قازاق ساۋداسىنىڭ تاريحى
قازاق اراسىندا «ءبىز ساۋداعا بەيىم حالىق ەمەسپىز» دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. ونىڭ سەبەبىن كەيبىر باۋىرلارىمىز كوشپەلى ءومىر سالتىنان, جالقاۋلىعىمىزدان نە تابيعي كەڭدىگىمىزدەن ىزدەيدى. بۇل – ەشقانداي تاريحي نەگىزى جوق بوس اڭگىمە.
1509 جىلى مۇحامەد شايباني حانعا ەرىپ قازاق دالاسىنا كەلگەن فازلاللاح رۋزبيحان بىلاي دەپ جازادى: «يح كۋپتسى (اڭگىمە قازاق ساۋداگەرلەرى تۋرالى – ج.ا.) پوستوياننو پوسەششالي ي پوسەششايۋت سترانى يسلاما, راۆنو ي كۋپتسى ەتيح ستران ەزديات ك نيم. كۋپتسى ەتوي سترانى ۆحوجي ۆ يح سرەدۋ, زاۋچيۆايۋت پرەدپيسانيا يسلاما, ي سەيچاس ۆمەستە س حانامي ي سۋلتانامي-مۋسۋلمانە. وني چيتايۋت كوران, يسپولنيايۋت موليتۆى, وتدايۋت سۆويح دەتەي ۆ شكولۋ, پوستياتسيا, ۆستۋپايۋت ۆ براك ي ۆوۆسە نە جەنياتسيا بەز براچنوگو دوگوۆورا (اڭگىمە نەكە تۋرالى – ج.ا.)» (فازلاللاح رۋزبيحان يسفاحاني. ميحمان-نامە-ي بۋحارا (زاپيسكي بۋحارسكوگو گوستيا). م., 1976. س.106).
توبىل ۆوەۆوداسى 1692 جىلى ەلشى تايقوڭىر قۇلتاباي اتالىق ۇلىنىڭ سىبىرگە كەلگەندىگى تۋرالى: «ا كاك-دە ون, پوسلانەتس, وتپۋششەن وت تەۆكي حانا يز گورودا تۋرگۋستانا, ەحال دا توبولسكا 55 دنەي, نيكاكيح ۆوينسكيح ليۋدەي نە ۆيدال. دا س نيم جە پريەحال يز تۋرگۋستانا-گورودا كازاچەي وردى تورگوۆوي السەيتكا شۋگۋروۆ» دەيدى. بۇل – سول زاماننىڭ اتاقتى كوپەسى السەيىت سۇگىرالى باتىر ۇلى. ءبىر جاعىنان جاۋگەرشىلىك ۋاقىتتا مىڭ قارالى تۇيەلەرمەن, جۇزدەگەن قارۋلى اداممەن جۇرەتىن ساۋدا كەرۋەندەرى ەلشىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل, ەكىنشى جاعىنان ساۋدا ادامدارىمەن بىرگە جۇرگەندىكتەن قارىندارى دا اش بولمايدى, ەكى-ءۇش ايعا سوزىلاتىن جولدىڭ قيىندىعىن دا ازىراق كورەدى (ج.وماري. اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان, بارقى, نياز. استانا, 2011. – 135 ب.).
قازاق حاندىعى تۇسىندا ءوز بەتىمەن ەۋرازيا قۇرلىعىمەن ەركىن ارالاسىپ جۇرگەن قازاق ساۋداسى «اقتابان شۇبىرىندى-القاكول سۇلاما» اپاتىنان كەيىن قوجىراپ كەتتى. ءحVىىى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا باستاعان رەسەي بوداندىعىن مويىنداۋ پروتسەسى بىرتە-بىرتە قازاقتى ءوز بەتىمەن شەت ولكەلەردە ساۋدا جاساۋ مۇمكىندىگىنەن ايىردى. قاي زاماندا بولماسىن ءىرى ساۋدا – ۇلكەن مەملەكەتتىڭ, ءىرى ساياساتتىڭ نىشانى, قولداۋشىسى بار ساۋداگەر جەر تۇبىنە بارادى, ءوز مەملەكەتىنىڭ كوزى مەن قۇلاعى بولادى. پاتشالىق رەسەي ۇستەمدىگى كەزىندە قازاق اراسىنان ءىرى ساۋداگەرلەردىڭ شىقپاۋىنا دا وسى سەبەپ.
بايكوپ قوسشىعۇلوۆ كىم؟
قوسشىعۇلوۆتار اۋلەتىنىڭ نەگىزىن سالعان بايمۇقامبەت قاراوتكەلدىڭ كەدەي-جاتاقتارىنىڭ اراسىنان كوتەرىلگەن جەتىم جىگىت ەكەن دەيدى. قاراوتكەلدىڭ قازاعى دا, ورىسى دا قايىرىمدىلىعىنا, قاراپايىمدىلىعىنا قاراي بايمۇقامبەت دەمەي, بايكوپ اتاندىرعان كوپەستىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا قالانىڭ ورتالىعىندا كامپيت-توقاش فابريكاسى, ءۇش دۇكەنى, كەرۋەن سارايدا (گوستينىي دۆور) بىرنەشە لاپكەلەرى بولعانى اقيقات. بايكوپ العاشقى بەتتە قىزىلجار ارقىلى تاتار, ورىس ساۋداگەرلەرىمەن بايلانىس جاساپ, كەيىن كەلە ءىرى ساۋداعا ءوزى دە ارالاسقان.
قوسشىعۇلوۆتار تۋرالى جازعان ولكەتانۋشىلار مەن تاريحشىلار ونى تاتار دەپ جازادى. تاتارلاردىڭ, اسىرەسە, ءسىبىر تاتارلارىنىڭ ەسىل وڭىرىنە ەرتەدەن كەلە باستاعانى انىق. ءاز تاۋكە حاننىڭ زامانىندا قازىرگى كۇيگەنجار ماڭىندا ءسىبىر تاتارلارى كەلىپ ساۋدا جۇرگىزەتىن ورىندارى بولعان. ودان دا ەرتەرەك زاماندا كوشىم حاننىڭ ءوزى, ونىڭ بالالارى ەسىل-نۇرا بويىنا ءجيى كەلەدى ەكەن. ولار كەلگەندە جاي كەلمەي, جاندارىنا ساۋدا ادامدارىن دا ەرتىپ جۇرەتىنى بەلگىلى. وزگە تاتارلارعا قاراعاندا ءسىبىر تاتارلارىنىڭ قازاققا ءبىر اتاسى جاقىن ەكەنى دە بەلگىلى, بىراق قوسشىعۇلوۆتىڭ ءسىبىر تاتارى ەمەس ەكەنى انىق. بايكوپ قوسشىعۇلوۆ ەسىل بويىن ەرتەدەن مەكەندەگەن ارعىن ىشىندە التاي دەگەن رۋدان, ونىڭ ىشىندە الساي اتالاتىن تارماعىنان. بايكوپ وتباسىن بىلەتىن ادامدار ونىڭ العان ايەلىنىڭ اتى ءمادينا ەدى دەيدى. ءمادينانىڭ توركىنى – نۇرا بويىنداعى باياتار دەگەن اتا. كەيبىر ولكەتانۋشىلار ءمادينا تاتاردىڭ قىزى, باياتار تاتاردان قازاققا كەلىپ سىڭگەن دەيدى, بۇل شارۋاعا ءبىزدىڭ شاتاعىمىز جوق. ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى – بايكوپ قوسشىعۇلوۆتىڭ قازاق ەكەندىگى.
قوسشىعۇلوۆتار اۋلەتى
بايكوپ پەن ءمادينادان التى ۇل, رايحان اتتى ءبىر قىز تۋعان ەكەن. بۇلاردىڭ ءبارى دە وسى قاراوتكەل قالاسىندا اكەلەرىنىڭ ماڭىندا قىزمەت ەتكەن. ۇيلەرى اكەلەرىنىڭ فابريكاسىنىڭ ماڭىندا قاز-قاتار ورنالاسقان. ەگەر ءسىز قالانىڭ جاقىپ وماروۆ كوشەسىمەن جۇرسەڭىز, اقمولانىڭ ەسكى اكىمشىلىك عيماراتتارىن كورەسىز. 1958 جىلى قۇرىلىسى اياقتالعان ەكى قاباتتى ۇيدە قالالىق اتقارۋ كوميتەتى, تىڭ ولكەسىنىڭ پارتيا كوميتەتى جانە اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسى, ت.ب. ورنالاسقان. وسى قۇرىلىسقا قاراما-قارسى استانا قالالىق سوتى ورنالاسقان عيمارات تۇر. ودان رەسپۋبليكاعا قاراي جۇرسەڭىز, جاستار سارايىن كورەسىز. اتى اتالعان عيماراتتاردىڭ ءبارى دە 1950 جىلدان باستاپ پايدا بولدى, وعان دەيىن بۇل جەر قازاق-تاتار كوپەستەرىنىڭ ەكى قاباتتى ۇيلەرى ورنالاسقان قالانىڭ باي اۋدانى بولاتىن.
