قازاق ەلى قازاقسىز قالا جازداعان نەمەسە 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق جانە «تورعاي ءىسى»

(باسى وتكەن ساندا)
ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى اشتارعا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءوز وكىلدەرىن گۋبەرنيالارعا اتتاندىردى, 1921 جىلى ساۋىردە اقمولاعا قياقوۆ, سەمەيگە توعجانوۆ, قوس­تاناي-تورعايعا س.سادۋاقاسوۆ جىبەرىلدى. قواك وكىلى رەتىندە وسى جىلدارى ەل ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن م.اۋەزوۆ تە سەمەي گۋبەرنياسىنا باردى.

س.سادۋاقاسوۆتىڭ دا «قوستاناي-تورعاي» ماقالاسى وسى ساپار ناتيجەسىندە جازىلىپ, 1922 جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 7-8 سانىندا جاريا­لاندى. وسى ماقالاسىندا س.سادۋاقاسوۆ «جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سوڭعى ءبىر ماقالاسىندا ورىنبور ازاماتتارىنا «اشتاردىڭ جانىنا بارىڭدار» دەپ جازدى دەگەن ەدى. ۇلتتىق مۇددەنى قاشاندا جوعارى ۇستاعان ج.ايماۋىتوۆ باسقا دا ۇلت جاناشىرلارىمەن بىرلەسىپ اشارشىلىققا ۇشىراعان ەلگە كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ, باسقالارعا ۇلگى بولا وتىرىپ جىلۋ جينادى.

اشتىق تورعاي ەلىن ەسەڭگىرەتكەن تۇستا م.دۋلاتوۆ ەل ارالاپ ساۋىن ايتىپ, اشتىققا ۇشىراعاندارعا قول ۇشىن بەرۋلەرىن سۇراپ, سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ءۇش ۋەزىن ارالاپ شىقتى. م.اۋەزوۆ ەرتىس بويىن ارالاپ ەلدەن مال جينادى. ءا.بوكەيحانوۆ ءوزى باس ساۋعالاپ جۇرسە دە 1921 جىلى توبىقتىنىڭ شاعان, بۇعىلى, شىڭعىس, مۇقىر, قىزىلادىر جانە نايماننىڭ سىبان بولىس­تارىنان ساۋىنعا مال جيىپ, تورعايعا مال ايداپ بارا جاتقان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا تابىس­تايدى. جان ۇشىرا قيمىلداعان ا.بايتۇرسىنوۆ تا قىسىلتاياڭ جاعدايدى بايانداپ, اشتىقتان حالىقتى امان الىپ قالۋ ءۇشىن كومەك قولدارىن سوزۋدى سۇراپ ۇندەۋ جازدى.
جىلۋ مالىن جيناۋشى ۇلت زيالىلارىنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىنىڭ, ىقپالىنىڭ جوعارىلىعى, ولارعا دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى بولار, 1922 جىلدىڭ جازىندا 7 مىڭ باس مال جينالدى.

جينالعان مالدى شالعايدا جاتقان تورعاي ەلىنە اپارىپ, اشىققان ەلگە تاراتۋ جوسپارلاندى. ونىڭ سەبەبى دە بار ەدى. بىرىنشىدەن, ورتالىقتان, سونىمەن بىرگە گۋبەرنيا ورتالىعى قوستانايدىڭ وزىنەن, ءارى تەمىرجولدان الىس تورعاي ۋەزى حالقىنىڭ جاعدايى وتە ناشار بولدى. ولارعا جول قاشىقتىعىنان كومەك جەتۋى قيىن ەدى. ەكىنشىدەن, جاعدايى اجەپتاۋىر قوستانايدىڭ شوۆينيستىك پيعىلداعى ورىس شارۋالارى اشىققان تورعاي قازاقتارىنا استىق جىبەرۋگە قارسى بولدى. ال ءوز جاعدايى اۋىر اشتىق جايلاعان كورشىلەس اقتوبەدەن كومەك كەلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ۇشىنشىدەن, سەمەيدە جىلۋ جيناۋ جۇمىسىنا تورعايلىق زيالىلار, ونىڭ ىشىندە م.دۋلاتوۆ بەلسەنە ارالاستى. سول جىلدارى وت اۋىز­دى, وراق ءتىلدى, باتىل م.دۋلاتوۆ تا ءوزى ەلىنىڭ قيىن جاعدايىن جەتكىزە ايتا بىلگەن بولار. سونىمەن قاتار, سەمەي ەلىنە جەتە تانىس ا.بايتۇرسىنوۆ, م.دۋلاتوۆ, ا.ءبىرىمجانوۆ, ع.ءبىرىمجانوۆ, ن.قۇلجانوۆ, ن.قۇلجانوۆا, س.كادىرباەۆ, ا.يۋسۋپوۆ جانە ت.ب. ۇلت زيالىلارى شىققان تورعاي ەلىنىڭ اۋىر ءحالى قازاق وقىعاندارىن, جالپى بىلەتىندەردى بەي-جاي قالدىرماعان بولۋى كەرەك. جينالعان جىلۋ مالىنىڭ تورعاي ۋەزىنە جىبەرىلۋىنە وسى اتالعاندار سەبەپ بولدى ما دەيمىز.

سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ كوميسسياسى ون ەكى بولىستان جينالعان مالدى تورعاي ۋەزىنە جەتكىزۋدى, مال ايداۋدى ۇيىمداستىرۋدى, جالپى باسشىلىقتى ج.ايماۋىتوۆقا جۇكتەدى. جولعا شىعۋ ءۇشىن قاجەتتى كەرەك-جاراقتى دايىنداۋ, ىزدەپ تابۋ ىسىنە ءبىرشاما ۋاقىت كەتەدى. وسى ارالىقتا مال ايدايتىن مالشىلاردى جالدادى, مالشىلار ءۇشىن قوس, ءدارى-دارمەك دايىندادى. جينالعان مال قارقارالىدا بولعاندىقتان, 1922 جىلدىڭ 19 تامىزىندا شىعىپ, 1 قىركۇيەكتە اقمولاعا جەتتى.

اشتىق باستالعان سول جىلدارى ادام بويىنداعى جاقسى ساپالى قاسيەتتەرىمەن قاتار, جامان قاسيەتتەرى دە بايقالىپ كوزگە ءتۇستى. ەل-جۇرتتىڭ ءبىرى, جاقسىسى اشتىق قىسپاعىنا تۇسكەن حالىققا قولىنداعىسىن ءبولىپ بەرىپ جاناشىرلىق, باۋىرمالدىق تانىتسا, سونىمەن قاتار, ەكىنشى بىرەۋلەرى, جامانى ايتقالى وتىرعانىمىز مال ايداعاندار اراسىندا مالدى ايىر­باستاۋ, جوعالتىپ جىبەرۋ, ۇرلاۋ سەكىلدى قاسيەتتەرىمەن كورىندى. ايدالعان مال قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا تورعاي ۋەزىنە جەتتى. جول بويى 172 باس سيىر ءولدى, 46 باس سيىر تاماققا جۇمسالدى, 9 باس ەڭبەكاقىعا بەرىلدى, 22 باس مال ايىرباستالدى, 14 باس كيىمگە, باسقا دا كەرەك-جاراققا جۇمسالدى, 2 باس مال جوعالدى. جىلقىدان دا شىعىن شىقتى. 94 باس جىلقى ءولدى, 21 باس تاماققا جۇمسالدى, 145 باس اقىعا بەرىلىپ, 47 باس ايىرباستالىپ, 2 باس قارقارالىدا قالدىرىلدى. ەكى تۇيە ءولدى. ايدالعان مالدان 2082 باس سيىر, 1982 باس جىلقى, 185 قوي, بارلىعى 4249 باس مال تورعاي جەرىنە جەتتى.

ايداپ اكەلىنگەن مالدى تورعايعا جەتپەي 200 شاقىرىم جەردە جالداما وزەنى بويىنا قالدىرىپ, ج.ايماۋىتوۆ تورعايعا بارىپ مال ۇلەستىرۋگە بايلانىستى حالىقپەن اكىمشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن جينالىس جاسادى. مالدى حالىققا تاراتۋ ءۇشىن ارنايى ۋەزدىك كوميسسيا قۇرىلىپ, ءار بولىستان وكىلدەر كىردى. سونىمەن قاتار, كوميسسيا قۇرامىنا ۋەزدىك اشتار كوميسسياسىنىڭ توراعاسى قۇلجانوۆ پەن ەل ىشىندە ىقپالدى ادامداردىڭ ءبىرى ب.بولعامباەۆ كىردى.

وسىلاي اكەلىنگەن مال تورعاي ەلىنە تاراتىلىپ, اشتىقتان قينالعان جاندارعا كومەك كورسەتىلدى. بۇل ارادا ج.ايماۋىتوۆ ەل تانىعان تۇلعا, ادال ازامات رەتىندە قىزمەت ەتتى. اشتىق ەسەڭگىرەتكەن ەلگە ءبىر ادامداي كومەك كورسەتتى. ەل ارالاپ مال جيناۋعا قاتىستى, ايداپ اكەلۋگە جانە اشىققان حالىققا تاراتۋعا باسشىلىق جاسادى. بىراق, بۇل ج.ايماۋىتوۆ شىرعالاڭىنىڭ باسى, قوزعالىس نۇكتەسى ەدى. اقيقاتىن ايتساق, الاش زيالىلارى وسى قيىن ۋاقىتتا تاعى دا ۇلتجاندىلىقتارىن كورسەتتى, قازاق تاعدىرى جولىندا باستارىن بايگەگە تىكتى. بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ ەل ىشىندە ابىروي-بەدەلىنىڭ ءوسۋى, حالىق ءسوزىن سويلەۋى بولشەۆيكتىك بيلىككە ۇناي قويمادى. ولاردىڭ قازاق ءۇشىن جاساعاندارىن كەڭەستىك بيلىكتى مۇقاتۋ, كەڭەستىك ساياساتقا اشىق قارسىلىق, قاستاندىق دەپ قابىلدادى. ءارى وسى كەزەڭ قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى جىكتەلۋدىڭ اشىلۋ كەزەڭى ەدى. سەبەبى الاشورداشىلار كەزىندە الاساپىران ۋاقىتتا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن دە, اقتارمەن دە جاقىنداسقانى بەلگىلى. ال ەندى ولاردىڭ كەڭەس بيلىگى جاعىنا شىعىپ قىزمەت ەتىپ قاتار جۇرگەنىن كەشەگى قارسىلاسى تاپشىل, بولشەۆيكتىك ۇستانىمداعىلار قابىلداي المادى. اشتىق جىلدارى دا باتىل قيمىلداپ, ەل ىشىنە بارىپ, ەل مۇڭىن ايتىپ اشىققاندارعا جاردەمدەسىپ, قىزمەت جاساۋى كەڭەستىك بيلىكتى ەلەمەۋ, ونى تومەندەتۋ بولىپ سانالدى. اششى دا بولسا ايتىپ وتەتىن جاي جانە ءبىر تاڭقالارلىعى, پارتيا مەن مەملەكەت باسىندا وتىرعان ءالىبي جانكەلدين, سەيت­قالي مەڭدەشەۆتەر ءوز ەلدەرى اشتىققا ۇشىراپ جاتقاندا ءۇنسىز وتىردى, قوزعالا قويمادى. ەل ارالاپ, ءوز ەرىكتەرىمەن اشتىققا دۋشار بولعان ەلگە كومەك كورسەتۋىن سۇراپ, جىلۋ جيناپ جۇرگەن م.دۋلاتوۆ پەن ءا.بوكەيحانوۆ اشتىقتى پايدالانىپ, حالىق ىشىنە بارىپ, كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى استىرتىن ارەكەت جاساۋدا دەپ ايىپتالىپ تۇرمەگە تۇسكەندە دە «ولار ەل ءۇشىن ءجۇر-اۋ» دەپ قول ۇشتارىن بەرمەدى. م.دۋلاتوۆتى سەمەيدە تۇتقىنداپ, ودان سوڭ وگپۋ وكىلىنىڭ بۇيرىعىمەن ورىنبورعا جىبەردى. بىراق, اششى مەن تۇششىنى كورگەن م.دۋلاتوۆ ءوزىن ۇستاي ءبىلدى. سودان دا بولار, تەرگەۋ, جاۋاپ الۋدان سوڭ ىسىنەن قىلمىستى ارەكەت تاپپادى ما, بوساتتى.

وسى ۋاقىتتا پارتيالىق تازالاۋ ساياساتى ءجۇردى دە «پارتيانى السىرەتىپ, ونىڭ بىرلىگىن بۇزىپ كەلگەن جىكشىل توپتاردىڭ ءبارىن دەرەۋ تاراتۋ تالاپ ەتىلدى. بارلىق پارتيا ۇيىمدارىنا قانداي دا بولسىن جىكشىل ارەكەتتەرگە جول بەرىلمەۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ جۇكتەلدى. سونىمەن قاتار, «كونتررەۆوليۋتسيالىق كۇشتەر مەن انتيپارتيالىق ۋكلوندارعا قارسى كۇرەسۋ مىندەتى» قويىلدى. بۇل كونتررەۆوليۋتسياشىل, بۋرجۋازيالىق ۋكلون دەگەن قوڭىراۋى بار كەشەگى الاشورداشىلاردى كەز كەلگەن جاعدايدا ايىپتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.

