قازاق ەلى قازاقسىز قالا جازداعان نەمەسە 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق جانە «تورعاي ءىسى»

(سوڭى. باسى وتكەن ساندا)
س.سادۋاقاسوۆتىڭ ىقپالىمەن دەپ وتىرعانىمىز, مۇنى ­و.­يساەۆتىڭ سوت پروتسەسىن بايانداپ ف.ي.گولوششەكينگە جازعان حاتىنان ايقىن اڭعارامىز. ­و.­يساەۆ گولوششەكينگە ءبارىن بايانداپ وتىردى. سادۋاقاسوۆتى كىنالاپ, ءبىر جاعىنان ءتىسىن باتىرىپ سادۋاقاسوۆتىڭ نە ايتقانىنىڭ, ج.ايماۋىتوۆتى قالاي قورعاعانىن مالىمدەدى. سادۋاقاسوۆتىڭ « …سوتتا كۋا رەتىندە نە قوعامدىق قورعاۋشى رەتىندە سويلەۋگە رۇقسات بەرىڭىزدەر, قازاقتىڭ قالامگەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ولاردى قورعاۋعا ءتيىسپىن» دەگەنىن, ­م.دۋلاتوۆتىڭ «ەڭبەكشى قازاققا» ج.ايماۋىتوۆتى جانە تورعاي قىزمەتكەرلەرىن قورعاپ جازعان ماقالاسىن جاريالاۋعا كەلىسىم بەرمەگەنىندە س.سادۋاقاسوۆتىڭ جاريالاتقانىن دا باياندادى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ ايماۋىتوۆتى «قازاقتىڭ ۆەرەساەۆى, الەكسەي تولستويى, ول «ينتەرناتسيونالدى», «جاس گۆارديانى» اۋداردى دەگەنىن, سونداي-اق «بۇل سوت پروتسەسى – «الاشوردانىڭ» ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت, ودان باسقا ەشتەڭە ەمەس, سوندىقتان دا سوتتىڭ قۇرامى … ول دەڭگەيدەن (الاشوردادان, الاشورداشىلاردان – ق.د.) تومەن» دەگەنىن دە قالدىرماي جەتكىزدى. گولوششەكينگە جازعان وسى حاتىندا «سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ الاشورداشىلارمەن اراسىنداعى جىگى اجىراماعان. …الاشورداشىلار وسى سوتتا ءوزىنىڭ ازۋىن كورسەتتى, سادۋاقاسوۆتى پايدالانا وتىرىپ, پارتيا مەن وكىمەتكە ىقپال ەتۋگە تىرىستى» – دەپ سماعۇلدى الاشورداشىلارعا قوساقتادى. سولاردىڭ باعىتىن استىرتىن جۇرگىزىپ وتىر دەگەندى جەتكىزدى. ونسىز دا ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىن ۇناتپايتىن گولوششەكيندى س.سادۋاقاسوۆقا قارسى قويدى.
ۇلتجاندى س.سادۋاقاسوۆ جۇسىپبەكتى جانە تورعايلىق ازاماتتاردى سوتتاتپاۋعا بار كۇشىن سالعانى انىق. رسفسر جوعارعى سوتى قازاق ءبولىمىنىڭ انىقتاماسىندا دا تورعايدىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى الاشوردانىڭ كورنەكتى وكىلدەرى يۋسۋپوۆ, قۇلجانوۆ, بايمەنوۆ ت.ب. امنيستيا بولىپ اقتالعانى جازىلدى.وسىلاي بىرنەشە جىلعا سوزىلعان اتىشۋلى «تورعاي ءىسى اياقتالدى».