قوسشىعۇلوۆتاردىڭ قارا شاڭىراعىندا 1975 جىلعا دەيىن اقمولا وبلىستىق سوتى وتىردى. سوت وزگە جەرگە قونىس اۋدارعاننان كەيىن جاستار سارايىن سالامىز دەگەن سىلتاۋمەن بۇل جەردەگى كوپەس ۇيلەرى قيراتىلدى. قازىرگى اباي مەن رەسپۋبليكانىڭ قيىلىسىندا كەڭەس زامانىندا گورسوۆەت وتىرعان ۇيدە ءۋالي قوسشىعۇلوۆتىڭ وتباسى مەكەن ەتتى. سوۆەت زامانىندا ناسوس زاۆودى دەپ اتاق العان مولتەك اۋداندا مۇقان قوسشىعۇلوۆتىڭ وتباسىنىڭ ۇلكەن اعاش ءۇيى بولدى. قوسشىعۇلوۆتاردىڭ اباي مەن رەسپۋبليكانىڭ قيىلىسىندا قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان (بۇرىنعى لەنين كوشەسى, 77-ءۇي) ەكى قابات اتاقتى كامپيت-توقاش فابريكاسى تسەلينوگرادتا تۇرمىستىق ءۇي (دوم بىتا) جانە «ماسكەۋ» قوناقۇيلەرىن سالعان كەزدە 1975 جىلدارى قيراتىلىپ, ورنى ءبىر زامان بوس تۇردى. وسى فابريكادان باستاپ سوۆەت كەزەڭىندەگى ناسوسنايا زاۆودىنا دەيىن قوسشىعۇلوۆتاردىڭ ۇيلەرى بولاتىن. قوسشىعۇلوۆتاردىڭ تاعى ءبىرى نۇركەي كامپيت-توقاش فابريكاسىنىڭ وزىندە مەكەن ەتتى دەيدى بىلەتىندەر… التى اعايىننىڭ ىشىندە ەركەسى وسى نۇركەي بولعان, ونىڭ كارتا قۇمارپازدىعى اڭگىمەلەرى بار, قازىرگى كۇنى شىن-وتىرىگىن انىقتاۋ وتە قيىن.
كەڭەس ۇكىمەتى جانە قوسشىعۇلوۆتار
بايمۇقامبەتتىڭ ءوزى 1918 جىلى ازامات سوعىسىنىڭ كەزىندە حولەرا اۋرۋىنان قايتىس بولعانى تۋرالى ايتىلادى. اق قاشىپ, قىزىل قۋعان اۋىر كەزەڭدە ەلدى باۋداي تۇسىرگەن نەشە ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار قاپتاپ كەتتى. بىلەتىن ادامدار بايمۇقامبەت قاراوتكەلدەگى ەسكى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەنگەن ەدى دەيدى. اكەسى قايتىس بولعان سوڭ بۇل اۋلەتتىڭ شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا بايكوپتىڭ ۇلكەن ۇلى قۇرمانعالي باسشىلىق جاسادى. بۇل ادامعا ادامي قاسيەتتەرىن ساقتاۋعا اۋىر سوققان, قازاق بالاسىنىڭ باسىنا زۇلمات تونگەن زامان ەدى. سوۆەت ۇكىمەتى ورناي سالا قاراوتكەلدىڭ قوڭدى ادامدارىنىڭ بارىنە دە قوس-قوستاپ نالوگ سالىنا باستادى, ول بولشەۆيكتەردىڭ تىلىندە كونتريبۋتسيا دەپ اتالادى.
سوۆەت ۇكىمەتىنە باعىنعىسى كەلمەگەندەردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ىستەر قوزعالىپ جاتتى. قوسشىعۇلوۆتار سوندا دا بەرىلمەي, 1920 جىلى بولشەۆيكتەر جاعىپ جىبەرگەن قاراوتكەلدەگى ەسكى مەشىتتى قايتا قالپىنا كەلتىردى. قىزىل كىرپىشتەن قالانعان مەشىت بۇرىنعىدان دا ادەمى بولىپ شىعا كەلدى, وسى سەبەپتەردەن بولار, 1920 جىلى قۇرمانعاليدىڭ ۇلكەن ۇلى حاسەن ۇستالىپ, كوپ جىلدارعا سوتتالىپ كەتە باردى. 1927-1928 جىلدارى سوۆەت ۇكىمەتى كۇشىنە كىرە باستاعاندا كامپەسكە دەگەن شىقتى, شارۋا باققان ەلدىڭ جاعدايى كۇننەن-كۇنگە قيىنداي بەردى. 1928 جىلى قوسشىعۇلوۆتاردىڭ كامپيت-توقاش فابريكاسى تەكسەرىسكە ءتۇسىپ, ونىڭ يەسى نالوگتان قاشتى, وندىرىستەن تۇسەتىن كىرىسىن تۇگەل كورسەتپەدى دەپ ايىپتالدى.
شىن مانىندە بۇل كەزدە قۇرمانعاليدىڭ فابريكاسىندا بار-جوعى جەتى جۇمىسشى عانا قالعان ەدى. اقىرى 1929 جىلى فابريكانى ۇكىمەت مەملەكەت مەنشىگىنە الىپ تىندى دا, بۇكىل شارۋاشىلىق سيىر قۇيىمشاقتانىپ بارىپ جابىلدى. وزدەرىنىڭ كۇن كورىپ وتىرعان كاسىپتەرىنەن ايىرىلعان قوسشىعۇلوۆتار اۋلەتى ازىپ-توزىپ, قاراوتكەلدەن ءىز جاسىرىپ, جان-جاققا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
اۋلەت تۋرالى ازداعان جازبالار
قوسشىعۇلوۆتار تۋرالى ازداپ جازىلىپ ءجۇر. وسىلاردىڭ ىشىندە «ينفو-تسەس» گازەتىندە جاريالانعان ەرلان كۇزەكباەۆتىڭ ماقالاسى ەرەكشە قۇندى, بۇل اۋلەت تۋرالى دەرەكتى دۇنيەلەر مەن فوتوسۋرەتتەر مارات ابسەمەتوۆتىڭ استانا تاريحىنا ارنالعان البوم-كىتابىندا بار, تاياۋدا عانا «ءتورتىنشى بيلىك» گازەتىندە جانكەلدى شىمشىقوۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك رۋحى تاريحي ادىلەتتىلىك ارقىلى عانا كوتەرىلەدى» دەگەن ماقالاسىندا قوسشىعۇلوۆتاردى ماقتان ەتۋگە بولاتىن اۋلەت دەلىنگەن. راسىندا دا, رەسەيدىڭ رەسمي دەرەكتەرىنىڭ ىشىندە دە, قازاقتىڭ اۋىزەكى اڭگىمەسىندە دە بۇل اۋلەت تۋرالى دەرەك كەزدەسەدى.
بىراق جەرگىلىكتى باسشىلىق, قوعامدىق پىكىر قاراوتكەلگە ەڭبەكتەرى سىڭگەن, كەڭەس داۋىرىندە جازىقسىز جاپا شەككەن, قالانىڭ تاريحىنان اتتارى كۇشپەن وشىرىلگەن وسىناۋ اۋلەتكە ءبىر نازار اۋدارماي تۇر. استاناداعى مىڭعا جاقىن كوشەنىڭ بىرەۋىنىڭ اتىن وسى اۋلەتكە بەرۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. قاراوتكەل زامانىندا قازىرگى «سينە تەمپورە» ماڭدايشاسىندا «قوسشىعۇلوۆ دۇكەنى» دەگەن جازۋ كيريلليتسا جانە اراب ارىپتەرىمەن جازىلىپ, ەلگە بۇل جەردىڭ يەسى كىم ەكەنىن بادىرايتىپ ءبىلدىرىپ تۇردى. كوپتەن كۇتكەن تاۋەلسىزدىك كەلگەن ۋاقىتتا ءبىزدىڭ وسى «سينە تەمپورە» ماڭدايشاسىنا قايتادان «قوسشىعۇلوۆ دۇكەنى» دەپ جازىپ قويۋعا ەرلىگىمىزدىڭ, سانامىزدىڭ جەتپەگەنىنە تاڭ قالامىن.
قوسشىعۇلوۆتار فابريكاسى
استانا جۇرتشىلىعى قوسشىعۇلوۆتار تۋرالى كوبىرەك مالىمەت الا بەرسىن دەگەن ويمەن وسى اۋلەت تۋرالى بىرنەشە دەرەكتەردى اسا قىزىقتى دەپ تانىستىرعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بىرىنشىدەن, جوعارىدا اتى اتالعان «قوسشىعۇلوۆتاردىڭ كامپيت-توقاش» فابريكاسى – قازاق جەرىندەگى العاشقى دايىن ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىنداردىڭ ءبىرى. مەن وسى فابريكادان شىققان شوكولادتاردى, مۇز كامپيتتەردى ء(مامپاسي), پەچەنەنىڭ سان الۋان تۇرلەرىن, زەفيردىڭ ءدامىن تاتقان قاريالاردى كوردىم, ونى ايتاسىز, قوسشىعۇلوۆتار فابريكاسىنىڭ ونىمدەرى پاتشا سارايىنىڭ داستارقانىنىڭ ءسانىن كەلتىرگەن. قاراوتكەلدىڭ ورتاسىندا ات شاپتىرىم جەرگە ورنالاسقان ەكى قاباتتى, قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان قوسشىعۇلوۆتاردىڭ فابريكاسى قالا جۇرتىنىڭ, اسىرەسە, قازاق ازاماتتارىنىڭ ماقتانىشى بولدى.
تەك قانا ماقتانىش ەمەس, بۇل فابريكا قازاق بالالارىن كاسىپكە تاربيەلەيتىن, ەڭبەككە باۋليتىن, كەدەي ازاماتتارعا كۇنكورىس تاۋىپ بەرەتىن ورتالىققا اينالدى. ولار فابريكامەن دە شەكتەلمەدى, سول كەزەڭدە قازاق جەرىنە جاڭا ەنىپ جاتقان شەتەلدىك «زينگەر», «سالاماندرا», «ياكور» سياقتى ءىرى كومپانيالارمەن وداقتاستى, ولاردىڭ وندىرىستەرىنە كاپيتال سالدى. 1929 جىلى سوۆەت ۇكىمەتى كاسىپورىندى تارتىپ العان سوڭ قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ ءبىر-ەكى ستانوگىن الىپ, جاڭاارقاعا بارىپ كۇن كورمەك بولدى.
ەلگە اشتىق ەنگەندە قايداعى كامپيت پەن توقاش, امال جوق, جان ساقتاپ تاشكەنتكە كەتتى. ءبىر ەسكەرتەتىن ماسەلە, الاساپىران زاماندا قاراوتكەل كاسىپكەرلەرىنىڭ بىرنەشەۋى سولاي قاراي باعىت العانى بەلگىلى. قۇرمانعاليدىڭ كامپيت شىعاراتىن ستانوكتارى جاڭاارقادان قاراعاندىعا الىپ كەلىنىپ, جەرگىلىكتى كونديتەر فابريكاسى اشىلعان ۋاقىتتا سوعان قىزمەت ەتۋى مۇمكىن بە دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بۇل سۇراققا ولكەتانۋشىلار جاۋاپ بەرە جاتار.
سوۆەت زامانىندا, 1975 جىلدارى, قوسشىعۇلوۆتاردىڭ كامپيت-توقاش فابريكاسى بولعان تاماشا عيماراتتى قيراتتى. سوڭعى كەزدە ەڭسەلى ەكى قاباتتى, قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان, ەكىنشى توپان سۋ كەلسە دە شىدايتىن قۇرىلىس گازەتتەردىڭ رەداكتسياسى, باسپاحانا بولىپ, باسقا دا ءارتۇرلى قىزمەت جاساپ ەدى. سول كەزدەگى پارتيا باسشىلارى مەن قالالىق ارحيتەكتۋرانىڭ ويىندا نە بولعانىن كىم بىلەدى. كامپيت-توقاش فابريكاسىنىڭ ورنىنان تۇرمىستىق ءۇي (دوم بىتا) بوي كوتەردى, قازىر ەندى ونىڭ ورنىندا قايتا جاڭعىرتۋ بولىپ جاتىر. وسى جاڭا قۇرىلىستىڭ قابىرعاسىنا «وسى جەردە قوسشىعۇلوۆتاردىڭ كامپيت-توقاش فابريكاسى بولدى» دەگەن تاقتايشا كەرەك-اق!
قازاق مەشىتىن جاڭعىرتۋ
وسى اۋلەتتىڭ ەرلىگى دەپ مەن ولاردىڭ 1920 جىلى جانىپ كەتكەن ەسكى مەشىتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە اسا كۇش سالعانىن ايتار ەدىم. اقمولا تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ قورىندا ساقتالعان ەستەلىكتەردىڭ بىرىندە «راسسكازىۆايۋت, چتو كوسششەگۋلوۆى ۆلوجيلي بولشۋيۋ چاست دەنەگ ۆ سترويتەلستۆو كامەننوي مەچەتي, نا مەستە سگورەۆشەي ك تومۋ ۆرەمەني دەرەۆياننوي (ۆ رايونە ۆوەنكوماتا)» دەگەن مالىمەتتەر بار. راسىندا دا, قىزىل كىرپىشتەن قالانعان, ەڭسەلى جاڭا مەشىت بۇرىنعىدان دا كوركەم بولىپ شىققانى اقيقات. ەسكى مەشىتتىڭ ورنىن قازىرگى يمانوۆ كوشەسىنەن ىزدەۋ كەرەك, وسى جەردەگى (يمانوۆ, 4) كوپ قاباتتى ءۇي سول مەشىتتىڭ ورنىنا كوتەرىلگەن. كەڭەس ۇكىمەتى مۇندايدى كەشىرمەيتىنى بەلگىلى. 1920 جىلدارى باستالعان قۋعىن مەن كامپەسكەگە قوسشىعۇلوۆتار ءبىرىنشى بولىپ ىلىكتى.
كەرۋەن ساراي سالۋ
1890 جىلى قاراوتكەلدىڭ تۋرا ورتاسىندا قازىنا قارجىسىنا «كەرۋەن ساراي», ورىسشا «گوستينىي دۆور» (كەيدە «زەلەنىە ريادى» دەلىنەدى, دۇكەن ەسىكتەرى جاسىل بوياۋمەن بويالعان سەبەپتى) ءبىر قاباتتى ەكى كورپۋستان قۇرالعان ساۋدا عيماراتى پايدا بولدى. ەگەر سالىستىرا قاراساق, ەلگە اسەرى قازىرگى «حان شاتىر» سياقتى بولسا كەرەك. كەرۋەن سارايدا 72 ءىرى دۇكەن جانە 10 ۇساق ساۋدا لاۆكالارى اشىلدى, بۇل كەزدە قالا ساۋداسىنىڭ ىشكى اينالىمى 1,5 ميلليون رۋبلگە جەتكەن ەدى. كەرۋەن سارايدىڭ الدىندا اتتار مەن تۇيەلەردى بايلايتىن كەرمە ورناتىلدى. شويىن باعانالارعا سۇيەنگەن كۇنقاعارلار, كيريلليتسا مەن اراب جازۋىمەن جازىلعان دۇكەن اتاۋلارى, جارنامالار كەرۋەن سارايدىڭ كىرەبەرىسىنە كورىك بەرىپ تۇردى. كەڭەس زامانىندا بۇل عيمارات تسۋم اتالدى, قازىر, تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە, «سينە تەمپورە» اتالادى.
قوسشىعۇلوۆتاردىڭ بۇدان باسقا دا ءۇش ۇلكەن دۇكەنى بولدى. جەرگىلىكتى قازاقتار «تاس دۇكەنى» دەيتىن اتاقتى ساۋدا ورنى – وسى بايكوپ قوسشىعۇلوۆتان قالعان ەسكەرتكىش.
قاراوتكەلدەگى العاشقى اۆتو
قاراوتكەلدەگى العاشقى اۆتوموبيل ءسوز بولعاندا كوبىنەسە ۆ.م.كۋبرين اتى اتالادى. ا.ف.دۋبيتسكي ۆ.م.كۋبرينمەن قاتار العاشقى اۆتوموبيلدەردىڭ بىرىنە يە بولعان فوتوگراف ك.پ.شاحوۆ دەپ جازادى. ال وسى اۆتوموبيلدەردىڭ قاراوتكەلگە قالاي كەلگەنىن, ونى كىم الىپ كەلگەنىن ەشقايسى دا اتاي قويمايدى. تەك قانا سوڭعى جىلدارى «ينفو-تسەس» اپتالىعىندا جاريالانعان ەرلان كۇزەكباەۆتىڭ ماقالاسىندا ۆ.م.كۋبريننىڭ ءاۆتوموبيلىن قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ اكەلدى دەگەن مالىمەت بار.
قۇرمانعالي سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەسەپ-كووپەراتيۆ ينستيتۋتىنىڭ ساۋدا ەكونوميكاسى ماماندىعى بويىنشا وقىدى. بۇل جاعىنان ءبىز قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆتى قازاقتىڭ العاشقى جوعارى ءبىلىمدى ەكونوميست ماماندارىنىڭ قاتارىنا قوسۋعا تولىق قۇقىعىمىز بار. قۇرمانعالي ءاۆتوموبيلدى العاش رەت سانكت-پەتەربۋرگتە كورەدى. ول كەزدە رەسەيدىڭ ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ سياقتى قالالارىنىڭ وزىندە اۆتوكولىك تاڭسىق بولاتىن. قۇرمانعالي ءوزى سياقتى تالاپتى ستۋدەنتتەرمەن بىرگە ءاۆتوموبيلدى جۇرگىزۋدى ءبىرىنشى ۇيرەنۋشىلەردىڭ ىشىندە بولدى, كۋالىكتى دە سول كەزدە العان بولۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ەسكەرتەتىن ماسەلە, قۇرمانعالي ءبىز سياقتى ءاۆتوموبيلدىڭ ءرۋلىن ۇستاعانعا ءماز بولعان جوق, ول ونىڭ قالاي جۇرەتىنىن, تەتىكتەرىن قالاي جوندەۋ كەرەك ەكەنىن زەرتتەدى. وسىنىڭ دالەلى – ستۋدەنت كەزىندە-اق قۇرمانعاليدىڭ رەسەيدەگى العاشقى اۆتوجارىستارعا قاتىسقاندىعى جانە بايگەگە تىگىلگەن امەريكا اۆتوكولىگىن ۇتىپ الۋى.
«قۇرمانعالي 1900 جىلداردىڭ باسىندا قاراوتكەلگە سانكت-پەتەربۋرگتەن اۆتوموبيلگە ءمىنىپ كەلدى» دەپ ەسكە الادى ونىڭ باۋىرى بەكمۇحامبەت. بۇل جۇرت كەرەمەت تاڭ قالعان وقيعا بولدى. قازىرگى كۇنى ءبىز بىرەۋ ايعا بارىپ, سول جاقتان لۋنوحودقا ءمىنىپ كەلدى دەگەنگە قالاي تاڭ قالساق, بۇل دا سولاي بولعان بولار. امەريكا اۆتوسىنا قىزىعۋشىلاردىڭ ىشىندە قالانىڭ ەڭ باي ادامدارىنىڭ ءبىرى ۆاسيلي ماتۆەەۆيچ كۋبرين دە بار ەدى. قۇرمانعالي قالانىڭ باي جانە ىقپالدى ازاماتىنىڭ ءوتىنىشىن جەردە قالدىرعان جوق, ءاۆتوموبيلدى ساتتى, سونىمەن بىرگە ەندى اۆتوموبيل ساتۋ شارۋاسىن ۇيىمداستىرۋعا كىرىسىپ كەتتى. اۆتوموبيل ماسەلەسى وڭاي بولمايتىن, العاشقى بەتتە تەك ساتۋ عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە ءاۆتوموبيلدى جۇرگىزۋدى ۇيرەتۋ دە, ونىڭ جوندەۋ جۇمىستارى دا قۇرمانعاليدىڭ موينىندا بولدى. قاراوتكەلگە سانكت-پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋدەن ءاۆتوموبيلدى جەتكىزۋ دە ويىنشىق بولماعان شىعار. بۇل ماسەلەنىڭ قىزىق-شىجىعىن شەت ەلدەردەن اۆتوموبيل الىپ, ونى بىزگە ساتىپ جۇرگەن «استانا-موتورس» يەسى نۇرلان سماعۇلوۆتان انىقتاعان ءجون بولار.
قۇرمانعالي قوسشىعۇلوۆ اۆتوموبيل ساتۋمەن شەكتەلگەن جوق, ول 1913 جىلى قازاق جەرىندە تۇڭعىش اۆتوموبيل شىعاراتىن زاۋىت سالۋ ىسىنە كىرىستى. وسى جىلى ونىڭ شاقىرۋىمەن گەرمانيادان ءبىر توپ ينجەنەرلەر مەن قۇرىلىسشىلار كەلىپ, بولاشاق زاۋىتتىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى ماسەلەلەر تالقىعا ءتۇستى.
قوسشىعۇلوۆتار اۋلەتىنىڭ ءبىر وكىلى – بەكمۇحامبەت ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە نەمىس ينجەنەرلەرى تولىپ جاتقان سىزبالارمەن كەلگەنىن, ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ ۇزىندىعى – 1,5 مەتر, ەنى – 1 مەتر, قالىڭدىعى 30 سانتيمەتر كىتاپشا تۇرىندە بولعانىن, وسىنى كورىپ ءوزىنىڭ تاڭ قالعانىن ايتادى.
قۇرمانعاليدى بىلەتىن ادامدار ونىڭ كەيىن قارتايعان ۋاقىتتا دا, سوۆەت ۇكىمەتىنەن جاسىرىنىپ قاشىپ-پىسىپ جۇرسە دە, تەحنيكا كورسە كوزى جايناپ كەتەتىنىن, ونىڭ قولىنا تۇسكەن تەحنيكانىڭ جاڭارىپ قالاتىنىن, ونەرتاپقىش بولعانىن ايتادى. وسىنداي ادامداردىڭ باعىن بايلاعان سوۆەت ۇكىمەتى ەندى قازاقتى تەحنيكاعا جولاتسىن با, ءبىز قازىر عانا قۇرمانعالي ءجۇرىپ وتكەن جولدىڭ باسىندا تۇرمىز.
قوسشى اۋىلى
اقمولانىڭ باي-كوپەستەرى نەگىزگى كاپيتالىن قىردىڭ قازاعىنىڭ ارقاسىندا مال ساۋداسىنان العان, اۋەل باستا قاراپايىم شارۋاشىلىق ادامدارى نەمەسە ۇساق الىپساتارلار بولاتىن. قوسشىعۇلوۆتار دا كەدەيلەنگەن قازاقتاردىڭ اراسىنان شىقتى. ولار وزدەرىنىڭ ەتى تىرىلىگىنىڭ ارقاسىندا قاراوتكەلدىڭ باي كوپەستەرى اراسىنا قوسىلدى. شارۋاشىلىقتان قول ۇزبەگەن قاراوتكەل كوپەستەرىنىڭ قالا ماڭىندا مال وسىرەتىن, ەگىن مەن باۋ-باقشا سالاتىن قوسىمشا شارۋاشىلىقتارى بولدى. ورىسشا بۇل قالادان تىس تىرشىلىكتى «زايمكا» دەيدى, كەيدە «داچا» دەپ اتايدى. مىسالى, كۋبريندەردىڭ داچاسى قازىرگى كوكتال ىقشام اۋدانى ورنالاسقان جەردە بولدى. كەڭەس زامانىندا بۇل شارۋاشىلىق «كيروۆ سوۆحوزى» دەپ اتالدى. قوسشىعۇلوۆتاردىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعى – قازىرگى قوسشى اتالعان اۋىل.
مۇسىلمان مەكتەبى
قوسشىعۇلوۆتاردىڭ قولداۋىمەن سالىنعان مۇسىلمان جاستارىنىڭ مەكتەبىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. بۇل مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى ءالى دە ساقتالعان, قازىر بوكەيحانوۆ كوشەسىنىڭ ابايمەن قيىلىساتىن تۇسىندا – كازكوممەرتسبانكتىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعى ورنالاسقان. مەكتەپ تولىقتاي قوسشىعۇلوۆتاردىڭ قاراجاتىنا سالىنعان, ونىڭ مۇعالىمدەرى مەن شاكىرتتەرى دە قوسشىعۇلوۆتاردان جالاقى جانە شاكىرت ستيپەندياسىن الىپ وتىرعان. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە – قوسشىعۇلوۆتاردىڭ قاراوتكەلدە تاتار جانە قازاق جاستارى قۇرعان دراما ۇيىرمەسىنە جاساعان كومەگى.
حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسى ەۋروپالىق ۇلگىگە ءتۇسىپ, قاۋىرت دامي باستادى. قوسشىعۇلوۆتار وسى ءدۇبىرلى جارىسقا تۇسكەن قازاقي وتباسى بولاتىن. تەك وكىنىشتىسى, 1914 جىلى باستالعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس, ىلە-شالا بۇرق ەتىپ جانارتاۋداي اتىلعان ورىس رەۆوليۋتسيالارى, وعان ەرىپ كەلگەن جوقشىلىق, بوستاندىق دەپ اتقا ءمىنىپ العان كرەپوستنوي شارۋانىڭ ناداندىعى, ورىس بولشەۆيكتەرى ۇيىمداستىرعان رەپرەسسيالار قازاقتىڭ جاس كاسىپكەرلەرىنىڭ بۇكىل جوسپارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى.
جامبىل ارتىقباەۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى
