بۇگىنگى تاڭدا جاستار ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگى بۇرىنعى قاي كەزدەن دە ءورشىپ تۇر. اسىرەسە, اۋىلداعى 18 بەن 30 جاس ارالىعىنداعى سوقتالداي-سوقتالداي جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ تەپسە تەمىر ۇزەتىن شاعىندا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي, سەندەلىپ بوس ءجۇرۋى – كىم-كىمنىڭ دە قابىرعاسىنا باتاتىن-اق جاعداي. ويتكەنى كەشەگى سوتسياليزم زامانىنداعىداي قازىر «اۋىل كەشى كوڭىلدى» ەمەس, قاراپايىم تۇرمىستىق, مادەني العىشارتتار جاسالماعان.
ارينە, الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلارى ناشارلاي باستاعاسىن, جۇمىسسىزدىق جايلاعاسىن اۋىلداعىلار جاپپاي قالاعا اعىلاتىنى تۇسىنىكتى. ال قالادا دا سول اۋىلدىقتاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ جاتقان تاعى ەشكىم جوق. ناپاقا تابۋدىڭ قامىمەن جالدانىپ جۇمىس ىستەپ, ولمەستىڭ كۇيىن كەشۋدە, تاپقانى پاتەراقى مەن نان-سۋىنا ازەر جەتەدى. بۇل – قاتال نارىق زاڭى.
ۆ.بوجكو نەنى مەڭزەدى؟
مىنە, وسى ماسەلە جاقىندا حالىق قالاۋلىلارىنىڭ نازارىنا ىلىكتى. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى اۋىلدان قالاعا جاستاردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋىن توقتاتۋ جونىندەگى ماسەلەنى تالقىلادى. وسى ساتتە ءسوز العان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆلاديمير بوجكو «ەگەر ءبىز اۋىل تۇرمىسىن جاقسارتپاساق, اۋىلدا تۇراتىن ەشكىم قالمايتىن بولادى. سوسىن بارا-بارا ازىق-تۇلىكتى تۇگەل شەتەلدەن ساتىپ الاتىن جاعدايعا جەتەمىز. ال ءىرى قالالاردا وزدەرىنىڭ تۇرمىس جاعدايلارى بولماعاندىقتان, كۇيىنىشتەن كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەز كەلگەن سىلتاۋمەن كوشەگە شىعۋعا دايىن حالىقتىڭ ىزالى توبى قالىپتاسادى. سوندىقتان اۋىل جاستارى ۇيلەرىندە بولا تۇرعانى جاقسى» دەگەن ءسوزى ءۇشىن كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا ۇشىرادى. ءتىپتى, كەيبىر باسىلىمدار قىزدى-قىزدىمەن ۆلاديمير كارپوۆيچتى «اعاش اتقا تەرىس مىنگىزىپ» ەلدەن الاستاتۋ كەرەك دەگەنگە دەيىن باردى. ارينە, اشىق قوعامدا پىكىر ءۇشىن بۇلايشا ءبۇلىنۋ دۇرىس ەمەس. ءبىزدى ويلاندىراتىنى – ۆ.بوجكونىڭ سوزدەرى. باجايلاپ قاراساق, ونىڭ ايتقانى – اقيقات, شەشىمىن تاپپاعان ماسەلە. ونى ءوزى دە كەيىن «اۋىل جاستارىنىڭ قالاعا كەلۋىنە تىيىم سالۋ جونىندە ەشقانداي اڭگىمە بولعان جوق. بۇل – ولاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقى. مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى – قالاعا ۇدىرە كوشپەس ءۇشىن اۋىل جاستارىنا جەرگىلىكتى جەردە جاعداي جاساۋ كەرەكتىگى» دەپ ءتۇسىندىردى.
بۇل راس. جاستارعا سول تۋعان اۋىلدارىندا تۇراقتاپ, ەل قاتارلى تۇرمىس كەشۋى ءۇشىن بار مۇمكىندىكتى تۋعىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن كەشەگى كەڭەس داۋىرىندەگىدەي «قازاق جاستارى اۋىلدا قالىپ, قوي باقسىن» دەگەن ناۋقاندى ەشكىم ۇيىمداستىرمايدى. ول قاجەت تە ەمەس.
جاسىراتىنى جوق, بۇل باعىتتا قولعا الىنعان ىستەر بارشىلىق. الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى دىتتەگەن ماقساتىنا جەتپەي, ورتا جولدا توقتاپ قالىپ جاتادى. ماسەلەن, 2012-2014 جىلدارى قازاقستان ۇكىمەتى اۋىل جاستارىنىڭ ماسەلەلەرىنە بايلانىستى ارنايى قاۋلى قابىلداپ, وندا: «اۋىل جاستارىنىڭ الەۋمەتتىك قۇقىقتارى مەن كەپىلدىكتەرىن, سونىڭ ىشىندە ءبىلىم الۋعا, دەنساۋلىق ساقتاۋعا جاعداي جاساۋ, جۇمىسپەن قامتۋ, جاس وتباسىلارعا قولداۋ كورسەتۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ; اۋىلداعى اقپاراتتىق تەڭسىزدىكتى ازايتۋ (بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا مەملەكەتتىك اقپاراتتىق تاپسىرىس جاساۋ); اۋىلعا كەلىپ جاتقان جاس مامانداردى قولداۋ (كوتەرمەاقى, تۇرعىن ءۇي بەرۋ, جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرۋ); دارىندى جاستاردى دامىتۋ جانە قولداۋ (بايقاۋلار, سىيلىقتار, فەستيۆالدەر, كورمەلەر وتكىزۋ); تاعى دا باسقا توعىز باپتان تۇراتىن ءىس-شارالار باعدارلاماسىن ۇسىنعان. الايدا وسى ءىس-شارالاردىڭ قايسىسى ورىندالدى, قايسىسى ءسوز جۇزىندە قالىپ قويدى, ەشكىم تاپ باسىپ ايتا المايدى. ويتكەنى نە ۇكىمەت سايتىندا, نە ءتيىستى مينيسترلىكتەردىڭ سايتتارىندا ونداي مونيتورينگ جۇرگىزىلمەيدى ەكەن.
بۇدان بولەك, 2010 جىلى «ديپلوممەن – اۋىلعا» باعدارلاماسى قابىلدانىپ, ونى قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس بولعان. بىراق جاستارعا قاتىستى باعدارلامانىڭ قازىر قاي دەڭگەيدە ەكەنىن مينيسترلىكتەگىلەر ايتۋعا قۇلىق تانىتپادى. تەك بىلگەنىمىز, 2014-2016 جىلدارى وسى جوبا اياسىندا رەسپۋبليكالىق بيۋجەتتەن 25,7 ملرد تەڭگە قارجى قاراستىرىلىپ, وعان 20 مىڭعا تارتا جاس ماماندى اۋىلعا تارتۋ مەجەلەنگەنى بولدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي, اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولمايدى. مەملەكەت جاستاردىڭ اۋىلعا بارۋىنا مۇددەلى, ولاردىڭ جاعدايلارىن جاساۋعا دا ءتيىستى مۇمكىندىكتەردى قاراستىرعان. دەگەنمەن, ول ويداعىداي ورىندالماي وتىر, نەگە؟ بۇل تۇرعىدا بەلگىلى ەكونوميست-عالىم ورازالى سابدەن بىلاي دەيدى: «جاستاردى ءبىلىم العاننان كەيىن اۋىلعا قايتارۋعا باعىتتالعان جوبا-باعدارلامالاردىڭ بارلىعى دا قولداۋعا تۇرارلىق. ءاپ دەگەندە ونىڭ قىزىقتىراتىن دا جايتتارى بار. كوتەرمە اقشا تولەۋ, باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ, ارينە, جاقسى. بىراق جان-جاقتى ويلاستىرىلماعانى بايقالادى. سوندىقتان ول باستاما كۇيىندە قالىپ قويىپ جاتادى. سەبەبى اۋىل مەن اۋداندارداعى ينفراقۇرىلىمدى دامىتپاي, كادرلاردى ۇزاق ۇستاپ تۇرا المايسىز. ەڭ باستىسى, اۋىلدىق جەرلەردە وركەنيەتتى ومىرگە ارنالعان سۋ قۇبىرى, ۇزدىكسىز ەلەكترمەن قامتۋ, گاز, جول سالۋ, عالامتور, سپورتتىق جانە مادەني نىساندار ءتارىزدى ەڭ قاراپايىم جاعدايلار جاسالماسا, جاستار ول جەرلەردە تۇراقتامايدى».
ارينە, بۇل باعىتتا بىرەن-ساران بولسا دا جاستارعا بارىنشا جاعداي جاساپ, وزدەرىنىڭ دە, وزگەنىڭ دە شارۋاسىن قامداپ وتىرعان شارۋا قوجالىقتارى نەمەسە فەرمەرلەر بار. ماسەلەن, باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى «ابات» شارۋا قوجالىعىندا 200-گە تارتا ءتۇتىن بار. مۇنداعى جاستار قالاعا سۇيرەسەڭ دە بارمايدى. ويتكەنى تۇراقتى جۇمىستارى بار. جالاقىلارىن ۋاقىتىندا الىپ تۇرادى. باسپانامەن دە قامتىلعان. اي سايىن شارۋا قوجالىعى جەڭىلدەتىلگەن باعامەن ەت, ءسۇت, ماي سياقتى ازىق-تۇلىگىن بەرىپ تۇرادى. گازى, سۋى, جارىعى ۇيلەرىنە كەلىپ تۇر. مىنە, وسىدان ارتىق نە كەرەك؟
سول سياقتى قوستانايلىق فەرمەر ۆ.دۆۋرەچەنسكيدىڭ شارۋا قوجالىعىندا دا جاستار ءۇشىن وسىنداي تۇرمىسقا قاجەتتى جاعدايلاردىڭ بارلىعى جاسالعان دەپ ەستيمىز. استانا ىرگەسىندەگى ي.ساۋەر باسقاراتىن اتاقتى «رودينا» اگروفيرماسىنان دا جاستار كەتپەيدى, وندا بارلىق جاعداي جاسالعان, ءتىپتى جوعارى وقۋ ورنىنا وزدەرى قارجى تولەپ جىبەرەدى. ءۇي-جاي دايىن. وندا جۇمىسقا تۇرۋ قيىن. وسى ءۇردىس ەلىمىزدىڭ باسقا ايماقتارىنا دا ۇلگى بولسا يگى.
«جاستاردى قالاعا كەلتىرۋگە اسىقپاۋ كەرەك» دەگەندە ۆ.بوجكو وسىنى مەڭزەگەن بولۋى كەرەك. دەگەنمەن, ول قالاعا كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ توبەلەسى تۋرالى ارتىقتاۋ ايتىپ جىبەرگەنىن مويىنداسا كەرەك.
قالادان اۋىلعا كىم بارادى؟
ەرمۇرات كەنجەباەۆتىڭ اكە-شەشەسى وسى قالانىڭ بايىرعى تۇرعىنى. ءوزى دە بۇرىنعى تسەلينوگراد قالاسىندا تۋىپ-ءوستى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردى. ماماندىعى – ەكونوميست. الايدا ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ويلاماعان جەردەن شەشىم قابىلداپ, سىلەتى اۋدانىنا قونىس اۋداردى. وعان كەلىنشەگىنىڭ اكۋشەر-گينەكولوگ ماماندىعىن العاندىعى دا سەبەپشى بولدى. «دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ مامانى اۋىلدىق ەلدىمەكەنگە جۇمىسقا ورنالاسقان جاعدايدا «ديپلوممەن – اۋىلعا» جوباسى اياسىندا 70 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە تەڭ ءبىر جولعى كوتەرمە جاردەماقى بەرىلەدى. قاجەتتىلىگىنە قاراي تۇرعىن ءۇي سالۋ نەمەسە ساتىپ الۋ ءۇشىن 1500 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتەن اسپايتىن كولەمدە 15 جىلعا دەيىنگى مەرزiمگە جىلدىق 0,01% مولشەرiندەگى سىياقى مولشەرلەمەسىمەن بيۋدجەتتىك نەسيە تۇرىندە الەۋمەتتىك قولداۋ شاراسى كورسەتىلەدى ەكەن» دەگەندى ەستىپ, تاۋەكەلگە بەل بۋعان.
سودان بەرى وتكەن بەس-التى جىلدا شارۋاسىن ءبىراز دوڭگەلەتىپ الدى. اۋلا-قورا سالىپ, مال ۇستادى. ونىڭ جەم-ءشوبىن دە جازدا ءوزى دايىندايدى. بۇرىنعى قالا بالاسى اۋىلدىق جەرگە ءبىرشاما ۇيرەنىپ, توسەلىپ قالعانعا ۇقسايدى.
قالاداعى اعايىن-تۋىستارىنا دا كەلىپ, قول ۇشىن بەرىپ تۇرادى. ءۇيى ىرگەلەس تۇراتىن كەنجەباي اقساقالدىڭ كەيدە بالاسى تۋرالى مارقايىپ ايتقان اڭگىمەسىن ەستىپ قالامىز.
«قازىر جۇمىستى قالادان ەمەس, اۋىلدان ىزدەۋ كەرەك. ويتكەنى ەلدى داعدارىس كەزىندە اسىرايتىن – اۋىل. ال اۋىلدا جۇمىس بولۋ ءۇشىن, ول قالانى اسىراي الۋ ءۇشىن جەكە شارۋالاردى, اۋىل تۇرعىندارىن, شاعىن شارۋا قوجالىقتارىن قايتا قاۋىمداستىرىپ, بىرىكتىرۋ قاجەت» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزى ەرمۇرات پەن ءمولدىر سياقتى ىسكەر جاستارعا ارنالىپ ايتىلعانداي اسەر بەرەدى.
شىنىندا دا, كەيىنگى جيىرما جىلدا حالقىمىزدىڭ باسىنداعى ىشكى كوشى-قون ماسەلەسى قازىر ەل زيالىلارىن شىنداپ الاڭداتا باستادى. نەگە دەسەڭىز, ادامدار قالاعا ۇدىرە كوشكەندە ءبىر كەزدە اۋىل ءۇشىن ەڭ قاجەت بولعان مال دارىگەرى, زووتەحنيك, تراكتورشى, ەگىنشى, مالشى ماماندىقتارى جوعالدى. ەگىن وراعى كەزىندە كومباينەر جەتىسپەيتىنى جاقىندا ۇكىمەت ماجىلىسىندە ايتىلدى. ەندى ۇكىمەتتىڭ ەلىمىزدىڭ جۇمىس كۇشى مول وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىگىنە ادامداردى كوشىرۋ سول ولقىلىقتى تولتىرۋدىڭ ءبىر امالى بولماق. ال ۇلكەن قالالارعا كەلگەن جاستار ماماندىعى بويىنشا كاسىپ تاپپاي كوبىنە قارا جۇمىس اتقاراتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇل ولاردى دامىتپايدى, دەڭگەيلەرىن تومەندەتەدى. ونىڭ ۇستىنە ولارعا العاشقى كەزەڭدە كومەك بولاتىن وتباسىلىق جاتاقحانا, بالاباقشا سياقتى الەۋمەتتىك قولداۋ قولعا الىنعان ەمەس. اركىم ءوز بەتىنشە ءوز تاعدىرىن الىپ قالالارمەن بايلانىستىرۋدا.
ىشكى كوشى-قون ساياساتىندا استانا, الماتى سياقتى ءىرى مەگاپوليستەرگە ەمەس, سولتۇستىك وڭىردەگى قالالارعا كوش كوبەيۋىن ويلاستىرعان ءجون.
مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن ۇسىنۋى دا اۋىل جاستارىنىڭ بويىندا پاتريوتتىق سەزىمدى وياتۋعا باعىتتالعان قادام ەكەنى بەلگىلى. ولاي بولسا, اۋىلدى ايالاپ, اۋىل جاستارىنا جاعداي جاساۋ ەل ۇكىمەتىنىڭ باستى باعىتى بولىپ قالا بەرمەك.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
