تۇركى حالىقتارى تۋرالى ايتقان كەزدە, قاراقالپاقتار جايىندا بىلەتىنىمىز از. رەسپۋبليكا شىعىسىنان وزبەكستانمەن, سولتۇستىگىندە جانە سولتۇستىك-شىعىسىندا قازاقستانمەن, وڭتۇستىگىندە جانە وڭتۇستىك-باتىسىنان تۇركىمەنستانمەن شەكتەسەدى. ەنتسيكلوپەديادا قاراقالپاقتاردىڭ كوپشىلىگى 17 عاسىردا جانە 18 عاسىردىڭ ورتا كەزىندە سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسى مەن ساعاسىنداعى الاپتى مەكەندەگەن دەپ جازىلعان.
ولار قازاقتىڭ كىشى ءجۇز حاندارىنا تاۋەلدى بولىپتى. كورشى تايپالاردىڭ تىنىمسىز شابۋىلىنا ۇشىراعان قاراقالپاقتار 1742 جىلى ورىنبور مەن پەتەربۋرگكە ءوز وكىلدەرىن جىبەرىپ, ورىس مەملەكەتىنىڭ قاراماعىنا كىرۋدى ءوتىندى. ورىس ۇكىمەتى ولاردىڭ تىلەگىن قابىل الدى. سول ءۇشىن 1743 جىلى قازاق حانى ابىلقايىر قاراقالپاققا جورىق جاسادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قاراقالپاقتاردىڭ كوپشىلىگى 18 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا تامان سىرداريانى تاستاپ, ونىڭ باتىس اتىراۋىنا قۇياتىن جاڭاداريا بويىنا قاراي ويىستى. 18 عاسىردىڭ اياعىندا حيۋا حاندارىنىڭ جورىقتارى كۇشەيدى. ولار 1811 جىلى قاراقالپاقتاردى جاۋلاپ الىپ, ءامۋداريانىڭ ساعاسىنا كوشىرۋمەن تىندى. قاراقالپاقتار از ۋاقىتتىڭ ىشىندە حيۋا حاندىعىندا بىرنەشە ەگىنشىلىك اۋداندارىن جاسادى دەلىنگەن. رەسمي دەرەكتەر وسىلاي دەيدى. ال ەتنيكالىق جانە تىلدىك جاعىنان وزبەكتەردەن گورى قازاقتارعا جاقىن كەلەدى.
ناۋرىز قارساڭىندا ەلوردادا اتالمىش ەتنوستىڭ مادەني ورتالىعى اشىلعان ەدى. ونىڭ جەتەكشىسى تازابيكە اليەۆامەن كەزدەسىپ, باۋىرلاس حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى جايىندا مالىمەت الىپ, ۇلتتىق اس مازىرىمەن تانىستىق.
كوزدىڭ جاۋىن العانداي, تازابيكەنىڭ قىزىل كويلەگى قىزىقتىرعانىن جاسىرمادىق. ۇلتتىق ءداستۇرىنىڭ ءبىر بولشەگى قىزىل كويلەگى جايىندا اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى. «كويلەك ۇزىنا بويىنا ولشەپ پىشىلەدى. ونى اپالارىمىز كەستەمەن كومكەرەتىن. باسىنا كيمەشەك كيىپ, ونى ساۋكەلەمەن باستىرادى. كيمەشەكتىڭ ءوڭىرى كەلتە ويىلىپ, يىقتىڭ ەكى جاعىنان ۇزىن ەتىپ پىشىلەدى. ونى دا ورنەكپەن كومكەرتەدى. ارتىندا تۇسكەن ۇزىن جولاق ورنەگى بار. «قىزىل جەگدە» دەگەن جامىلعىنى باسىنا جامىلىپ, جاڭا تۇسكەن كەلىن بەتىن كولەگەيلەپ جۇرەتىن بولعان.
قاراقالپاقتار ەجەلدەن ۇلتتىق ءداستۇرىن قاستەرلەپ كەلەدى. ارينە, ناۋرىز مەرەكەسىنە ەرەكشە دايىندالامىز. تەك وزبەكتەر ەمەس, قاراقالپاقتار دا سۇمەلەك قايناتامىز. ونىڭ ءاپساناسىندا بىلاي دەيدى. ەرتە زاماندا «باھار كەلگەندە» فاتيما انامىز ازىعى تاۋسىلىپ, قازانعا نە سالارىن بىلمەپتى. سول شاقتا كۇزدە ەگىلگەن جازعى بيدايدىڭ ءدانى جەر جارىپ, ينە بويىنداي قىلتيىپ وسكەن كەزى ەكەن. انامىز بيدايدىڭ جاسىل وركەنىن قيىپ الىپ, كەلىگە ءتۇيىپ, ءنارىن شىعارىپ, قازانعا سالىپ, تۇبىنە جابىسىپ قالماسىن دەپ تاس قويىپ قايناتادى. انامىز تاڭ اتاردا كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. سوندا ءجابىرايىل كەلىپ, وتىز پەرىشتەنى جۇمساپ, قازاندى قايناتقىزعان ەكەن دەيدى. ادامنىڭ بويىنان قۋات كەتكەن كەزدە سۇمەلەكتىڭ پايداسى مول. ونى الدىمەن ساۋساقتىڭ ۇشىمەن مالىپ الىپ, ىشتەي تىلەك تىلەپ, اۋىزعا العان. وسى كۇنى «جۇگەرى كۇرتىك» جاسالدى. بۇل سىزدەر بىلەتىن جۇگەرى ەمەس. وسى تۇقىمداس, بىراق ءدانى مايدا, وزگەشە بولىپ كەلەدى. «زاعارا» دەپ اتالاتىن ناندى دا وسى داقىلدان جاسايدى. ونى ىستىق سۇتپەن يلەپ, ازداپ بيداي ۇنىن قوسادى. بالالار «يارامازان» ايتىپ, مەرەكەنىڭ كەلگەنىن تىلەكتەرىمەن جەتكىزەدى. «يارامازان ايتىپ كەلدىم ەسىگىڭە, قوشقارداي ۇل بەرسىن بەسىگىڭە» دەپ باستالاتىن جىر جولدارى تۇركى حالىقتارىنىڭ كوبىنە ورتاق» دەپ تازابيكە اڭگىمەسىن اياقتادى.
ايگۇل ۋايسوۆا
