بىلتىر باس قالامىزدىڭ قاق تورىنە «قازاق ەلىنە مىڭ العىس!» اتتى ەسكەرتكىش ورناتىلعان. مونۋمەنتتىڭ ەرەكشەلىگى سول وتكەن عاسىردىڭ زوبالاڭ جىلدارى ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىن باۋىرىنا باسقان قازاق حالقىنىڭ مەيىرىمدىلىگىن بەينەلەيدى. بىرەر كۇن بۇرىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن العىس كۇنى قارساڭىندا بۇل ورىنعا گۇل شوعىن قويۋ ءراسىمى ءوتتى.
سالتاناتتى جيىنعا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى, ەلىمىزدەگى ءتۇرلى ەتنو-مادەني بىرلەستىكتەردىڭ وكىلدەرى, رەسپۋبليكالىق «جاڭعىرۋ جولى» جاستار قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىلەرى, قوعام قايراتكەرلەرى مەن قالا تۇرعىندارى قاتىستى.
– قازاقستان حالقى وسىمەن ءتورتىنشى جىل قاتارىنان العىس ايتۋ كۇنىن اتاپ ءوتىپ جاتىر. ەلباسىنىڭ باستاۋىمەن قولعا الىنعان بۇل مەرەكەنىڭ ماڭىزى وتە زور. وتكەن عاسىردىڭ قيلى-قىستاۋ كەزەڭدەرىندە قازاق جەرىنە قانشاما ادام جەر اۋدارىلىپ كەلدى. سوندا قازاق حالقى ىشەر اسىن, تۇرىپ جاتقان ءۇيىن ءبولىسىپ, سول جانداردىڭ تىرشىلىككە ىلەسىپ كەتۋىنە ۇلكەن كومەگىن تيگىزدى. ال تۇتقىندا جۇرگەندەرگە كومەك رەتىندە سۇتتەن جاسالعان قۇرت لاقتىرىپ, اشتىقتان امان الىپ قالعان. قازىر بۇل ەل ولاردىڭ دا وتانىنا اينالدى. مىنە, العىس ايتۋ كۇنى قازاق حالقىنىڭ وسىنداي دارحان كوڭىلىنە العىس ءبىلدىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان مەرەكە, – دەدى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى لەونيد پروكوپەنكو.
ال «كورەي ەتنومادەني بىرلەستىگى» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى روزا پاك ەلوردادا 5500-دەي كورەي ۇلتىنىڭ وكىلى تۇراتىنىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ, ولاردىڭ 350-گە جۋىعى ارنايى ورتالىقتا بەلسەندى جۇمىس ىستەيتىنىن جەتكىزدى.
– قازاق حالقىنىڭ اۋمالى-توكپەلى جىلدارى كورسەتكەن كومەگىن كەزەكتى رەت ەسكە الىپ, اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ ءۇشىن گۇل شوقتارىن اكەلدىك. سول ءبىر قيىن كەزەڭدەردە تارىعىپ, قيىنشىلىق كورىپ جۇرگەنىنە قاراماستان شەتتەن كەلگەن كوپتەگەن ۇلتقا قۇشاعىن اشتى. انام 1937 جىلى 24 جاسىنا قاراعاندا تالدىقورعان ماڭايىنا جەر اۋدارىلىپتى. قازىر ول كىسىنىڭ جاسى 100-دەن استى, دەنساۋلىعى جاقسى, شيراق. ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ەلىنىڭ جاساعان جاقسىلىعىن اۋزىنان تاستاماي, ءجيى ايتىپ وتىرادى, – دەدى روزا پاك.
ال تۇلا بويى قازاق دەپ تۇراتىن, قازاق دەپ جۇرەگى سوعاتىن شەشەن-ينگۋش ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ وكىلى ماگومەد سۋكالوۆ اقمولا وڭىرىندە تۋىپ-وسكەنىن ايتىپ, وتكەن شاقتاعى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
– شەشەن ۇلتىنىڭ قازاق جەرىنە كەلگەنىنە 75 جىل بولىپ قالدى. بۇل جەردەگى قازاقتىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەتتىك. قازاق بالالارىمەن قۇلىن-تايداي بىرگە ءوسىپ, تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن دە بىرلەسىپ وتكەردىك. شەشەن حالقى بۇل ەلدىڭ جاقسىلىعىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس. قۇران وقىلعان تۇستا قازاق حالقىن باتامىزعا قوسىپ وتىرۋ ادەتكە اينالىپ كەتكەن. وسىنداي قۇرمەتى ءۇشىن قازاق حالقىنا العىسىمىز شەكسىز!» دەپ اعىنان جارىلدى ماگومەد سۋكالوۆ.
جيىنعا جينالعانداردىڭ ءبىرى – «ۆوزروجدەنيە» نەمىس قوعامىنىڭ وكىلى الەنا رەنەر اتا-اجەسىنىڭ كورگەن قيىندىقتارى تۋرالى ءبولىستى.
– اجەم ايتىپ وتىراتىن, جەر اۋدارىلۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعاندا وزدەرىمەن بىرگە كىشكەنە عانا سومكەسىن الىپ جۇرۋگە رۇقسات بەرىپتى. ال جول بويعى قيىندىققا بىرنەشە بالاسى شىداماي, قايتىس بولىپ كەتكەن. كەلگەن كەزدە بارار جەرى, كىرەر ءۇيى بولماعان سوڭ جەرگىلىكتى قازاقتار باۋىرىنا باسىپتى. قازىر ەلىمىزدە 180 مىڭداي نەمىس ازاماتى بار. ءبارىمىز وتانىمىزدى قازاقستان دەپ بىلەمىز. ءوزىم گەرمانيادان بولەك الەمنىڭ بىرنەشە ەلىنە بارىپ كەلدىم. بىراق ءدال قازاق حالقىنداي وزگە ۇلت وكىلدەرىنە مەيىرىممەن قاراعانىن بايقامادىم. وسى جاعىنان گەرمانيانىڭ قازاقستاننان ۇيرەنەرى كوپ دەپ ايتار ەدىم, – دەدى ول.
«قازاق ەلىنە مىڭ العىس!» مونۋمەنتىن باس قالامىزدىڭ 20 جىلدىعىنا ارناپ قاراعاندى وبلىسى سىيعا تارتقان بولاتىن. بۇل ەسكەرتكىش قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان كوپتەگەن ۇلت وكىلىن باۋىرىنا باسقان دانا حالقىمىزدىڭ مەيىرىمدىلىگىن بەينەلەيدى.
ەلباسىنا العىس ايتامىن
– العىس ايتۋ كۇنىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ, تاريح قويناۋىنا ۇڭىلەر بولساق, اتا-بابالارىمىز جەر اۋدارۋ, اشتىق, قالا بەردى اتۋ جازاسىنا كەسىلۋ سەكىلدى ءتۇرلى قيىندىقتار كورىپ, جاقىندارىنان ايرىلدى. مۇنداي تار جول تايعاق كەشۋ ۋاقىتىندا كومەك قولىن سوزعان قايىرىمدى جاندار قاشاندا العىسقا لايىق.
قازىر ءبىز بەيبىت كۇندە جايباراقات ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وسىنداي ىنتىماعى جاراسقان ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى مەن ەلباسىنا العىس ايتقىم كەلەدى.
ءبىزدىڭ كۇشىمىز – بىرلىكتە
– بۇگىندە ءبىز ىنتىماعى مەن ىرىسى, تاتۋلىعى مەن بىرلىگى جاراسىپ تۇرعان ەلدە 100-دەن استام ۇلت پەن ۇلىس وكىلى تۇرىپ جاتىرمىز. مۇندا ءتۇرلى ەتنومادني ورتالىقتار اشىلىپ, ءاربىر ەتنوس وكىلى ءوز انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرىپ, اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحىن, سالت-ءداستۇرىن ۇيرەنۋىنە جاعداي جاسالىپ وتىر.
ءبىزدىڭ كۇشىمىز – بىرلىگىمىزدە. وسىنىڭ ارقاسىندا كۇن ساناپ دامىپ كەلەمىز. الەمگە ءبىر شاڭىراق استىندا كوپتەگەن ۇلت وكىلى ءومىر سۇرە الاتىنىن دالەلدەپ, ۇلگى كورسەتىپ ءجۇرمىز. وتكەن عاسىردىڭ قيىن كەزەڭدەرىندە كومەك كورسەتكەن قازاق حالقىنا مىڭ العىس!
مەيىرىم مەرەكەسى
– بۇل كۇن از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە يگىلىگى مول ءداستۇرلى مەرەكەگە اينالىپ كەتتى. ءبىز اشارشىلىق, سوعىس ۋاقىتىن كورسە دە مويىماي, ومىرلىك ۇستانىمىنان ايرىلماعان, شەتتەن كەلگەن جاندارعا كومەك قولىن سوزىپ, كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولا بىلگەن اتا-بابالارىمىزعا العىس بىلدىرەمىز!
اتا-بابالارىمىز جەر اۋدارىلىپ كەلگەندە قازاق حالقىنان جىلۋلىق كورىپ, قولداۋ تاپقان. وسىنىڭ ارقاسىندا ۋكراين ۇلتى قازاقستاندى ءوز وتانى رەتىندە تانىپ, وسىندا ءومىر بويى قالىپ قانا قويماي, ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق الەۋەتىن ارتتىرۋعا بەلسەندى ارالاستى.
بايتاق وتانىمىزدى مەكەندەپ, ونىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان جاندارعا العىس ايتامىن! ەلىمىزدە بەيبىتشىلىك پەن ۇلتارالىق كەلىسىم نىعايا بەرسىن!
سىيلاستىققا نە جەتسىن!
– بۇگىن ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى ءبىزدىڭ تاتۋ جانە كوپۇلتتى قازاقستاندىق وتباسىمىز وتكەن عاسىردىڭ اۋمالى-توكپەلى جىلدارى ءبىراز جاننىڭ تاعدىرىن توعىستىرىپ, سونىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسقانىن بىلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرى جەر اۋدارۋ, ۇجىمداستىرۋ سەكىلدى سان الۋان قيىندىقتاردى وتكەرگەن ۋاقىتتا ءوز جەرىنە, ۇيىنە پانالاتىپ, مەيىرىمدىلىگىن كورسەتكەن قازاق حالقىنا العىسى شەكسىز.
العىس ايتۋ – قاي ۋاقىتتا بولماسىن ادامدار اراسىندا جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتاتىنى بەلگىلى. قازاقستان حالقىن وسىنداي ماڭىزى زور مەرەكەلەردىڭ ءبىرى – العىس ايتۋ كۇنىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ, ءوزارا سىيلاستىق, دوستىق پەن مىقتى ۇلتارالىق كەلىسىم تىلەيمىن!
