قازىر نۇر-سۇلتان قالاسىندا «قانت جوق» دەپ ايتا المايسىز. قانت تا, قۇمشەكەر دە بار. الايدا ولاردىڭ باعاسى اسپانداپ كەتكەن. كەلىسى 700 تەڭگەدەن 1000 تەڭگەگە دەيىن ءار دۇكەندە ءارتۇرلى باعادا ساتىلادى.
سالعىرتتىق سان سوقتىردى
ەلىمىزدىڭ ساۋدا مينيسترلىگى «بىزدە قانت تاپشىلىعى جوق» دەپ بۇعان دەيىن دە سەندىرىپ كەلدى. ءالى دە سول ۇستانىمىنان تانباي وتىر. الايدا سول بار قانتتى الۋعا حالىقتىڭ جاعدايى كوتەرمەي وتىرعانىن بىلە مە ەكەن؟
راس, «Magnum», «ايان», «Small», تاعى دا باسقا سۋپەرماركەتتە قۇمشەكەردىڭ باعاسىن 450-470 تەڭگەدەن ارا-تۇرا ساۋداعا شىعاراتىنى بار. بىراق ول كىسى باسىنا ەكى كەلىدەن بەرىلەدى دە, ادامدار ۇزىن-سونار كەزەككە تۇرعان مەزگىلدە ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىتىپ قالادى.
قازىر ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اڭگىمەسى – ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كۇننەن-كۇنگە قىمباتتاپ بارا جاتقانى. ال تاتتىگە بايلانىستى كوپ ادام ءبىراز جەرگە دەيىن ماسەلە كوتەرىپ, ايتارلىقتاي ناتيجە شىقپاعان سوڭ تاۋى شاعىلعان سياقتى. وسى جايعا بايلانىستى جاقىندا قر ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگى ساۋدا كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەرجان قازانباەۆ تۇسىنىكتەمە بەردى.
ونىڭ ايتۋىنشا, قازىر ەلدە 26 مىڭ توننا قانت بار كورىنەدى. الايدا ول وسى ساندى ايتىپ الىپ, ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىعانداي بولدى.
«مەن سىزدەرگە 26 توننا قانت بار دەيمىن-اۋ, بىراق بۇل قانتتى جاپا-تارماعاي تالاپ السا, جارتى ايدان كەيىن ءبىتىپ قالارى ءسوزسىز عوي. قانت بار, بىراق ونى قاجەتتىلىككە قاراي پايدالانۋ كەرەك» دەدى.
بيىل ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا رەسەي مەن بەلارۋس ەكسپورتقا شىعاتىن ءونىمىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولىپ ەدى, ءبىزدىڭ دە قانت شارۋاشىلىعىمىز شاتقاياقتاپ, شارۋامىز شىتىناپ كەتتى
«بىزگە قازىر قانتتى رەسەيدەن اكەلۋگە تىيىم سالىنعاننان بەرى برازيليا, ءۇندىستان مەن كەنيا مەملەكەتىنەن تاسىمالدانادى. سوندىقتان باعاسى بۇرىنعىعا قاراعاندا قىمباتتاۋ بولىپ تۇر. قايتالاپ ايتامىن, قازىر تاسىمالداۋ بۇرىنعىعا قاراعاندا ۇزاق, بىراق ەلدە قانت ۇزىلمەيدى. بۇل تۇرعىدا قولدان دۇربەلەڭ تۋعىزۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ ناقتىلادى ەرجان قازانباەۆ.
دۇربەلەڭ دەگەننەن شىعادى. قانتقا بايلانىستى قاۋەسەتتى, ارتىق-اۋىس اڭگىمەنى بولدىرماۋعا بولار ما ەدى؟ قانت بار. نەگە ول قىمبات؟ بىزدىڭشە, ول – ورتاداعى دەلدالداردىڭ كەسىرىنەن بولىپ وتىرعان كەلەڭسىزدىك. بار نارسەنى كوتەرىپ ساتىپ الىپ, حالىققا قايتادان كوتەرىڭكى باعاعا ساتىپ ءجۇر. مىنە, وسىنداي ەكونوميكالىق سالاداعى ولقىلىققا ءبىر توقتام بولا ما؟
نۇر-سۇلتان قالاسىندا تۇراتىن قوعام بەلسەندىسى ەرمۇرات جانداربەك بۇل تۇرعىداعى وزىندىك كوزقاراسىن الەۋمەتتىك جەلىدە دە, مەرزىمدىك ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. ونىڭ پىكىرىنشە, كۇندەلىكتى شاي ىشۋگە قاجەت ءتاتتىنىڭ اياقاستىنان ءزارۋ تاۋارعا اينالىپ شىعا كەلۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى – وزىمىزدە وندىرمەيتىنىمىز. ەاەو اياسىندا رەسەي مەن بەلارۋس قانت وندىرۋشىلەرىنە سەنىم ارتقانىمىز سونشا, ولار بىزگە جىلدىق تۇتىناتىن 560 مىڭ توننا قانتتىڭ 60 پايىزىن ساتىپ وتىرعان. ال 35 پايىزىن يمپورتتىق شيكىزاتتان, قالعان 5 پايىزىن عانا ءوزىمىزدىڭ قانت قىزىلشاسىنان عانا وندىرەمىز. سوندا ءبىز بۇعان دەيىن ەاەو-داعى سەرىكتەستەرىمىزدىڭ قانت ونەركاسىبىنە ايتارلىقتاي قولداۋ ءبىلدىرىپ كەلگەن بولدىق. بيىل ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا رەسەي مەن بەلارۋس ەكسپورتقا شىعاتىن ءونىمىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولىپ ەدى, ءبىزدىڭ دە قانت شارۋاشىلىعىمىز شاتقاياقتاپ, شارۋامىز شىتىناپ كەتتى.
مويىنداۋ كەرەك, رەسەيگە جان-جاقتان ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتىلىپ, ءتۇرلى سانكتسيا سالىنا باستاعاندا, ەلدەگى وسى سالاداعى ىرگەلى كاسىپورىنداردىڭ باسشىلارى, قانت وندىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىمەن بىرلەسە وتىرىپ, مينيسترلىكتەرگە ەلدە قانت وندىرىسىنە بايلانىستى تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ شەتى كورىنە باستاعانىن ايتىپ, دابىل قاعىپتى. سالانى رەسەيدىڭ دەمپينگتىك ساياساتىنان قۇتقارۋدى سۇراپ, «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ نازارىن اۋدارا وتىرىپ, پرەمەر-مينيسترگە حات تا جازىلىپتى.
وكىنىشتىسى, قانت ءبىزدىڭ ازىق-تۇلىك سەبەتىمىزدىڭ نەگىزى بولاتىنداي ستراتەگيالىق ءونىم ەكەنىنە ول كەزدە ەشكىم اسا كوڭىل بولمەدى. ەندى, مىنە, ءبىر كەلى قۇمشەكەردى مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الىپ, ءىشىمىز ۋداي اشىپ وتىر.
وتاندىق ءونىمدى قولدان ولتىرەدى
«كەڭ دالا» كومپانيالار توبىنىڭ جەتەكشىسى اسقار وتەپوۆ – ۇكىمەتتىڭ ازىق-تۇلىك باعاسىن تۇراقتاندىرۋ جونىندەگى ءىس-قيمىل ارەكەتىنە رازى ەمەستىگىن اشىق ءبىلدىرىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ ءبىرى.
«بىزدە نە جوسپارلى, نە نارىقتىق ەكونوميكا بولۋى قاجەت. مىنە, ءبىز وسىنىڭ باسىن اشىپ العانىمىز ءجون. جەكەمەنشىكتىڭ شارۋاسىنا مەملەكەت ارالاسا بەرەتىن بولسا, بەرەكە بولا ما؟ باعانى تۇراقتاندىرۋ دەگەن جەلەۋمەن كەيبىر ءونىمنىڭ ساتىلۋىنا توسقاۋىل قويىلىپ قالاتىنىن جاسىرۋعا بولمايدى. بيزنەستىڭ ءوز مۇددەسى بار. ونى دا ەسكەرۋ كەرەك. اشىعىن ايتايىن, ىشكى نارىققا جاڭا-جاڭا بوي الدىرىپ, قادامىمىزدى جايا باستاعاندا, ساۋدا مينيسترلىگى ءبىزدىڭ جاڭا نارىعىمىزعا يراننىڭ نەمەسە پاكىستاننىڭ وندىرىسشىلەرىنە جول اشىپ بەرەدى. ءسويتىپ, ءبىزدىڭ ءونىم تاسادا قالىپ قويادى. ءوزىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى ءونىم وندىرۋشىلەرىنىڭ قول-اياعىن بايلاپ وتىرعان – وسى ساياسات.
ءبىر عانا مىسال ايتايىن, تۇركىستان وبلىسىندا قىزاناق وتە بىتىك شىعادى. جەرگىلىكتى جەردە كەلىسى 50-60 تەڭگەدەن ساتىلادى. وندىرۋشىلەر سوعان دا ريزا. سونىمەن دە شىعىنىن وتەپ, ناپاقاسىن ايىرار ەدى. جوق, تۇرىكمەن مەن وزبەكتىڭ قىزاناعىن كىرگىزەدى. ولاردا گاز تەگىن, ەلەكتر قۋاتى مەن سۋ ارزان. سوسىن ولار دا باعانى ارزانداتادى. تۇپتەپ كەلگەندە, زارداپ شەگەتىن – ءوزىمىزدىڭ فەرمەرلەر.
راس, مەملەكەت سۋبسيديا بەرىپ, كومەكتەسىپ جاتىر. كومەكتەسكەنى بار بولسىن! باسەكەلەستىك ورتا بولماعان سوڭ. سىرتتان ءونىم كىرگىزبەسە, ءبىزدىڭ فەرمەرلەر-اق بۇكىل ەلدى قىزاناقپەن دە, قيارمەن دە, قىرىققاباتپەن دە قارىق قىلار ەدى. وزدەرى دە قوڭدانىپ قالار ەدى. جوق, «باعانى تۇراقتاندىرۋ» دەگەن جەلەۋمەن وتاندىق ءونىمدى قولدان ولتىرەدى.
شۇعىل شارا كەرەك
جەلدىڭ قاي جاقتان سوققانىن انىقتاعان سوڭ, «ەندى ماسەلەنى شۇعىل شەشۋ ءۇشىن قانداي شەشىم الىنادى؟ وسى نەگىزدە قۇزىرەتتى ورگاندار قانداي شارا قاراستىرىپ جاتىر؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى.
– وسى جىلدىڭ اقپان ايىندا ەلدەگى قانت شىعاراتىن ءىرى زاۋىت باسشىلارى قانت شيكىزاتىن ساتىپ الۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن كۆوتا سۇرادى. ويتكەنى ولار كورشى ەلدەگى سانكتسياعا بايلانىستى تىقىر تايانعانىن سەزىپ وتىردى. بارلىق جۇمىس ىستەپ تۇرعان ءتورت زاۋىت تا تروستنيكتىك قانت شيكىزاتىن سول كەزدە ساتىپ الىپ, اي سايىن 50 تونناعا دەيىن ءونىم وندىرۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى. ەگەر سول كەزدە ناقتى قولداۋ بولعاندا, ەلىمىزدىڭ وسى ءتورت زاۋىتى-اق قازاقستانداعى بارلىق قانت سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرار ەدى, – دەيدى ەكونوميست قانات ەربوزوۆ. بىراق وكىنىشكە قاراي, ۇكىمەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋ دا, كۆوتا دا بولمادى.
تەك وتكەن ايدا عانا الماتى وبلىسىنداعى «اقسۋ قانت» زاۋىتى سۇراعان 30 مىڭ توننانىڭ ورنىنا 2300 تونناعا كۆوتا الىپتى. التى ءجۇز مىڭنان اسا ادام جۇمىس ىستەيتىن الىپ ءوندىرىس ورنىنىڭ بۇل جۇمىرىنا جۇق بولمايىن دەپ تۇر. ەسەسىنە قۇرىلىسپەن, باسقا دا باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىندار ەبىن تاۋىپ, ءونىم شىعارۋعا كۆوتا الىپ العان. بىراق ولار ەلدى قانتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ەش قاتىسى جوق كومپانيالار كورىنەدى.
«سوندىقتان ۇلتتىق تاعام ءوندىرىسى قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى زاڭدى قاتايتىپ, مەملەكەتتىك رەتتەۋ تەتىگىن كۇشەيتۋ كەرەك. ءارى قانت ءوندىرىسى سالاسىنا ايتارلىقتاي قولداۋ قاجەت ەكەنى كورىنىپ وتىر. ونىڭ ءوندىرىستىڭ ەڭ شەشۋشى تەتىگى ەكەنىن تۇسىنبەي, وعان باسا كوڭىل بولىنبەي, ءىستىڭ وڭعارىلىپ كەتۋى ەكىتالاي» دەيدى «اقسۋ قانت» كومپانياسىنىڭ باسقارما توراعاسى قايرات ورازبەكوۆ.
ىرگەدەگى كورشىمىز رەسەيدى الايىقشى, اينالاسى 7-8 جىلدىڭ ىشىندە قانتتى ساتىپ الاتىن مەملەكەتتەن ەاەو ىشىندە قانتتى ەكسپورتتايتىن ەلگە اينالىپ شىعا كەلدى. قالاي؟ مەملەكەتتىڭ پارمەندى قولداۋىنىڭ, جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرىلۋىنىڭ, حولدينگتەرگە جەر تەلىمى ءبولىنۋىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعان جاعداي – بۇل. بىزدە وسى مۇمكىندىك نەگە قاراستىرىلمايدى؟ بىزدىڭشە, بۇل – ۇكىمەت ناقتى قولعا السا, ورىنداۋعا بولاتىن شارۋا. ال ورىندالسا, بۇگىنگى قانتقا بايلانىستى تۋىنداپ وتىرعان قيىندىق تا جويىلار ەدى. ادامدار دۇكەندە تالاسىپ قانت كەزەگىنە تۇرماي-اق, بۇرىنعىداي قولجەتىمدى باعاعا كەرەگىنشە ءتاتتىسىن ساتىپ الىپ, قىسقا دايىندىعىن جاساپ, قالىپتى ومىرگە تۇسەر ەدى. ول ءۇشىن قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ ناقتى شارا جاساۋى كەرەك-اق…
