وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن اينالاسى قورشالماي اشىق جاتقان ەلوردا ورتالىعىنداعى ەسكى «قاراوتكەل» قورىمىنىڭ كوكتاستارىنا كوزىم ءتۇسىپ, قانشاما سىردى باۋىرىنا بۇككەنىن پايىمداپ, «تاريحي-مادەني مۇرامىز, نەمكەتتىكتىڭ قۇربانى بولىپ اياق استى قالماسا ەكەن» دەپ اياپ كەتىپ ەدىم. ودان بەرى ءبىراز جۇمىستار جۇرگىزىلىپ, قورىم قورشالىپتى.
ونى قورشاپ, اينالاسىنا اعاش ەگىپ, اباتتاندىرۋعا ينگۋش ازاماتى سالمان گۋتساريەۆ كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ەكەن. جەرگىلىكتى زەرتتەۋشىلەر وسىدان جەتى جىل بۇرىن قۇلپىتاستاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, كەيبىر جازۋلارىن وقۋعا تالپىنىس جاساپ كورىپتى. الايدا يگى باستاما دىتتەگەن مارەسىنە جەتپەي, ورتا جولدا قالىپ قويعان سەكىلدى. جينالعان دەرەكتەر ءماتىن بولىپ باسىلىپ, ونداعى مالىمەتتەر ساراپتالىپ, عىلىمي باعاسىن الۋى ءتيىس ەدى. قايتكەنمەن دە شەجىرەسى 1609-1962 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن اقمولا تاريحىنىڭ ءبىر جادىگەرىن ساقتاپ قالۋمەن بىرگە, وسى ءوڭىردىڭ تاريحى, العاشقى دەرەككوزدەر رەتىندە عىلىمي زەرتتەۋ دە قاجەت. اراب, پارسى, شاعاتاي, تاتار تىلدەرىندە جازىلعان قۇلپىتاستاردى وقىپ, ونىڭ فوتوسۋرەتىن جيناقتاۋ – ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ءماسەلە. سەبەبى تاسقا قاشالعان جازۋ ۋاقىت وتە كەلە ءمۇجىلىپ, ءىزى قالمايدى. ونداعى جازۋ قولونەرشىنىڭ كوركەم قولتاڭباسىنان حابار بەرىپ تۇر جانە بارلىعىندا ءبىر ءماتىن ەمەس, كەيبىرىندە ولەڭ شۋماقتارى دا جازىلعان. قورىمنىڭ شىراقشىسىنىڭ ايتۋىنشا, ەكى مىڭنان استام كوكتاس بار ەكەن. ونىڭ كوپشىلىگى ءالى وقىلماعان. قۇلپىتاستاردى وقىپ, وندا جەرلەنگەندەردىڭ اتى-ءجونىن انىقتاۋ ارقىلى اقمولا ءوڭىرىنىڭ تاريحي تۇلعالارى تۋرالى جاڭا دەرەكتەردى تابۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
ايتا بەرسە اڭگىمە كوپ, جاقىندا قورىمعا تاعى ءبىر ازامات كەلىپتى. اۋلەتىندە ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمە بويىنشا, باباسىنىڭ باسىنا قويىلاتىن كوكتاستى ارباعا سالىپ وسىندا الىپ كەلەدى عوي. ەندى اۋىر تاستى قورىمعا جەتكىزگەنمەن, قابىرگە جەتكىزۋدىڭ امالىن تاپپايدى. سوندا دوسى قاجىمۇقانعا ايتقاندا, ول سوزگە كەلمەستەن كوكتاستى جەردەن جۇلىپ كوتەرىپ الىپ, «كانە, كورسەت قايدا اپارايىن؟» دەپ, جاياۋ كوتەرىپ الىپ كەلگەن ەكەن. وسى اڭىزدىڭ سوڭىنان ىزدەپ كەلگەن ۇرپاعى دا باباسىنىڭ جاتقان جەرىن دە, كوكتاستى تابا الماي قايتىپتى.
زەرتتەۋشىلەر انىقتاعانداي, اتالعان زيراتتا تاۋكە حاننىڭ ۇلى سامەكە, اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين, بوگەنباي, قابانباي, امانگەلدى باتىرلاردىڭ ساربازدارى, كوپەس بايمۇحامەد قوسشىعۇلوۆ, سامارقان, بۇحار, تاشكەنت, قازان قالالارىندا تۋعان ءدىني قايراتكەرلەر جانە ساۋداگەرلەر جەرلەنگەن دەگەن مالىمەتتەر بار. بىراق ءالى كوكتاستارى وقىپ, انىقتالماعان. الايدا قوسشىعۇلوۆتارعا قاتىستى قۇلپىتاسقا كوزىمىز ءتۇستى. سونىمەن بىرگە, بۇل جەردە ءىلىمدى شەيحتاردىڭ جاتقانى تۋرالى مالىمەت بار. ءجاي شەت جاعىنداعى ءبىر تاستى وقىعانىمىزدا ونىڭ «قىپشاقتىڭ قوجاسى» دەگەن جازۋى كوزىمىزگە ءتۇستى. مۇنىڭ ارتىندا وسى توپىراقتا وركەن جايعان يسلام ءدىنىنىڭ ۇشتىعى جاتىر. ءبىر عالىمنىڭ قۇلپىتاسىندا «تەبەرىك ادام» دەگەن جازۋدى دا وقىدىق. بۇل ارۋاقتى ادامنىڭ جەرلەنگەنىنەن حابار بەرەدى. ەگەر تەرەڭدەپ زەرتتەسە, ءالى تالاي بىرەگەي تۇلعالاردىڭ تاريحىنا قانىعامىز. ءجۇز شاكىرتتى ءدىني ءىلىم الۋعا جىبەرگەن يشان دا وسىندا جاتىر دەپ ايتادى. وكىنىشتىسى, ونى انىقتاۋ ءۇشىن اسىقپاي ءجۇرىپ, ارنايى ۋاقىت ءبولىپ كىرىسۋ كەرەك. ونى ۇيىمداستىرىپ, قاجەت دەپ جاتقان ەشكىم كورىنبەيدى. ال مۇنداي اۋقىمدى جۇمىستى ءبىر-ەكى ادام ءبىتىرىپ تاستايدى دەپ ويلامايمىز.
– قورىمعا جايشىلىقتا كوپ ادام كەلە بەرمەيدى. بىراق وسى ءوڭىردىڭ تاريحىنا بويلاپ, ءوز كوزىمەن كورىپ, زيارات ەتەم دەۋشىلەر از ەمەس. ءبىزدىڭ دە ءبىر ماقساتىمىز كەنەسارى ساربازدارى جاتقان جەردى, ونىڭ قۇلپىتاسىن كورىپ تاعى ءبىر زەردەلەپ كورۋ بولعان. وكىنىشكە قاراي, تاستاعى جازبالار ءوشىپ قالىپتى. ءتىپتى قولىمىزداعى سۋرەتكە قاراپ, كوكتاس وسى ما,جوق پا دەگەن كۇمان كەلدى. وسىدان جەتى جىلداي ۋاقىت بۇرىن تاس تابىلدى دەگەندە ونى تاريحي قۇندىلىق رەتىندە ساقتاۋدىڭ امالىن جاساماعان ەكەن. تىم بولماسا سىرتىنان قاپتاما قويىپ, جاۋىن مەن داۋىلدىڭ اسەرىنەن كەمىرىلىپ قالماۋىنا قالقا جاساۋ كەرەك ەدى. امال جوق, مىنا ءحالى جانىمىزدى اۋىرتتى. باسقا-باسقا, بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ءجونى بولەك, ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرلەرگە قۇرمەت باسقاشا بولۋى ءتيىس ەدى.
قوعامدا رەزونانس تۋدىرعان وقيعا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگىن وسى توپىراققا اكەلۋى ەدى. ارادا از جىل وتپەي جاتىپ, ەسكەرتكىشكە ورناتىلعان ايى مايىسىپ, سىنۋدىڭ الدىندا تۇر. نەگىزى ەسكەرتكىشتەردىڭ قورعالۋىنا دا ءمان بەرگەن ءجون. ونىڭ ىشىنە قۋراعان ءشوبىن شاۋىپ, جەل ايداپ الىپ كەلگەن قوقىستى جيناۋ دا كىرەدى. ينگۋش مۇسىلمان باۋىرلاردىڭ جاي تاپقان ءبىر پۇشپاعىنىڭ كۇتىمدى قولدا ەكەنىن كوزىمىز كوردى. سۇراعانىمىزدا, ينگۋش ەتنومادەني ورتالىعى ارنايى ادام جالداپ ءشوبىن جيناتىپ وتىرادى ەكەن.
«ايىم دا سەن, عاليا, كۇنىم دە سەن, وڭ قاباعىم تارتادى كۇلىمدەسەڭ…» اتاقتى ءانشى بالۋان شولاقتىڭ جۇرەگىنە شوق بولىپ تۇسكەن عاليا تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر جەتكىلىكتى. ونى وقىرمان قاۋىم ينتەرنەتتەن وقىپ الادى. عاليانىڭ ءوزى جايىندا اكادەميك-زەرتتەۋشى احمەت جۇبانوۆتىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى مونوگرافياسىندا الماتىلىق ماكۋرا ەسىلباەۆادان جازىپ العان مالىمەتى كوڭىل اۋدارارلىق ەكەن. وندا: «عاليا قاراسۇرلاۋ كەلگەن, ات جاقتى, بەتىندە ازداعان شەشەك داعى بار, جانارى وتكىر, سوزگە شەشەن, ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر ادام بولعان. ءبىر كەمشىلىگى, القىمىندا شەشەكتەن قالعان داق كوپ بولعاندىقتان, تاماعىن ورامالىمەن قىمتاپ بايلايتىن ادەتى بار» دەلىنگەن ەكەن, مىنا سۋرەت سونىڭ دالەلىندەي. سۋرەتتى العاش رەت 1996 جىلى ارداگەر جۋرناليست, وكتيابر الىبەكوۆ ءوزى باسقارعان وبلىستىق گازەتتە جاريالاعانىن دا عالامتوردان بىلدىك. 1922 جىلى عاليا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان 35 جاسىندا قايتىس بولادى. ونىڭ قابىرى – قاراوتكەل ورتالىق زيراتىندا. ونىڭ وسى جەردە جەرلەنگەنىن بىلدىرەتىن كوكتاسى تۇر. كوكتاستى قويعان عالى دەگەن جازۋ بار. ياعني ونىڭ تاريحىن ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرمەن سالىستىرساق, تاعدىر قوسپاعان شولاقتان قول ءۇزىپ, ەكىنشى جارى قاناپيادان كەتىپ, قوياندى بازارىنا بارىپ قىمىز ساتىپ جۇرگەنىندە سەمەيدەن كەلگەن ءبىر بايدىڭ بالاسى عالياعا قىزىعىپ, قىرىق اتتىڭ پۇلىن قالتاسىنا سالىپ, وعان ەرىپ قاراوتكەلگە كەلەدى دەيدى. ىزىندە جاس ءىنىسى بار ەكەن دەپ تە ايتادى. قازىر سول ءىنىسىنىڭ قىزى قالاداعى ورتالىق زيراتتاعى عاليانىڭ باسىنا كەلىپ قۇران وقىپ تۇرادى ەكەن.
ايتپاعىمىز, عاليانىڭ كوكتاسىنداعى جازۋلارى ءوشىپ بارادى, ونى قامقورلىققا الىپ, ءتيىستى مەكەمەلەر شارا قولدانىپ, كەلەر ۇرپاققا قالدىرۋدى بۇگىن ويلاماسا, بالۋان شولاق ءانىن ارناعان عاليانىڭ تاريحىنا سەندىرۋ دە قيىنعا اينالادى. ءارى انگە دە ەسكەرتكىش دەپ قاراساق, ونىڭ قازاق مادەنيەتىندە ورنى زور ەكەنىن تاعى دا ايتقىمىز كەلەدى. عاليا زيراتىن تاۋىپ, ونىڭ جازۋىن وقىعان احات ءاشۋۇلى, ۇلاربەك دالەيۇلىمەن دە ويىمىز ءبىر جەردەن شىعىپ, وسى ماقالانى جازۋعا سەبەپ بولدى.
قازىر زيراتتا ازدى-كەمدى وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. سونىڭ ءبىرى بۇرىنعى قۇلپىتاستىڭ قاسىنان بۇگىنگى ۇرپاعى جاڭاسىن ورناتا باستاعان. دۇرىس شىعار. الايدا ەسكىسىندەگى جازۋىن اۋدارتىپ, كوشىرىپ جاڭالاسا, ءداستۇرلى ەسكەرتكىش قويۋ ءۇردىسى اينىماي جالعاسىن تاپقان بولار ەدى. ونى ەسكەرمەپتى. بۇل جەردە دەرەك جەتكىلىكتى, كەيبىر تاستاردا ەكى جاعى دا جازۋمەن تولتىرىلعان. قازبالاي بەرسە, ولاردىڭ دا ارتىندا قالعان مۇراسى تابىلادى. قالا تاريحى جاڭا ەسىمدەرمەن, قۇندى دەرەكتەرمەن تولىعادى.
قاراوتكەل قورىمىن ءبىر اينالىپ ءوتىپ, ەسىلدىڭ بويىنا ەلوردا بەكەر قونباعان ەكەن عوي دەگەن ويعا كەتتىك. وسىعان دەيىن دە توعىز جولدىڭ تورابى بولعان ەكەن. ورىنبوردان, قازاننان, تاشكەنتتەن, بۇحارا-شارىپتەن, ستامبۋلدان كەلگەندەرگە توپىراق بۇيىرعاندار دا وسىندا جاتىر. ءبىر تاستاعى «پاتشانىڭ قىزمەتىندە بولعان» دەگەن سوزگە دە كوزىمىز ءتۇستى. نازار اۋدارىپ وقىعاندا مىناداي مالىمەتتەر بار ەكەندىگىن كوردىك: 1-كۋللۋ ءنافسين ز̃ايقاتۋل ءماۋتي. 2-1328 حيجريدە 27 راجابىندا 3-پانشانبا كۇنى قارقارا 4-لىق مۇحاممەد-ومار نيماتجان وعلى 5-پادشا حىزماتىندا يۋرۋب تاقديري 6-يلاھي 22 ياشىندا… دەپ وقىلاتىن 6 قاتار جازۋى كورىنىپ تۇر ەكەن, ونى قازاقشالاعاندا بىلاي بولادى: «ءاربىر جان يەسى ءولىمدى تاتادى. 1910 جىلدىڭ 3 تامىزىندا, بەيسەنبى كۇنى قارقارالىق مۇحاممەد-ومار نيماتجانۇلى پاتشا قىزمەتىندە ءجۇرىپ اللانىڭ جازۋىمەن 22 جاسىندا…» دەپ جازىلعان, تولىق اياقتالماعان جازبا ەكەن. وعان سەبەپ – تاستىڭ سىنىپ قالۋى جانە سىنعان بولىگىنىڭ جەرگە كومىلىپ كورىنبەي قالۋى.
تاعى ءبىر نازارىمىزدى اۋدارعان نارسە, قازاقتان شىققان العاشقى قازي حازىرەت, ءدىن زەرتتەۋشى عالىم سادۋاقاس عىلمانيدىڭ ۇستازى, اقمولا قالاسىنداعى №3 ماحاللا مەشىتىنىڭ يمامى احمەت وسمانۇلىنىڭ قۇلپىتاسى بولدى.
وفات بولدی 4- قانجعالی روغی الحاج الحرمین 5- داملا احمد عثمان اوغلی 18 یاشنده 6- قزلیارده داملا عبدالعزیز مدرسه سنده 6 جل علم تحصیل ده 7- بولب 25 یاشنده حاج بارب کیلوب 8- عبدالله حضرتدان خاتم فاتحه سین 9- الدی 27 یاشنده قورجونکول اچنده 10- مدرسه اچب 9 جل درس ایتدی 11- 37 یاشنده مفتی حضرتدان شهادت 12- نامه الب اقمولاده 3 نجی مسجد ده 13- امام خطیب و مدرس بولدی 14- امین روحینه فاتحه
1-الحۋكمۋ ليللاھ. الفيراق. 2- كۋللۋ ءنافسين ز̃ايقاتۋل ءماۋتي 1918 ساناھ 3- 5 ءنجى سەنتابردە زالحاججا 11 ندە وفات بولدى 4-قانجىعالى رۋعى ءال-حاج ءال-حاراماين 5- داموللا احماد وسمان وعلى 18 ياشىندا 6- قىزىلياردا داموللا ابدۋلازيز مادراساسىندا 6 جىل عىلىم تاحسيلدا 7- بولىپ 25 ياشىندا حاج بارىپ كەلۋب 8- ابدوللا حازراتدان حاتىم فاتيحاسىن 9- الدى 27 ياشىندا قورجىنكول ىشىندە 10-مادراسا اچىب 9 جىل دارس ايتدى 11- 37 ياشىندا مۋفتي حازراتدان شاھادات 12- ناما الىب اقمولادا 3 ءنجى ماسجيد دا 13- يمام حاتيب ۋا مۋدارريس بولدى 14- امين رۋحىنا فاتيحا.
1-ۇكىم اللادان. قوش. 2- ءاربىر جان يەسى ءولىمدى تاتادى*. 1918 جىلى 3- 5 ءشى قىركۇيەكتە زالحاججا ايىنىڭ 11 كۇنى قايتىس بولدى 4-قانجىعالى رۋى ەكى قاسيەتتى قالاعا بارعان قاجى 5-داموللا احمەت وسپانۇلى 18 جاسىندا 6-قىزىلجاردا داموللا ابدۋلازيز مەدرەسەسىندە 6 جىل ءبىلىم الىپ 7- 25 جاسىندا قاجىعا بارىپ كەلىپ 8- ابدوللا قازىرەتتەن قاتىم فاتيحاسىن 9- الدى. 27 جاسىندا قورجىنكول ىشىندە 10- مەدرەسە اشىپ 9 جىل ساباق بەردى. 11- 37 جاسىندا ءمۇفتي قازىرەتتەن شاھادات 12- ناما (كۋالىك) الىپ اقمولادا №3 مەشىتتە 13- يمام حاتيپ جانە ءمۇداررىس (ۇستاز) بولدى. 14- ءاۋمين. رۋحىنا فاتيحا.
*قۇران كارىم, انكابۋت سۇرەسى, 57 – ايات. (http://kuran.muftyat.kz).
E-mail: mollakanagatuly@gmail.com, Tel: +77711669259
شىنداپ كەلگەندە, ەلارالىق ديپلوماتيانىڭ دا نەگىزىن وسىلار قالادى دەۋگە بولادى. ارعى تاريحتى ايتپاعاننىڭ وزىندە, قالامىزدا سااد دەپ اتالاتىن قوناق ءۇي بار. بۇل قىرقىنشى جىلدىڭ اقپانىندا وسى وڭىرگە جەر اۋىپ كەلگەن ينگۋشتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. ءىرى تۇلعا بولعان. باباسىنا راحمەت, وسى ساادتىڭ ۇرپاعى قاراجات ءبولىپ, قورىمدى قورشاعانىن جوعارىدا ايتتىق. بەلگىلى عالىم ينگۋش سۇلتان وزدوەۆتىڭ دا اتاسى وسىندا جاتىر. ونىڭ سوعىس جىلدارى وسى ماڭدا قۇدىق قازىپ, حالقىنا اۋىزسۋ جەتكىزگەنى تۋرالى عالىم ايتىپ جۇرەتىن.
اينالىپ كەلگەندە, تەك قورىم دەپ قاراماي, ەلگە بەلگىلى ازاماتتار مەن اكىمدىكتىڭ وسى ۋاقىتتقا دەيىنگى جاساعان ارەكەتتەرىن ودان ءارى تەرەڭدەتىپ, ەل استاناسى تاريحىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىن ناقتى ايعاقتارمەن پاش ەتىپ تۇرعان «قاراوتكەل» قورىمىن جانە ونىڭ ىشىندەگى تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى الەمدىك تاجىريبەنى دە ەسكەرە وتىرىپ قامقورلىققا الىپ, بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ رۋحىن شيراتاتىن مەكەنگە اينالدىرىپ, كەلەشەك ۇرپاقتارعا جالعاسا بەرەتىندەي جاعداي جاسالسا دەگەن ويمەن اياقتاعىمىز كەلەدى.
سايپۋللا موللاقاناعاتۇلى,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۇۋ-ءدىڭ دوكتورانتى
ۇلاربەك دالەيۇلى,
زەرتتەۋشى:
– وسىدان جەتى جىل بۇرىن, ءبىر جارىم اي ۋاقىت كولەمىندە احات ءاشۋۇلى ەكەۋمىز قۇلپىتاستاردى وقىپ زەرتتەۋدى باستاعان ەدىك. بۇل ءىس مۇنىمەن بىتپەدى. ءالى دە وقىلماعان تاستاردى تۇگەندەپ, جازۋىن وقىپ, انىقتاماسىن بەرۋ كەرەك. وتكەن جولعى بىتىرگەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىن, قولداعى ماتەريالداردىڭ ءبارىن مۇراعاتقا وتكىزدىك. كوپ جىلداردىڭ قاراسى بولدى, ونىڭ جيناق بولىپ باسىلىپ شىعاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى.وسى ماسەلە قولعا الىنسا…
ەرەنبەك قاجى,
قورىمنىڭ شىراقشىسى:
– «قاراوتكەل» قورىمى ەلىمىزدىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. ءبىر جىلدىڭ كولەمى بولدى, وسى جەردىڭ قاراۋشىسى بولىپ وتىرمىن. «بابامىز وسىندا, اتامىز وسىندا جاتىر» دەپ كوپ كىسىلەر كەلىپ كەتەدى. بىراق ناقتى جاتقان جەرىن بىلمەي كەرى قايتادى. كەرەك دەسەڭىز, كىمنىڭ قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى تولىق ءتىزىم بىزدە دە جوق. بۇگىندە تەحنولوگيانىڭ دامىعان كەزى عوي. وسى اۋماقتىڭ سىزباسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ, ونىڭ ءار شارشىسىندا ورنالاسقان كوكتاستاردى جانە ونىڭ كىمدەرگە تيەسىلى ەكەنىن انىقتاۋ قيىن شارۋا بولماۋ كەرەك ەدى».قالالىق مۇراعات قولعا الاتىن شارۋا وسى.