وسى جىلدارى مەملەكەتتىك قىز­مەتكە سەنىمسىز ەلەمەنتتەردى, سولاردىڭ ىشىندە بۇرىنعى الاشورداشىلاردى, ولارمەن بايلانىسى بارلاردى جىبەرمەدى جانە ولاردى قايتا تەكسەرۋدەن وتكىزدى. بۇل الاشوردا قۇرامىندا بولعان جانە ولارمەن بايلانىسى بار دەگەن زيالىلاردى اشىق قۋدالاماسا دا, مەملەكەتتىك قىزمەتتەن شەتتەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. تەكسەرۋگە ءتۇستى, بۇرىنعى ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپ بەردى, قىزمەتتەن ىعىستىرىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ تاپتىق ۇستانىمى بويىنشا جىكتەلۋى وسى ۋاقىتتا تەرەڭدەي ءتۇستى.

وسىنداي شيەلەنىسكەن جاعدايدا 1923 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ №69 سانىندا فايزۋللا يشاننىڭ اشتىق كەزىندە سەمەي گۋبەرنياسىنان جىلۋ جيناۋعا بەلسەنە ارالاسىپ, جينالعان مالدى ءبىر جىل بۇرىن عانا تورعايعا ايداپ اكەلۋگە باسشىلىق جاساعان ج.ايماۋىتوۆتى قارالاعان ماقالاسى جارىق كوردى. ج.ايماۋىتوۆتى «مالدى ءوزى پايدالانىپ كەتتى, باي مەن ورتاشالارعا ۇلەستىرىپ بەردى», «تورعاي وقىعاندارىنا, الاشورداشىلار مەن ولاردىڭ تۋىستارىنا ۇلەستىردى» دەپ ايىپتادى. مىنە, وسى ماقالا ج.ايماۋىتوۆ باسىنا ۇيىرىلەر بۇلتتىڭ العاشقى نايزاعايى بولدى. بۇل ءۇزىلىپ سوزىلىپ, قايتا قوزعالىپ ج.ايماۋىتوۆتى ايىپتاۋعا, كىنالاۋعا سوتقا تارتۋعا دەيىن اكەلدى. نازالانعان, مۇندايدى بولادى دەپ كۇتپەگەن ج.ايماۋىتوۆ «مەن فايزۋللانىڭ گازەتكە باسقانىنان قارالانىپ, الەۋمەت كوزىندە ازاماتتىعىم جويىلدى دەپ ويلامايمىن. كىمنىڭ كىم ەكەنىن بار بولساق, ۋاقىت كورسەتەر. جالعىز قىنجىلاتىن نارسە: اۋىر قىزمەت, اق نيەت زايا كەتكەن سىقىلدى «ەڭبەگىڭ ەش, تۇزىڭ سور» دەگەن ماقالدىڭ تاپ بولۋى, نە جاقسىلىققا جاماندىق قايتۋ تابيعات زاڭى, بولماسا ءومىر كورسەتەر. تىنىش جاتىپ بىرەۋدى مىنەۋدەن, سوگۋدەن وڭاي قىزمەت جوق» دەپ جازدى.

مالدىڭ تاراتىلۋىن تەكسەرۋگە قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا «مال بايلارعا تاراتىلدى» دەگەن ءۇستىرت, بىرجاقتى شەشىم جاسادى. بۇل شەشىم تەك ج.ايماۋىتوۆتى عانا ەمەس, اشتارعا مال تاراتۋعا تىكەلەي ارالاسقان جەرگىلىكتى ازاماتتاردى دا ايىپتاۋ, قۋدالاۋعا مۇمكىندىك تۋدىردى.

تاريحتا «تورعاي ءىسى» دەگەن اتاۋ­مەن قالعان ءبىر باسىلىپ, ءبىر كوتەرىلىپ ۇزىن-سونار ءۇش جىلدان استام تەرگەۋ, تەكسەرۋ سوڭىنان سوتقا ۇلاسقان ءىس باستالدى. اقيقاتىن ايتساق, بۇل اشتىق القىمنان العاندا ەل جايى دەپ جانى اۋىرىپ, حالىقتى كومەككە جۇمىلدىرىپ, ەل ارالاپ جىلۋعا مال جيناپ, «قايتسەم كومەگىم تيە­دى» دەگەن نيەتتە بولعان جانى تازا ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ج.ايماۋىتوۆتىڭ, م.دۋلاتوۆتىڭ جانە ت.ب. جىگەرىن قۇم قىلدى. قانشاما جاساعان ەڭبەكتەرى ەش كەتكەندەي بولدى.

1923 جىلى ورتالىق كوميتەتتىڭ جانە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مال تاراتۋعا تىكەلەي قاتىسقان تورعاي ۋەزىنىڭ قىزمەتكەرلەرى احمەتساپا ءجۇسىپوۆ (يۋسۋپوۆ), شايقى قۇلجانوۆ, ءىلياس بايمەنوۆ, قازگەلدى قارپىقوۆ, رۇستەم ابدىعاپاروۆتاردىڭ ءىسى قارالىپ, ايىپتالدى. تەكسەرۋ, تەرگەۋدە ا.ءجۇسىپوۆتىڭ الاشورداشىل ­م.دۋلاتوۆتىڭ باجاسى, ال, رۇستەم ابدىعاپاروۆتىڭ ەل ىشىندە امانگەلدى يمانوۆتى ولتىرۋگە قاتىسى بار دەپ ايىپتالىپ, كەيىن قىزىلدار قولىنان قازا بولعان ابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ كەنجە ۇلى ەكەندىگى, ءارى رۇستەمنىڭ الاشورداشىل ا.بايتۇرسىنوۆقا جاقىندىعى, تۋىسقاندىعى بار ەكەندىگى ايتىلدى. شىنىندا, رۇستەمنىڭ اكەسى ابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ اناسى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اپاسى الۋا ەدى. رۇستەم ا.بايتۇرسىنوۆقا قازاقى ۇعىممەن جيەننەن تۋعان جيەنشار. سونىمەن قاتار, رۇستەم ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قىزى كاتەزگە ۇيلەندى.

رسفسر جوعارعى سوتىنىڭ قازاق ءبولىمى 1924 جىلى 13 ماۋسىمدا بۇل ءىستى تاعى قاراپ اتالعان ازاماتتاردى ءىس بويىنشا قىلمىستى دەپ سانادى. بۇل ءىس ودان ءارى كەلەسى جىلى تاعى قارالىپ, ج.ايماۋىتوۆ, ا.ءجۇسىپوۆ, ش.قۇلجانوۆ, ر.ابدىعاپاروۆ, ءى.بايمەنوۆ, ق.قارپىقوۆتى مال ۇلەستىرۋ بارىسىندا قولحات الىنباعانىن نەگىز قىلىپ, ءارى مال «بايلار مەن ورتاشالارعا ۇلەستىرىلدى», تورعايدىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنە مال ۇلەستىردى دەگەندى جەلەۋ قىلىپ ايىپتى دەپ تاپتى. ج.ايماۋىتوۆ مال ۇلەستىرۋ ىسىنە ارالاسقان اتالعان تورعايلىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە قىلمىستىق كودەكستىڭ 110-بابى بويىنشا ايىپتالدى. ج.ايماۋىتوۆ بىرنەشە رەت تەرگەۋگە شاقىرىلىپ, ءىس 1925 جىلدىڭ 3 قازانىندا اياقتالدى. ءىس اياقتالعاننان كەيىن قوسىمشا تەرگەۋ جۇمىستارى ءجۇردى. ون ەكى تومدىق «تورعاي ءىسى» تولىق ءبىتىپ, سوتقا جىبەرىلدى.
1926 جىلدىڭ 13-23 ناۋرىز ارالىعىندا قازاقستاننىڭ استاناسى قىزىلوردا قالاسىندا «تورعاي ءىسى» دەگەن اتپەن سوت ءوتتى. سوتقا تارتىلعاندار وزدەرىن ايىپتاۋ ىسىمەن كەلىسپەدى. تەرگەۋدىڭ بىرجاقتى وتكەندىگىن, ايىپتاۋدىڭ ەش نەگىزسىزدىگىن, ايىپتاۋشى كۋاگەرلەر كورسەتۋلەرى جالا ەكەندىگىن الدىن الا مالىمدەدى. ج.ايماۋىتوۆ سوت پروتسەسىنە كۋاگەر رەتىندە اشتىق جىلدارىنداعى احۋالدى جانە وسى ءىستى بىلەتىن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.نۇرماقوۆتى, قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنان توقجىگىتوۆتى, ساۋدا حالىق كوميسسارياتىنان ا.كەنجيندى, اكادەميالىق ورتالىقتان ا.بايتۇرسىنوۆتى, الەۋمەتتىك ىستەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنان ءا.جانكەلديندى, حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنان لەكەروۆتى شاقىرتۋدى سۇرادى.

وسى ۋاقىتتا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى, «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى س.سادۋاقاسوۆ ازاماتتىق پوزيتسياسىن كورسەتتى. ول اشتىق قىسپاققا العان جىلدارداعى قازاق زيالىلارىنىڭ جانكەشتى ۇلت ءۇشىن جاساعان ىستەرىن جوعارى باعالادى. سوت پروتسەسىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىردى. سوت ءجۇرىپ جاتقاندا ماسكەۋدە بولعان س.سادۋاقاسوۆ «تۇرمەدەگى ايىپ ورىندىعىندا وتىرعان تورعايلىقتاردىڭ ءىسىن تولىق اقتايتىن اسا ماڭىزدى دەرەك مەندە بار. مەن كەلگەنشە سوت ءىسىن توقتاتا تۇرۋلارىڭىز­دى وتىنەمىن» دەپ جەدەلحات جولدادى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى سوتتىڭ ءوتۋ بارىسى جونىندە 1926 جىلدىڭ 15-26 ناۋرىز ارالىعىندا ساندارىندا حابار بەرىپ وتىردى. باستاپقى سوت وتىرىستارى بىرىندە, قويىلعان سۇراققا ج.ايماۋىتوۆ «مالدى بولگەندە كوميسسيانىڭ باسقا مۇشەلەرى – قۇلجانۇلى, بالعابايۇلىنىڭ كورسەتۋىمەن اۋىلدىق, بولىستىق وكىلدەردىڭ قولىنا بەرمەك وردەردى مەن جازىپ تۇردىم. جەكە ادامدارعا قىزمەتكەرلەرگە مال بەرگەندە كوميسسيا­نىڭ ۇيعارعان ادامدارىنا عانا بەردىم. مالدىڭ دۇرىس بولىنۋىنە, مۇقتاجدارعا, اشتارعا بولىنۋىنە كوڭىل ءبولدىم» دەپ ورنىقتى جا­ۋاپ بەردى.

سونىمەن قاتار, بۇل سوت پروتسەسىنىڭ ساياسي استارى بولعانى دا اقيقات. اشتىقتا ابىروي بەدەل جينايىن دەپ ەمەس, ەل جاناشىرى بولىپ بەلسەنە كومەك كورسەتكەن كەشەگى الاشورداشىلاردى, ولاردىڭ كورنەكتى وكىلى ج.ايماۋىتوۆتى ءسۇرىندىرۋدىڭ ءبىر مۇمكىندىگى تۋعان ەدى. سەبەبى اشتىق جىلدارى كەڭەستىك وكىمەت ەمەس, حالىققا الاشورداشىلاردىڭ جاقىن بولىپ, ولاردىڭ مۇڭىن جوقتاپ, اشتىق القىمنان العاندا جانكەشتىلىكپەن قىزمەت ەتكەنى انىق ەدى.

ج.ايماۋىتوۆقا «توعىز مىڭ مالدىڭ باسقا جاققا اپارىلماي, تورعايعا اكەلىنگەن سەبەبى نە؟ تورعاي ۋەزى ازاماتتارىمەن بۇرىن تانىس پا ەدىڭىز؟ تورعايدىڭ سەمەي جاقتا جۇرگەن ازاماتتارىنىڭ ىشىندە تانىسىڭىز بار ما دەپ قويعان سۇراقتاردىڭ مانىنە نازار اۋدارساق, تورعاي الاشورداشىلارىمەن بايلانىسىڭىز بار-اۋ, ايتپەسە وسىنشاما مال نەگە تورعايعا اكەلىندى دەگەن جىمىسقى استار جاتقانى دا ايقىن ەدى.
ج.ايماۋىتوۆ ساقتىقپەن, ءارى دالەلدى تۇردە «باسقا اشىققان ەلگە اپارۋعا وتە الىس بولعاندىقتان, اشىققان ەلدىڭ جاقىنى تورعايعا اكەلىندى. تورعاي ازاماتتارىمەن بۇرىن تانىستىعىم جوق. سەمەي جاقتا جۇرگەن م.دۋلاتۇلىمەن تانىس ەدىم. م.دۋلاتوۆ – سەمەيدە گۋبسوتتىڭ مۇشەسى. جىلۋ مالدى بىرگە جيناس­تى, – دەپ جاۋاپ بەردى.

وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ 1. مالدى اشتارعا تاراتىپ بەرەتىن كوميسسيانىڭ مۇشەلىگىنە قاساقانا كىرىپ, «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ تۋىستارىنا زاڭسىز ۇلەس بەردى. كەدەيلەردى ۇلەستەن قاقتى. 2. ۇلەستىرىلگەن مالدى كىم العانى تۋرالى قولحات المادى. 3. ءوز بەتىنشە باقتاشىلارعا مال ۇلەستىرگەن, – دەپ تاققان ايىپتارىنا ءوزىنىڭ اقتىق سوزىندە دالەلدى, بۇلتارتپاس جاۋاپ قايتاردى.

قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قارىم-قاتىناسى مەن زاڭدى ساقتاۋ ءتارتىبىن بايلانىستىرا كەلىپ, سول كەزدەگى جاعداي مەن اش ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىن سيپاتتاپ شىنايى تازالىقپەن سويلەگەن ءسوزى تىڭداۋشىلارعا ەرەكشە اسەر ەتىپ, تەبىرەنتتى. جۇسىپبەكتىڭ ادالدىعى مەن ىزگىلىگىنە دەگەن سەنىم تۋدىردى. ج.ايماۋىتوۆ «…بۇل ىسكە, مەنىڭشە كەيبىرەۋلەر زاڭ جۇزىنەن قاراپ, بىرەۋلەر سۇرقيالىق كوزبەن قۇرعاق سوزگە سالىنىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل مالدىڭ جينالۋ رەتىنە كەلسەك, قازاق اراسىندا جينالعان مال – قازاق ادەتىمەن جينالدى, سوندىقتان ءبولۋ دە قازاقشىلىق رەتىمەن بولدى. ال ەندى مالدىڭ ءبولىنۋى تۋرالى نارازىلىق – كورىنەۋ تۇردە, رۋ رەتىمەن, ەسكى ادەتتەن شىقتى. تورعاي ەلىنە 4 مىڭ مال كەلگەندە كوكتەن تۇسكەندەي بولدى. مال ادامنىڭ ەتىنە جاقىن بولعاندىقتان دا ولار وتە قۋانىپ تىك كوتەرىلە دايارلاندى. مالدىڭ باسىنا بارعان كەزدە ادام, حالىق مالعا قاپتاپ كەتكەن ەدى. اشتارعا مالدى بەرە باستاعاندا حالىقتىڭ قىزىعۋى, القىمنان الۋى سولايشا كۇشەيە باستادى. ءبىر جاعىنان, اشتاردىڭ ءتىزىمىن الىپ جاتساق, ەكىنشى جاعىنان, مال بەر دەپ جاعادان الىپ جاتتى.

جالپى قازاقتىڭ بۇل تۋرالى ادەتىن الساق: 8000 مالدى ۇلەستىرىپ الۋ تۇگىل, 8 كەز سيسانى جانجالسىز ۇلەسكەن ەمەس. …سوندىقتان بۇل ىسكە داۋ شىقپايدى دەۋگە بولمايدى.
…مەنى: «نەگە كوميسسياعا كىردىڭ؟» دەپ ايىپتايدى. مۇنىڭ قيسىنى جوق. سەبەبى الا جازداي بەينەتتەنىپ كەلىپ, كوميسسياعا كىرمەي, مالدىڭ قالاي بولىنگەنىن بىلمەي كەتۋىم دۇرىس پا ەدى؟ ارينە, دۇرىس ەمەس. …ال ەندى ەكى جۇما باققان 74 مالشىعا 74 قارا, مالشىلاردىڭ تاماعى, كيىسى دەپ 30 شامالى قارا بەرىلگەن. 2-ءشى (رەت ايداپ اكەلىنگەن) مالدان مەندە ونداي شىعىن بولعان جوق.ال ەندى: ازاماتتارعا مال بەردى (ۇلەستىردى) دەگەنى تۋرالى. مەن مالدى كەدەيلەرگە بەرۋ جولىندا بولدىم. مىسالى, ورىنبوردا جاتقان جانگەلدينگە 15 قارا بەر دەگەم جوق. سولاردىڭ كەدەي اش-ارىق تۋىستارىنا بەرەدى دەپ سەنگەنمىن.

مەن تورعاي ويازىنىڭ پارتيا قۇمارلىعىن, اقساقالدار ءداۋىرى كەتپەگەن ەل ەكەندىگىن گازەتتە دە جازعانمىن. سوندىقتان دا ۋاكىل سايلاۋىن سول ەلدەردىڭ ءوز ورتاسىنا جىبەرگەن كۇندە دە, (ولار) بىزگە دۇرىس ۋاكىلدەرىن سايلاپ بەرمەس ەدى. سوندىقتان ءبىز سەنىمدى (ادامدى), تورعايدىڭ جاۋاپكەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدىندا سايلاتۋدى ماقۇل كوردىك. سوندىقتان قالادا, اۋاتكوم الدىندا سايلادى دەپ ايىپتاۋ – قاتە.
…ال ەندى وسى تارىزدەس ىستەن ساياسي استار شىعارۋدى ويلايتىندار بار كورىنەدى. بىراق ونى جوعاردا ايتقان تورعاي ەلىنەن شىعارۋعا بولا ما؟ سەبەبى تورعاي ەلىنىڭ بولشەۆيگى دە, الاشى دا جۋان, اتقا مىنگەندەرى – وقىعاندار. …مىنە, وسىدان ساياسات شىعا ما؟

قاعاز (قولحات) المادى دەسەدى. ول ءۇشىن بۇل ءىستىڭ قانداي ۋاقىتتا بولعانىن ەسكە الۋ كەرەك. بۇل ات ۇستىندە بولعان ءىس, تالماۋ ۋاقىتتا بولعان ءىس دەپ اشىعىن, ءادىلىن ايتتى.
ج.ايماۋىتوۆ ءسوزىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى اشىق سوت ماجىلىسىنە قاتىسقاندارعا قازاقى ۇعىممەن تۇسىنىكتى بولدى. «قازاق ەجەلدەن قارىز بەرىپ, قارىز الادى …سوندا ول بىرىنەن-ءبىرى ەشۋاقىتتا قولحات المايدى, ەشبىر پروتوكول جاسامايدى. ءبارىن اۋىزشا سوزبەن جۇرگىزەدى. بۇل ابدەن ادەت بولىپ كەتكەن. اشتارعا جاردەم ۇلەستىرگەن كەزدە مەنىڭ بويىمدا دا, ويىمدا دا وسى زاڭ كۇشتى بولدى. مەن اتام قازاقتىڭ وسى زاڭىن ۇستاندىم. اشتارعا نە بەرسەم دە, قولحات المادىم. حات بىلمەيتىن, اشتان كوزى قارايىپ, ولەيىن دەپ وتىرعان ادامنان قولحات سۇراۋ­دى قولايسىز كوردىم» دەگەندى ايتتى.

ءسوزىنىڭ سوڭىندا ج.ايماۋىتوۆ: «باسقا تابار ەلىم جوق. ءوز ەلىمنىڭ ورتاسىندا قۇربان بولىپ كەتسەم ارمانىم جوق. ەل زاڭىنا باعىنباۋعا بولمايدى. ەگەر حالقىمنىڭ زاڭ, عۇرپى مەنى ايىپتى دەسە امالىم نە دەپ ءسوزىن ءبىتىردى.ج.ايماۋىتوۆتىڭ ءسوزى نەعۇرلىم سەنىمدى, بايىپتى, سالماقتى شىققاندىعى سونداي سوت ماجىلىسىنە قاتىسقانداردان قولداۋ تاپتى. وسى ىستەگى باستى ايىپكەر ج.ايماۋىتوۆ سوتتا اقتالىپ شىقتى. ال 1926 جىلى 24 ناۋرىزدا سوت ىسكە قاتىستى تورعايلىق قىزمەتكەرلەر كوممۋنيست ي.بايمەنوۆ پەن پارتيا­دا جوق ق.قارپىقوۆتى 1 جىل 6 ايعا, ا.ءجۇسىپوۆ پەن ش.قۇلجانوۆتى 2 جىلعا باس بوستاندىقتارىنان ايىردى. بيلىكتەگى ۇلتجاندى قازاق زيالىلارى اشتىق جىلدارىنداعى ج.ايماۋىتوۆتىڭ اتقارعان ءىسىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن بىلگەنىمەن, ىشتەي قولداعاندارىمەن كەشەگى الاشورداشىلدى اشىق قولداي المادى. بىراق تا س.سادۋاقاسوۆتىڭ, ج.مىڭباەۆتىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن قازاق ورتالىق كوميتەتى ارالاسۋىمەن وسى جىلدىڭ 26 ساۋىرىندە كەشىرىم جاسالىندى.

(جالعاسى بار)

قۇرمانعالي داركەنوۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى