قازاق ەلى قازاقسىز قالا جازداعان نەمەسە 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق جانە «تورعاي ءىسى»

قازىرگى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان 1930-32 جىلدارداعى اشارشىلىق ءبىرشاما زەرتتەلىپ جازىلعانىمەن, 1921-22 جىلدارداعى اشارشىلىق جونىندە بىرەن-ساران ەڭبەكتەردە بولماسا, اقيقات ءالى ايتىلا قويعان جوق.

مۇراعات دەرەكتەرى مەن باسىلىمدارعا نازار اۋدارا كەلسەك, 1921 جىلى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسى مەن ءبىر ۋەزى, اتاپ ايتساق, ورىنبور, اقتوبە, ورال, بوكەي, قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزى اشارشىلىققا ۇشىرادى. 2 653 300 ادام تۇراتىن قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىمەن جانە ونىمەن شەكارالاساتىن قوستاناي گۋبەرنيالارىنىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار ەدى. ولاردىڭ ارقايسىنىڭ اراجىگىن تاراتپاي جالپى ايتساق, 1921 جىلعى اشتىقتىڭ نەگىزى ارىدە, تەرەڭدە جاتتى. 1916 جىلى قازاق جاستارىن تىل جۇمىستارىنا الۋ, شاقىرىلعانداردىڭ باس ساۋعالاپ قاشۋى, حالىق نارازىلىعىنىڭ ءورشىپ, تورعاي توڭىرەگىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى, اق پەن قىزىل كەزەكپە-كەزەك بيلىككە كەلگەن الاساپىران ازامات سوعىسى, ەر-ازاماتتىڭ ات ۇستىندە بولۋى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىن توقىراۋعا ۇشىراتتى. ونىڭ ۇستىنە 1920 جىلعى جۇت پەن 1921 جىلعى قۇرعاقشىلىق اۋىل شارۋا­شىلىعىن تۇرالاتىپ, حالىقتى كۇيزەلىسكە دۋشار ەتتى.

بۇل ازاماتتىق سوعىستىڭ ەندى عانا اياقتالعان, بولشەۆيكتەر ەل ىشىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك شيەلەنىستى ءوز پايداسىنا ءالى تولىق شەشە الماعان ءولىارا كەزەڭ ەدى. كرونشتادت بۇلىگى, شارۋالار نارازىلىعى, بولشەۆيكتەر بيلىگىن ءالى دە مويىنداي قويماۋ سول كەزەڭنىڭ جالپى احۋالىنىڭ سيپاتىن كورسەتەتىن. وسى كەزەڭدە تەك قانا قازاقستاندا عانا ەمەس, رەسەيدىڭ بىرقاتار جەرىندە دە – استراحان, تساريتسىن, ساراتوۆ, سامارا, سيمبيرسك, ۋفا گۋبەرنيالارى اشارشىلىق قۇرساۋىنا تۇسكەن بولاتىن.

ارينە, قازاقستانداعى اۋىر جاعدايدى ورتالىقتاعى بولشەۆيكتىك بيلىك ءبىلدى. سولاي بولعانىمەن, اشارشىلىققا ۇشىراعان رەسەي گۋبەرنيالارعا كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. ءوز ەلىندەگى اشارشىلىقتىڭ دەندەپ, ەتەك الىپ بارا جاتقانىن كورىپ, ءبىلىپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ بيلىگى الدارىندا تۇرعان ەكى ماسەلەنى دە شەشۋ جولىن ۇستاندى. رەسەيگە ءىشىنارا كومەك جاساعانىمەن, ەل ىشىندەگى جاعدايدى رەتتەۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويدى. سوندىقتان دا بولار, قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى اتىنان ءا.جانگەلدين مەن كيسەلەۆ قازاقستانداعى اشارشىلىق جايىن ايتا كەلىپ, جاعدايدى رەتتەۋ ءارى ءبىر جاعىنان جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا قازاقستان تەرريتورياسىنداعى باسقا ۇلت وكىلدەرىن, مىسالى, ۋكراينداردى ءوز رەسپۋبليكالارىنا قونىس اۋدارۋعا رۇقسات بەرۋىن سۇرادى. اشىق ايتىلماسا دا, ءبىر سەبەپتەرى نەمەسە ورتالىقتىڭ الىستان ويلاعان ماقساتتارى بولدى ما, بۇل ۇسىنىسقا كەلىسىم بەرمەدى. سونىمەن قاتار, الدىن الا جوسپارلانعان قازاقستانعا رەسەيدەن قونىس اۋدارۋعا ءتيىستى 2 ملن ادامدى ورنالاستىرۋ ماسەلەسى دە وزگەرىسسىز قالدى.

قازاقستانعا رەسەيدەن 2 ملن ادامدى قونىستاندىرۋ قاجەت دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇرعانىمەن, وسى ۋاقىتتا قازاقستاندا اتالعان بەس گۋبەرنيا مەن ءبىر ۋەزدە اشارشىلىققا ۇشىراعاندار سانى دا مالىمەت بويىنشا 2 ملن ادام ەدى. 1922 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى مالىمەت بويىنشا ورىنبور گۋبەرنياسىندا – ­437 776, قوستاناي گۋبەرنياسىندا – 252 816, اقتوبە گۋبەرنياسىندا – 359 326, ورال گۋبەرنياسىندا – 277 835, بوكەي گۋبەرنياسىندا – 100 مىڭ, اداي ۋەزىندە 75 مىڭ ادام اشارشىلىققا ۇشىرادى. بۇل مالىمەتتىڭ ءوزىن ورتالىقتىڭ قىرىنا ۇشىراپ قالماۋ ءۇشىن قازاق بيلىگى ازايتىپ بەرگەن دە بولۋى مۇمكىن. سەبەبى وسى جىلدارى ەل ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ, ەلدىڭ اۋىر ءحالىن ءوز كوزىمەن كورگەن م.اۋەزوۆ «…اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن ءدال قازىر شۇعىل شارا قولدانىلماسا, وندا قازاق رەسپۋبليكاسى قازاقسىز قالادى» دەگەندى بەكەر ايتپاعان بولۋى كەرەك. بۇل بيلىكتىڭ دارمەنسىزدىگى مەن اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتى كورگەن ادامنىڭ جان ايقايى, ىشقىنۋى ەدى. قازاقستاندا وسىنشاما 2 ملن ادام اشارشىلىققا دۋشار بولعاندا, ولاردى اشارشىلىق تۇزاعىنان الىپ شىعۋ ءۇشىن قاجەتتى ازىق-تۇلىك قورىن قالىپتاستىرۋ, ولارعا كومەك بەرۋ ورنىنا تاعى دا وسىنداي 2 ملن ادامدى رەسەيدەن قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ ەشبىر لوگيكاعا كەلمەيتىن ەدى.

بىراق قازاقستاندا اشارشىلىق تۇزاعىنا تۇسكەندەر جوعارىدا اتالعاندار عانا ەمەس, باسقا جاعدايى دۇرىس دەگەن گۋبەرنيالار جايى دا وڭىپ تۇرمادى. تەك قانا اقمولادا اشتىققا ۇشىراعاندار سانى 100 670 ادام دەپ كورسەتىلدى. اقمولانىڭ وزىندە جاعداي وسىلاي بولعاندىعىنا قاراماستان, ولارعا ماسكەۋدەن بەرىلگەن جوسپاردان تىس تاعى دا 300 مىڭ توننا استىقتى رەسەيگە جىبەرۋ مىندەتتەلدى. لەنيننەن جۇمىسشىلار مەن شارۋالارعا كومەكتەسۋ كەرەك دەگەن جەدەلحات كەلگەن سوڭ, ارال بالىقشىلارى دا 1921 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا رەسەيگە 14 ۆاگون بالىق تيەپ جونەلتتى. اشتىققا ۇشىراعان قازاقستانعا ورتالىقتان كومەك كەلگەنى بىلاي تۇرسىن, قايتا ازىق-تۇلىك جىبەرۋ تالاپ ەتىلدى.

اقيقاتىن ايتساق, وسى كەزدە ۇلتجاندى قازاق زيالىلارى, ونىڭ ىشىندە س.سادۋاقاسوۆ پەن م.اۋەزوۆ اشارشىلىلىق جا­يىن ايتىپ دابىل قاقتى. «ء…دال وسى, 1921 جىلدىڭ كۇزى مەن 1922 جىلدىڭ كوكتەم ايلارىنا دە­يىنگى ارالىقتا ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن اسا كوكەيتەستى شارالاردىڭ بىردە-بىرەۋى سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن جوق. بۇل قارساڭدا قازاقتىڭ «قاراتاياقتارى» (زيالىلاردى قىر قازاقتارى وسىلاي اتاعان) بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە ۇيىمشىلدىق تانىتىپ, ءىشىنارا سايا ىزدەگەن ساياقتارى بولماسا, قالعاندارىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىق مۇددەنىڭ اينالاسىنا توپتاستى.

قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعىن قامتىعان اشتىق قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە, ۇلت بولىپ قالۋىنا قاۋىپ ءتوندىردى. اشتىق قاۋپى كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ, جان ساقتاۋ ءۇشىن قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن جەپ, ءتىپتى ادام ەتىن ادام جەپ جاتقاندىعى جونىندەگى سۋىق حابارلار جەتىپ جاتقاندىعىنا قاراماستان, ورىنبورداعى قازاق بيلىگى ورنىنان قوزعالىپ, باتىل شارالارعا بارا قويمادى. ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار ەدى. بىرىنشىدەن, قازاق ولكەلىك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى, نەگىزىنەن, قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالدى دا, قازاق دالاسىنداعى اۋىر حالگە سونشالىقتى مازاسىزدانا قويمادى. ولار, كەرىسىنشە, رەسەيدىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋداندارىنان قازاقستاننان ازىق-تۇلىك كومەگىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە كىرىستى. قازاق وتباسىلارىنىڭ تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان الدىنداعى ازىن-اۋلاق مالىن, استىعىن جيناپ الدى. ەكىنشىدەن, قازاق زيالىلارى اراسىندا دا تاپتىق ۇستانىمدارىنا بايلانىستى جىك تۋىپ, بيلىكتەگى تاپشىلدار ەل ىشىندەگى اشارشىلىقتى, اۋىر حالدى بايانداپ, شارا قولدانۋدى تالاپ ەتكەن زيالىلاردى, الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ارەكەتى دەپ قابىلدادى. سونىمەن قاتار, ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرۋى بيلىكتەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە ۇناي قويمادى. ولاردىڭ اراسىندا كەلىسە الماۋشىلىق ءجيى بولدى. سوندىقتان بيلىك

قازاق ەلىندەگى اشارشىلىققا باستاپقى كەزەڭدە بەلسەنە كىرىسپەدى.

ونى وسى جىلدارداعى قازاق ولكەلىك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ جۇمىس جوسپارىنان دا كورۋگە بولادى. نازار اۋدارساق:
1. ۆكپ(ب)-نىڭ ءحىى سەزىنە دا­يىندىق; 2. رەسەيدە اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا ازىق-تۇلىك جونەلتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ قولىنداعىلارىن جيناپ الۋ; 3. بۇعان قارسى حالىقتىڭ نارازىلىعىن ۇيىمداستىرىپ وتىر­عان «قازاق ۇلتشىلدارىنا قارسى كۇرەسۋ. سول كەزەڭدەگى قازاقستانداعى بولشەۆيكتىك بيلىكتىڭ ۇستاعان باعىتى وسىنداي بولدى. حالىقتىڭ الدىنداعى مالى مەن قولىنداعى سوڭعى وزەك جالعاپ وتىرعانىن اسىرەقىزىل بەلسەندىلەر قورقىتىپ-ۇركىتىپ جيناپ الدى. ورتالىققا جاقسى كورىنۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزى اشارشىلىققا دۋشار بولىپ وتىرعاندا, جينالعانداردى رەسەيگە جونەلتتى. ال بۇل جاعدايدى كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ, مۇنداي ىسكە نارازىلىق بىلدىرگەن قازاق زيالىلارىن تاپشىلدار «ۇلت­شىلدار», «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزمگە قارسىلار» رەتىندە كىنالادى. سونىمەن قاتار, س.مەڭدەشەۆ باستاعان بولشەۆيكتەر ماسكەۋگە تومەندەگىدەي ماتىندە جەدەلحات جولداعان. «اشارشىلىق تۋرالى قاۋەسەتتى تاراتىپ جۇرگەن – ۇلتشىلدار. ولار قاراپايىم شارۋانىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاعانسىپ, ەڭبەكشىلەردىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋ ءۇشىن قاساقانا بايبالام سالۋدا» دەگەن. پروفەسسور ت.جۇرتبايدىڭ پىكىرىنشە, «شىندىعىندا, تۋرا سول كەزدە س.مەڭدەشەۆتىڭ تۋعان اۋىلىندا ءتۇتىنى تىك شىعاتىن بىردە-ءبىر ءۇي قالماعان ەدى». ەگەر 1921 جىلدىڭ ناۋرىزىنداعى مالىمەتكە سەنسەك, س.مەڭدەشەۆتىڭ ەلى ورال گۋبەرنياسىندا تۇراتىن 470 028 ادامنىڭ 446 536-سى, ياعني 99 پايىزى اشتىققا ۇشىرادى. باسقا گۋبەرنيالاردا جاعدايسال تاۋىرىرەك, دەگەنمەن ولاردا جاعداي وڭىپ تۇرمادى.
اشارشىلىق مەڭدەگەن سول جىلدارى بيلىكتەگى بولشەۆيكتەر اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتار تاعدىرى جونىندە ماسەلە كوتەرگەن ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتىن كەڭەستىك قۇرىلىسقا قارسى ۇلت­شىلداردىڭ ادەيى جاساپ وتىرعانى دەپ ايىپتادى. ەل ىشىندەگى اشتىقتى دەر كەزىندە تىزگىندەي الماعان بيلىك ۋاقىت وتكىزىپ, كەش قيمىلدادى. ونىڭ وزىندە وزدەرى ۇلتشىلدار دەپ ايىپتاپ وتىرعانداردىڭ تالاپ ەتۋىمەن. 1921 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا قازاق قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان كەڭەستە كۇن تارتىبىندە, ءبىرىنشى, قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ, ەكىنشى, قازاق قىزمەتكەرلەرىن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ قارالدى. ءبىرىنشى ماسەلە بويىنشا, م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالدى. م.اۋەزوۆ ەل ىشىندەگى اۋىر جايدى بايانداپ «…كوپتەگەن اۋداندارداعى قازاقتار كوپتەن بەرى تەك قانا كورتىشقانمەن, تىشقانمەن, سۋىرمەن, تاعى دا سول سياقتى ۇساق جاندىكتەرمەن وزەگىن جالعاۋدا, سونىڭ كەسىرىنەن ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار مەن ىندەتتەر ەستىپ بىلمەگەن دەڭگەيدە تارالىپ بارادى» دەپ مالىمدەدى.

وسى كەڭەستەن كەيىن عانا, قاقاعان قىستا اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا كومەك كورسەتۋگە قادام جاسالدى. بىراق ­قاھارىنا مىنگەن قىستا ەل جاعدايى ودان سايىن اۋىرلاپ كەتكەن ەدى. وسى كەڭەستە شالعاي جاتقان تورعايعا قوستاناي ارقىلى جىبەرىلەتىن كومەك بارماي قالادى, ازىق-تۇلىك قوس­تانايدىڭ ءوز باسىندا قالىپ جەرگىلىكتى حالىققا جەتپەيدى دەگەن بولۋ كەرەك قابىلدانعان قاۋلىدا «تورعايعا جىبەرىلەتىن ازىق-تۇلىك جاردەمى قوستانايدان بولەك جىبەرىلۋىن ورتالىق ارقىلى شەشۋگە قول جەتكىزسىن» دەگەن-ءدى.

قوستانايعا ارنايى بارعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ جازۋىنشا, قوس­تانايدا اشتارعا ارنالعان اسحانالار مەن بالالار ءۇيى اشىلعانىمەن, ول قالىڭ قازاق ىشىندە اشىلماعان. قوستانايدىڭ ءوز باسىندا اشىلعان اسحانالاردا تاماقتاندىرىپ جاتقان اشتار ىشىندە قازاقتار جوق. ال اسحاناعا قاجەتتى ەت ءۇشىن مالدى اش قازاقتاردىڭ وزىنەن الىپ وتىر­عان. قازاقتارعا جاردەم بەرمەك تۇگىل, ولاردىڭ قولىنداعىلارىن جيناپ العان. «قوستانايدىڭ ورىس­تارىنان قازاقتىڭ ءحالى جامان. قازاق ىشىندە اشتىق جازعا قاراي كوبەيدى. جەر قارايىپ كەتكەن سوڭ قايتا قار جاۋىپ, مالدىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قىرىپ كەتتى. ەل ىشىندە ءولىپ جاتىر. قوستاناي مەكەمەلەرىنىڭ اشتارعا جاردەم بەرۋى دە باسقاشا. وزدەرىنىڭ قوس­تانايىنشا! …بۇل ايت­قاندار – ەرتەگى ەمەس, شىپ-شىن وقيعا. قوس­تانايدا بولىپ وتىر­عان وقيعا» دەپ اشىنا جازدى. سوندىقتان دا بولار, تورعايعا جىبەرىلەتىن ازىق-تۇلىك جاردەمى قوستانايدان بولەك جىبەرىلسىن دەگەن قاۋلىنىڭ قابىلدانعانى.

العاشىندا اشتىققا ۇشىراعان قوستاناي گۋبەرنياسىنا كومەك كورسەتۋ, ازىق-تۇلىك قورىن قالىپتاستىرۋ, ونى جەتكىزۋ اقمولا گۋبەرنياسىنا جۇكتەلدى. بىراق بۇل كەيىن ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن وزگەرىسكە ءتۇستى. بىرىنشىدەن, 1922 جىلدىڭ باسىندا اشتىق قۇرساۋىنا تۇسكەن چەليابينسك, قوستاناي, سامارا گۋبەرنيالارىنان اشتار لەگى شامامەن 470 مىڭ ادام جان ساقتاۋ ءۇشىن اقمولا گۋبەرنياسىنا اعىلىپ كەلدى. بۇل, ارينە, قولداعى بار ازىق-تۇلىك قورىنىڭ ءبىر بولىگىن كومەك كورسەتۋ ءۇشىن جۇمساۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. سىرتتان كەلۋشىلەر جاڭا پروبلەمالار تۋدىردى. ەكىنشىدەن, گۋبەرنيا قۇرامىنداعى پەتروپاۆل, كوكشەتاۋ, اتباسار ۋەزدەرى دە وسى كەزەڭدە اشتىققا ۇشىرادى دا, گۋبەرنيا اكىمشىلىگى ورتالىقتان اتالعان ۋەزدەردى اشارشىلىققا ۇشىراعاندار رەتىندە ساناپ, جينالعان ازىق-تۇلىك قورىن ىشكى قاجەتتىلىككە جۇمساۋعا رۇقسات سۇرادى.

وسىدان كەيىن قوستاناي گۋبەرنياسىنا كومەك كورسەتۋ اشتىققا ۇشىراماعان دەپ سانالعان سەمەي گۋبەرنياسىنا مىندەتتەلدى. قوس­تاناي گۋبەرنياسى اشتارىنا كومەك كورسەتۋ باستى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى. سەبەبى گۋبەرنيا حالقىنىڭ 90%-ى اشتىققا ۇشىراعان ەدى. قوستاناي گۋبەرنياسى ىشىندە شالعايدا جاتقان تورعاي ۋەزىنىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. 1921 جىلدىڭ جازىنداعى قۇرعاقشىلىق, ءشوپتىڭ شىقپاۋى مەن جەتىسپەۋشىلىگىنەن جانە قاتال قىستان ۋەزدىڭ 13 بولىسىندا دا مال قىرىلدى. مالدىڭ قىرىلۋى, جەرگىلىكتى حالىقتى تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىپ, اشارشىلىققا ۇشىراتتى. 13 بولىس ىشىندەگى نەعۇرلىم قۋاتتى سانالعان تورعاي, شۇبالاڭ, مايقاراۋ, سارىقوپا, كورتوعاي جانە قاراقوعا بولىستارىندا دا مال باسى كۇرت كەمىدى. ەلدى اشتىق جايلادى. حالىق ءوز اتامەكەندەرىن تاستاپ, اقتوبە, قوس­تاناي, جەزقازعان جاققا بوس­تى. اقتوبەگە جەتكەندەرى ودان ءارى باسقا ايماققا كەتتى. سەبەبى اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ دە ءحالى وڭىپ تۇرماعان ەدى. ول جاقتاعى حالىق تا بوسقىنشىلىققا ۇشىراپ, جاعدايى جاقسى تۇركىستان گۋبەرنياسىنا قاراي اعىلدى.

سونىمەن قاتار, شالعايدا ورنالاسۋى, كولىك قاتىناسىنىڭ قيىن بولۋى, كومەكتىڭ دەر كەزىندە جەتپەۋىنەن تورعاي ۋەزى حالقىنىڭ جاعدايى ناشارلادى. سىرتتان كەلەتىن ازىق-تۇلىكتىڭ جەتۋى دە قيىن بولدى. سوندىقتان قيىن جاعدايدا قالعان تورعاي ۋەزىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە رەسپۋبليكالىق ورگاندارمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋعا رۇقسات بەرىلدى.

وسى جىلدارى ەل قىزمەتىنە بەلسەنە ارالاسقان م.اۋەزوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە اشارشىلىققا بايلانىستى كولەمدى ماقالا جاريالاپ, ەلدى اشىققاندارعا جىلۋ جيناۋعا, كومەك كورسەتۋگە شاقىردى. ەلدىڭ اۋىر حالىنە قازاق زيالىلارى كوز جۇمىپ قاراي المادى. م.دۋلاتوۆ تا «اقجول» گازەتىنە بىرنەشە ماقالا جاريالاپ, شىندىقتى جازىپ, قازاق بيلىگى قوزعالسىن, قيمىلداسىن دەگەن نيەتتە بولدى. «تورعاي ۇيەزىندە مال قىرىلىپ جاتىر. جازعى سالىم اشارشىلىق كۇتىپ وتىر­مىز. الىستان ازىق تاسيتىن كولىك قالعان جوق. قارقارالى ۇيەزىندە شارۋا كۇيزەلدى. مال ءولىپ جاتىر. جۇرت جاياۋ, اش, جالاڭاش… تەمىر ۇيەزىندە جۇت. اۋرۋ قالىڭ, كۇندە جانازا… بوكەي ورداسىنىڭ قازاقتارى تومىرشىق دەگەن ءشوپتىڭ ءدانىن قاعىپ جەپ جاتىر… ىرعىز ۇيەزىنىڭ قازاقتارى سارشۇناق تىشقاندى جەپ جاتىر. كۇزدىگۇنى ولگەن مالداردىڭ ولەكسەسىن قار استىنان قازىپ الىپ جەپ جاتىر. ولەكسە ءارى اس بولماي, بيشارالار قىرىلىپ جاتىر» دەپ جازدى.

ەل ءىشىن جايلاعان اشتىق تۋرالى ايتىلىپ, گازەتتە جاريالانعاندارعا «بۇل ۇلتشىلداردىڭ بوسقا داۋرىعۋى, كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ءىس-ارەكەتى, سوندىقتان ۇلتشىلدارعا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ كەرەك» دەپ ارەكەتسىز وتىرعان بيلىككە م.دۋلاتوۆ جانۇشىرا اشىق تۇردە «اشتىق قىرعىنىنان قايتسەك قۇتىلامىز؟» دەگەن ماقالاسىن «قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ نازارىنا» دەپ اتاۋمەن جازدى. «ەلدى ەل قىلۋ, قىرعىننان قۇتقارۋ ءۇشىن ازامات تەگىس اتقا ءمىنۋ كەرەك. بىراق ازامات وكىمەتتەن رۇقساتسىز اتقا مىنە المايدى. سوندىقتان قازاق وكىمەتى قازاقتى ەل قىلامىن دەسە, زاكون جولىمەن بەكىتىپ, اشتار ءۇشىن كۇيلى ەلدەردەن جىلۋ جيناۋ­عا رۇقسات ەتسىن. ەلگە سەنىمدى, ءبىلىمدى, تازا ازاماتتاردى باس­تىق قىلىپ, 20-30 كوميسسيا شىعارسىن. بۇلارعا كەرەكتى كۇش-كومەگىن بەرسىن. كوميسسيا­لار ۇيەزدى, وبلىستى, اۋدانعا ءبولىپ ارالاسىن, جينالعان مالدارىن جاز بويى اشارشىلىق بولىپ جاتقان جەرلەرگە ايداسىن. اش بوسقىنداردى امان ەلدەرگە كوشىرىپ ورنالاستىرسىن» دەي كەلىپ, «…جالعىز وكىمەت تاراپىنان كورسەتىلگەن جاردەمگە عانا سۇيەنىپ وتىرساق, ەلدى قىرىپ الامىز. وكىمەت جاردەمىن كورسەتە بەرسىن, ول ءوز الدىنا, ءوزىمىز جۇرتتىڭ قامىن ويلاۋىمىز كەرەك» دەپ ەل زيالىلارىن ەل ىشىنە بارۋعا, كومەك كورسەتۋگە شاقىردى.

قازاق وكىمەتى ەل ىشىندەگى جاعدايدىڭ ودان ءارى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. ەندى شەگىنەرگە جەر قالماعانىن ءتۇسىندى مە, الدە اشتىقتى جويۋ ىسىنە قالىڭ قازاقتى جۇمىلدىرا باستاعان «الاشورداشىلار» ىقپالىنىڭ ءوسىپ بارا جاتقانىنان, ونىڭ سىرتىندا ەل ىشىندەگى احۋالدىڭ اۋىرلاپ, اشتىقتىڭ جايلاعانىنا كوزى جەتكەن سوڭ با, ۇلت زيالىلارىنا رۇقسات بەردى. ونىڭ سىرتىندا اشارشىلىقتان بوسقان ەلدىڭ تاسقىنى قازاق شەكاراسىنان تىسقارى كەتكەن ەدى.

قۇرمانعالي داركەنوۆ, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى