزگەرمەيتىن ەسىلدىڭ ءبىر كورىنىسى. «تاماشا جەكسەنبى كۇن كول باسىندا, تۇنىقتان بالىق اۋلاپ بالا وتىرسا» دەگەن ءان ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. وسى جولداردى تاسقا قاشاپ, بالىق اۋلاپ وتىرعان بالانىڭ ءمۇسىنىن نەگە ەسىلدىڭ ءبىر جاعاسىنا ورناتپاسقا دەپ ويلادىم. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
ايتقانداي, وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن سەنا وزەنى تاسىپ, پاريجدىكتەردىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىققانى ەسىڭىزدە بار ما؟ سوندا كوپىردىڭ استىنا ورناتىلعان زۋاۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە ءۇڭىلىپ, «سۋ زۋاۆتىڭ بالتىرىنان استى», «زۋاۆتىڭ بەلىنە كەلدى» دەگەن حابار جەتىپ جاتتى. بۇل فرانتسياداعى سەنا وزەنىندەگى الما كوپىرىنىڭ تىرەگى ءارى سۋدىڭ اسىپ-تاسىعانىنىڭ كورسەتكىشى قىزمەتىن اتقارىپ تۇر. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تاسقىندا سۋ 8,62 مەترگە كوتەرىلىپ, وسى زۋاۆتىڭ قۇلاعىنان كەلىپتى.
ءدال وسىنداي بولماسا دا, تاۋ كوتەرگەن تولاعايدىڭ ءمۇسىنىن ەكى كوپىردىڭ ءبىرىنىڭ استىنا ورناتسا عوي. كوپىرلەردىڭ اسپالى بەينەسى تاۋدى ەلەستەتىپ-اق تۇر. تەك تولاعايدى سومداۋ قالدى. سوندا قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنىڭ ەسىلدىڭ سۋىنىڭ دەڭگەيىن انىقتايتىن كورسەتكىشىنە اينالدىرىپ, ءبىر تۋريستىك نىسان اشىلار ەدى. مۇنداي كورسەتكىشتەر كوپتەگەن وزەندەردىڭ جاعالاۋىندا ورناتىلعان. ءسويتىپ وزەن ارناسىنىڭ دەڭگەيىن ەسكەرتكىشتەر مەن ارنايى سىزىقتارعا قاراپ انىقتاپ ءجۇر.
بۇل جاي ويىمىز عوي, دەگەنمەن كورىكتى كوپىرلەردىڭ يەسىندەي بولعان تاس مۇسىندەر سەيىلىمىزدىڭ ءسانىن كەلتىرەر ەدى دەپ ويلايمىز.
ايگۇل ۋايسوۆا