بىراق, وسى ارادا ءسال شەگىنىس جاساساق, ءبىر كۇمان تۋدىراتىن جاي بار. ول – شىنىمەن جوعاردا ايتىلعان ج.ايماۋىتوۆتى ايىپتاعان, قارالاعان ماقالانى جازعان فايزوللا يشان با ەكەن دەگەن سۇراق. فايزوللا يشان ساتىبالدىۇلى – تورعاي ەلىندەگى تانىمال, ءدىن ۇستاعان, قاري اتانعان ەلگە سىيلى كىسى. بۇل كىسىنىڭ ءدال مۇنداي پەندەشىلىككە بارا قويۋى نەعايبىل دەگەن دە وي كەلەدى. وسى تۇرعىدا, بىرىنشىدەن وقىعان, ءبىلىمدى, سوزىنە ەل توقتاعان ادامنىڭ اتىن جامىلىپ, باسقا بىرەۋ جازۋى مۇمكىن. سولاي بولعاننىڭ وزىندە وڭ-سولىن جەتىك بىلەتىن فايزوللا يشان گازەتكە ءوزى ەمەس ەكەندىگىن جازىپ تەرىستەۋ كەرەك ەدى. ولاي بولمادى. ولاي بولماعان سوڭ, ەكىنشىدەن, الدەبىر بىزگە بەلگىسىز سەبەپپەن ماجبۇرلەپ جازدىر­دى ما ەكەن دەگەن وي تۋادى. بۇل ارادا ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى كەڭەستىك بيلىك قىسىم كورسەتتى مە دەيمىز. ۇشىنشىدەن, گازەتتە ماقالانىڭ اۆتورى «فايزۋللا يشانوۆ» دەپ جازىلعان. بۇل كىسى ءوز اتىنان جازسا ساتىبالدىۇلى نەمەسە ساتىبالديەۆ بولار ەدى. كەيىن 1928 جىلى «ۇلتشىل» اتانىپ, سوتتالىپ, «بەلومور كانال» لاگەرىنە ايدالىپ, سوندا ەسكى دوسى, ءارى ناعاشىسى م.دۋلاتوۆپەن كەزدەسىپ, بىرگە بولدى دەگەن دە دەرەك بار. احمەتتى, مىرجاقىپتى قۇرمەت تۇتقان, ءارى تەتەلەس ناعاشىسى مىرجاقىپپەن كىشكەنتايىنان ارالاسىپ بىرگە وسكەن, ەلگە سىيلى ادام ءوز اتىنا كىر جۇقتىرماسى كەرەك-ءتى. اشتىققا ۇشىراعان ەلگە سەمەي گۋبەرنياسىنان كەلىپ جاتقان كومەكتىڭ سىرتىندا سول جىلدارى ەل ىشىندە ءالى دە ابىروي بەدەلى جوعارى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ تۇرعانى دا كۇمانسىز ەدى. اشىققان ەل, كەلگەن كومەكتەن ورىندارىنان تىك تۇرىپ كەتپەسە دە, اشتىقتان ەسەڭگىرەگەن ەلگە دەمەۋ بولاتىندىعىن كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ فايزوللا يشاننىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى؟ ج.ايماۋىتوۆتىڭ مال تاراتۋعا تورعاي ەلىنە كەلگەندە فايزوللا يشانمەن كەزدەسۋى دە كادىك. الاش زيالىلارىن قاتتى قادىرلەگەن فايزوللا يشاننىڭ ج.ايماۋىتوۆتىڭ تورعاي ەلىنىڭ ازاماتتارى ا.بايتۇرسىنوۆ, ­م.دۋلاتوۆ, ا.ءبىرىمجانوۆ, ع.ءبىرىمجانوۆ, ك.توقتاباەۆ ت.ب. قاتار جۇرگەن ۇزەڭگىلەسى ەكەنىن بىلگەنى دە انىق. وسىنى بىلە تۇرا جالا جاۋىپ, ماقالا جازدى دەگەنگە سەنۋ قيىن. بىراق, «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1923 جىلى №69 سانىندا فايزۋللا يشانوۆ دەپ تۇرعانى دا تاسقا تاڭبا باسقانداي.

كەيىن 1937-38-ءدىڭ زۇلماتىندا شەيىت بولعان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاسىن ەستىگەندە قاتتى قايعىرىپ فايزوللا ساتىبالدىۇلى:
«…شىنىمەن بۇل دۇنيەدەن وتكەنىڭ بە,
قايىرىلماي الدى-ارتىڭا كەتكەنىڭ بە؟
احمەت وپات بولدى دەگەندى ەستىپ,
ەگىلىپ جىلاي بەردىم, تەك دەدىم دە!…
…باقۇل بول, قايران, احمەت اق سۇڭقارىم,
قوش ايتىپ, رۋحىڭا باسىمدى ءيدىم!» دەپ كۇڭىرەنگەنى ەل ەسىندە.
تاعى دا ايتساق, مىرجاقىپتىڭ قازاسىن ەستىگەندە:

««مىرجاقىپ ءولدى دەگەن ءسوز,
ءىشىمدى ورتەپ كەتتى لەز…
دىرىلدەپ جۇرەك دەمىگىپ,
مالىندى جاسقا ەكى كوز.
قاسيەت تۇتقان الاشىم,
كەڭگە جايعان قۇلاشىن.
نامىستى قولدان بەرمەگەن,
قايران دا مەنىڭ ناعاشىم.
مىرجاقىپ پەن احمەت
ناقاقتان-ناقاق بولدى شەت
ءبىر ۋاقىتتار بولعاندا
اقتالار ورناپ ادىلەت.
قيانات كەتپەس توقتاۋسىز
ءادىل ءسوز قالماس قۇپتاۋسىز.
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا
مىرجاقىپ كەتپەس جوقتاۋسىز…» دەپ جوقتادى, قايعىردى, ەرتەڭگى كۇنگە ۇمىتتەندى..

وسىنداي ەلگە سىيلى ادامنىڭ تورعاي ازاماتتارىن جانە ج.ايماۋىتوۆتى سەرگەلدەڭگە سالعان ءۇش جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان «تورعاي ءىسىنىڭ» باسىندا تۇردى دەگەنگە سەنۋ قيىن-اق… كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان قىسىم كورىپ جۇرگەن فايزوللا يشان باسىندا ءبىز ءالى دە بىلمەيتىن, الدە ءبىر قيىن جاعداي بولدى ما ەكەن دەگەن سۇراق تۋادى. فايزوللانىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى دا كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي ەمەس پە؟
… بولسا دا كوكىرەگىم – التىن كومبە,
مەن دە ءبىر باعى جانباي كەتكەن پەندە.
اسىعىس عايباتتاما نە ىستەگەن دەپ,
بولارسىڭ قىسىم كورسەڭ مەندەي سەن دە…- دەگەنى ومىردەن از تەپەرىش كورمەگەن فايزوللا يشاننىڭ تاعدىرىنىڭ ءبىر تىلسىم سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەندەي. وسى ءبىر ولەڭ جولدارىن نەگە جازدى, قاشان, قانداي سەبەپپەن جازدى دەگەن دە سۇراق تۋادى.

نەمەسە, اۋمالى-توكپەلى زامان تارتىسىندا نەنىڭ دۇرىس, نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگىنە جاۋاپ تاپپاي قينالعان بولۋى دا كادىك. كەڭەس جاعىندا شىعىپ, 1918-22 جىلدارى بولىستىق ميليتسيا باستىعى قىزمەتىندە بولۋى, ودان كەيىن ءبىرجولا ءدىن جولىنا كەتۋى زامان داۋىلى مەن شىرعالاڭىندا جول ىزدەۋىن بىلدىرسە كەرەك. فايزوللا اقىننىڭ:

اي, زامان-اي, زامان-اي,
زامانانىڭ زاۋالى-اي.
قۇبىلىپ سوققان قۇيىنداي
ايلاسى مەن امالى-اي…
ءبىر قازاقتىڭ بالاسىن,
ەكىگە ءبولىپ اراسىن,
قىرقىستىرىپ قويعانى-اي,

اعىزىپ كوزدەن سوراسىن – دەگەن ولەڭ جولدارى ءبىر قۇپيانى بۇگىپ جاتقانى انىق.قالاي بولعاندا دا ەستە قالاتىن جاي, تورعاي ءىسى» كوپ نارسەگە نۇكتە قويدى. ا.بايتۇرسىنوۆ اكادەميالىق ورتالىققا كەتتى. ءوزىنىڭ بۇل قادامىن: «عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن ەركىن ارالاسۋىم ءۇشىن» دەپ ءتۇسىندىرۋى جاي سىلتاۋ عانا ەدى. شىن مانىندە بۇل ونىڭ «اق بولسىن, قىزىل بولسىن, ءبارىبىر, مەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن مەملەكەتتى جاقتايمىن» دەپ مالىمدەگەن پىكىرىندە قالۋى ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق مۇددەسىن قرعامايتىندىعىنا, ونى تاپ مۇددەسىمەن الماستىرعانىنا ­ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ كوزى انىق جەتتى.

م.اۋەزوۆ شە, ونىڭ دا كوڭىلى بولشەۆيكتەر پارتياسى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنەن ءبىرجولا قالدى ما, قواك مۇشەسى بولا وتىرىپ, ەشكىمگە ەسكەرتپەستەن تاشكەنتكە كەتىپ قالدى, ودان ءارى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىسىپ كەتتى. پارتيا بيلەتىن ولكەلىك كوميتەتكە پوچتامەن سالىپ جىبەردى. كەيىن وسى جايعا بايلانىستى جاۋاپ بەرگەندە تەرگەۋشىلەرگە «ەڭبەك ءتارتىبىن بۇزعانىم ءۇشىن جانە مۇشەلىك جارنا تولەمەگەنىم ءۇشىن مەنى پارتيادان شىعارىپ تاستادى» دەپ ءۋاج ايتقان بولدى. بۇل بولشەۆيكتىك ۇكىمەتتىڭ پيعىلىن اڭعارۋ مەن ونىمەن تىكەلەي وداقتاسۋدان, ونىڭ ءبىر بۇرانداسىنا اينالۋدان, ءارى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءتۇڭىلىپ باس تارتۋ ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى بەلسەندى قىزمەتكە ارالاسقان م.اۋەزوۆ وسىلاي مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءبىرجولا كەتتى. عىلىمعا, بىلىمگە, اعارتۋشىلىق جۇمىسقا بەت بۇردى. مۇمكىن بۇل, بيلىكتەن تورىعۋ, ءتۇڭىلۋ ۇلى تۇلعانىڭ عىلىمعا, ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جاڭا جولىنا تۇسۋىنە, تاڭداۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن بولار. الەمدىك دەڭگەيدەگى قۇندىلىقتار قاتارىنان ورىن العان عىلىمي-كوركەم شىعارمالارىنىڭ تۋىنا جاسالعان بەتبۇرىس بولعان بولار دەسەك قاتەلەسپەسپىز.تاعى دا ءبىر جايدىڭ بەتى اشىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى جىكتەلۋ پروتسەسى تەرەڭدەي ءتۇستى.

قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ەل اشارشىلىققا ۇشىرىپ, ەسەڭگىرەپ, توز-توز بولىپ جان ساقتاۋ ءۇشىن بوسىپ كەتكەندە, قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن تالعاجاۋ قىلعاندا, ءبىرى ەلگە قالاي كومەكتەسەمىز, قالاي امان الىپ قالامىز دەپ جانكەشتىلىكپەن ەل ارالادى. ال, ەكىنشىلەرى جوعاردان بولشەۆيكتىك بيلىكتەن, كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان قيمىل بولماعان سوڭ ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالارمىز دەگەندەي ەش ارەكەتسىز وتىردى.
العاشقىلارى ىستىققا كۇيىپ, سۋىققا توڭىپ جينالعان مالدى اشىققان حالىققا جەتكىزگەندە, ەكىنشىلەرى ولاردىڭ ىسىنەن ۇكىمەتكە, پارتياعا قارسى پالە ىزدەدى. ولاردىڭ سوڭىنا ايتاقتاپ يت قوستى. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن قىلمىس ىزدەدى, جوق بولسا دا تابۋعا تىرىستى.

قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى العاشقىلاردى ولاردىڭ جانى تازا, ادال, نە ىستەسە دە ەل ءۇشىن ىستەدى دەپ قورعاعاندا, ال ەكىنشىلەرى تاعى ولاردى الاشورداشىلارمەن جاقىنداستى, الاشورداشىلىقتىڭ كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارىنداعى جاڭا كورىنىسى دەپ ايىپتاپ, اياقتارىنان شالدى. بيلىك جولىندا, تاپتىق مۇددە جولىندا قازاق مۇددەسىن, ەل مۇراتىن قۇرباندىققا شالدى. بۇعان و.يساەۆتىڭ «حالىقارالىق پرولەتارياتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قازاق حالقىن دا قۇرباندىققا شالامىز» دەۋى دالەل. تاپشىلدار قازاق تاعدىرى, قازاق مۇددەسى ءۇشىن باس كوتەرىپ بىردەڭە دەگەندەرگە «ۇلتشىلدار», «الاشورداشىلار سارقىتى» دەگەن تاڭبانى باسا قويدى. ولار ءبىرىنشى كەزەككە, ەل تاعدىرىن, حالىق جاعدايىن ەمەس, پارتيا باعىتىن قويدى. ولاردا قۇلدىق, باس يزەۋشىلىك پسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسىپ, بويلارىنا ءسىڭىپ كەتكەنى سونداي, وسى جولى دا جانە كەيىنگى 1930-32-ءنىڭ اشتىعىندا دا حالىق قىرىلىپ, تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا, كوزگە كورىنگەن قازاق وقىعاندارىنىڭ, ەل بيلەگەندەردىڭ ازاماتتىعى سىنعا تۇسكەندە بۇعىپ قالدى. ەشتەڭە بولماعانداي كەيىپ تانىتتى.

«تورعاي ءىسى» اياقتالدى, ج.ايماۋىتوۆ اقتالىپ شىقتى دەگەنىمىزبەن, بۇل بەرگى جاعى عانا ەدى. قىراعى بولشەۆيكتەر, ارينە, ج.ايماۋىتوۆتى كەيىن ايىپتاعاندا دا بۇرىنعى «تورعاي ءىسىن» ۇمىتپادى. سونىمەن قاتار, تورعاي ەلىنە قاتىستى ءاربىر ىستەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ قولتاڭباسىن ىزدەدى. تورعاي ەلىندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇشتەۋ, زورلىق-زومبىلىق, تاركىلەۋ ساياساتىنا قارسى 1929 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى باتپاققارا كوتەرىلىسىنە ەش قاتىسى بولماسا دا بايلانىستىرىپ ايىپتادى. 1929 جىلى قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق ۇيىممەن بايلانىسى بار دەگەن سىلتاۋمەن قايتا تۇتقىنعا الىندى. وگپۋ ورگاندارى ءىستى تەرگەپ-تەكسەرۋگە تيىسىنشە قىلمىستى ءىس قوزعاۋ جايىندا قاۋلى قابىلداماستان-اق بىردەن ايىپتاۋ ماقساتىنا كىرىستى. تەرگەۋ ءبىر جىلدان استام ۋاقىت جۇرگىزىلىپ قىلمىسىن دالەلدەيتىن ناقتى دەرەك بولماسا دا, قولدان ۇيىمداستىرىلعان ءىس بويىنشا ۇكىم شىعارىلدى. ج.ايماۋىتوۆ «تورعاي ىسىنەن» ارادا ءتورت جىل وتكەندە 1930 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە موسكۆادا بۋتىركا تۇرمەسىندە اتىلدى. وسى جولى دا تاعدىردىڭ جازۋى ما, جۇسىپبەكپەن جانە ءدىنشى ادىلوۆپەن بىرگە اتىلعانداردىڭ ەكەۋى تورعايلىق كورنەكتى تۇلعالار ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ا.­يۋسۋپوۆ ەدى.

اراعا قانشاما جىلدار تۇسكەنىمەن, ج.ايماۋىتوۆتىڭ اشارشىلىق جايلاپ ەل تىعىرىققا تىرەلگەندەگى ءىسى – شىنايى ازاماتتىق, تازالىق قانا ەمەس, ۇلتجاندىلىقتىڭ, ۇلتتى سۇيە ءبىلۋدىڭ شەكسىز, باعا جەتپەس ۇلگىسى.
قازاق زيالىلارى شۇعىل شارا قولدانىلماسا, قازاق ەلى قازاقسىز قالادى دەپ جان ۇشىرعان, وسى 1921-1922 جىلدارى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە جولداعان رەسمي اقپاراتى بويىنشا اشتىققا ۇشىراعانداردىڭ سانى 2 ميلليون 286 مىڭ 591 ادام بولىپ, سونىڭ 68,2 پايىزى اشتان ولگەن». وسى 68 پايىزدى تسيفرعا اينالدىرساق, اشتىقتان ءبىر جارىم ملن قازاق ولگەن. بۇل – ءالى كۇنگە دە­يىن بەتى اشىلماعان اقيقات. تەرەڭ زەرتتەلمەگەن جاۋابىنان سۇراعى كوپ ماسەلە. شىنىندا, وسى وقيعاعا, 1921-1922 جىلدارداعى اشتىق زاردابىنا وي جۇگىرتسەك, ول 1930-1932 جىلدارداعى الاپات اشتىقتىڭ العاشقى سىناعى, ءساتتى جۇزەگە اسىرىلعان باستاپقى رەپەتيتسياسى ەدى.

قۇرمانعالي داركەنوۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى