بۇرىن «اسىل ارنا» تەلەارناسى نارەستەنىڭ ءدۇنيەگە كەلگەنىنە 7 كۇن تولعاندا شاشىن الىپ, شاشىنىڭ سالماعىمەن بىردەي ساداقا بەرەتىن ارابتىق داستۇرلەردى ناسيحاتتاۋشى ەدى.
ءبىردە جۋرناليست المات ءابدىرامان ءجۇرگىزگەن «يمانيگۇل» باعدارلاماسىن كورىپ وتىرىپ, اراب تىلىندەگى كوپتەگەن ەسىمدەرگە جارناما جاسالعانىنا كۋا بولدىم.
سول باعدارلامادا: «ايتىلعان كەزدە اللاھتى ەسكە تۇسىرەتىن ابدۋسساماد, ابدۋللاح, ابدۋرراحمان سەكىلدى ەسىمدەردى نەگە قويماسقا؟ ءدىنسىز قاۋىمعا ءتان ەسىمدەردەن گورى ۇلدارىمىزدى پايعامبارلاردىڭ اتتارىمەن مۇسا,
يسا, ساليح, مۇحاممەد دەپ, قىزدارىمىزدى فاتيما, ءامينا, حاليما دەسەك, ەش ۇتىلمايتىنىمىز انىق» دەگەن نۇسقاۋ بەرىلدى. بۇرىن بوستەكباي, شۇلعاۋباي دەپ ءارتۇرلى ەسىمدەردى قويا بەرەتىن ءشامانيزمنىڭ قالدىقتارىنان, ياعني ىرىمداپ قوياتىن اتتاردان باس تارتۋ – يماندىلىققا بەت بۇرعان قوعامنىڭ تالابى. 70 جىل كەڭەس ۇكىمەتىنە كىسەندەلگەن تۇستا سول قوعامداعى قۇبىلىستارعا ساي ات قويدىق. سوۆەتحان, مەلس, كولحوزبايلار كوبەيدى. قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ەلىكتەۋشىلىك ءالى دە قالماي كەلەدى. ەندى شەتەلدىكتەرگە ەلىكتەپ ات قويا باستادىق.
وسىنداي باعدارلامالاردىڭ اسەرىنەن بولار, قازىرگى قازاقتار جاڭا تۋعان سابيىنە ابدۋرراۋف, ابدۋسساماد, ابدۋللاح, ابدۋرراحمان, ابدۋسايدنۇريسلام, امير, الي دەپ ارابشا ات قويىپ ءجۇر. مىسالى, 2015 جىلى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان ايگىلى ەسىمدەردىڭ ىشىندە رابيا سۇلتانبەگىم, راببينا, امير, ايلين, مەدينا بار. ال 2016 جىلى (بۇل دەرەكتى ستاتيستيكا كوميتەتى تاراتتى – ت.ت.) قازاقستاندا تۋعان 4765 نارەستەگە رايانا دەگەن ەسىم قويىلدى. ودان كەيىنگى ەڭ كوپ قويىلعان ەسىمدەر قاتارىنا ايشا (ايشا ەمەس), كاۋسار (دۇرىسى كاۋسار عوي), امينا, ايلين, سوفيا جاتادى. ەر بالالار اراسىندا ەڭ تانىمال ەسىمدەردىڭ ۇشتىگىنە اليحان, نۇريسلام, ايسۇلتان كىرگەن. 2016 جىلدىڭ 10 ايىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان سابيلەردىڭ 3560-ى – اليحان ء(اليحان ەمەس), 2731-ءى – نۇريسلام, 2730-ى – ايسۇلتان ەسىمىن يەلەنگەن. ودان كەيىنگى ورىنداردا سانجار, ەراسىل, ميراس, امير ء(امىر – ارابشا «اكىم», «باستىق» دەگەن ءسوز), الي ء(الي – ارابشا «بيىك», «زاڭعار» دەگەن ءسوز) ورنالاسىپتى.
شىنىن ايتۋىمىز كەرەك, قازىر قازاقى بولمىستى جاتىرقايتىن ادەت تاپتىق. جوعارىداعى ءارىپتەسىمىزدىڭ: «ىرىمداپ قوياتىن اتتاردان باس تارتۋ» دەگەن ءسوزى وسىعان دالەل. كەرىسىنشە, بالالارعا ات قويۋدا ەرتەدە بەلگىلى ءدارەجەدە ىرىم مەن ءداستۇر ەرەكشە ورىن الىپ وتىرعان. ماسەلەن, تەلقوجا جانۇزاقوۆتىڭ «ەسىمىڭىز كىم؟» اتتى ەڭبەگىندە ولاردىڭ كەيبىرىن ءسوزدىڭ كيەلى كۇشىمەن دە بايلانىستىرىپ وتىرۋشىلىق كونە داۋىردەن بار قۇبىلىس ەكەندىگى ايتىلادى. قازاقتىڭ داستۇرىندە بالالارعا كوز تيۋدەن جانە جىن-شايتاننان ساقتانۋ ماقساتىمەن: يتباي, كۇشىكباي, جامانباي دەگەن ەلەۋسىز, وعاش ەسىمدەر قويىپ وتىرعان. كەيبىر باراق, ءبورىباي, ايۋباي, قاسقىرباي دەگەن ەسىمدەر توتەممەن بايلانىستى بەرىلىپ كەلدى.
ارينە, قاي زاماندا دا بالالارعا جاراسىمدى, ادەمى ەسىم بەرۋدە ەشقانداي شەك قويىلمايدى. وعان قوسا, ەسىمدەر تاريحىندا جاڭارۋ, ەسكىرۋ, ارحايزمگە اينالۋ ۇدەرىسى بولىپ وتىرادى. مىسالى, بۇرىن بالا داۋلەتتى بولسىن دەگەك تىلەكپەن بايبول, التىنباي, داۋلەتباي; ەرجۇرەك بولسىن دەگەن تىلەكپەن باتىر, قاھارمان, باتىربەك, قامبار, الىبەك; اجارلى بولسىن دەگەن تىلەكپەن ايسۇلۋ, نۇرسۇلۋ, اققىز, اپپاق, جامال, بوتاكوز; ۇزاق جاساسىن دەگەن نيەتپەن ۇزاق, ومىرزاق, مىڭجاسار; اقىلدى بولسىن دەپ اقىلباي, اقىلبەك, دانا, ەسبول; جومارت بولسىن دەپ جومارت, مىرزابەك, ءمارتاي دەگەن ەسىمدەر بەرگەن. ايتىڭىزشى, بۇل ەسىمدەردەن ءبىز نەگە باس تارتۋىمىز كەرەك؟
ايتا كەتەرلىك جايتتىڭ ءبىرى, قازاق ەشۋاقىتتا قىزدىڭ شاشىن ۇياتتى جەرى دەپ ساناماعان. كەرىسىنشە, ۇزىن شاشىن قىزدىڭ باعىنا بالاعان اتا-بابالارىمىز قاراشاش, سۇلۋشاش, التىنشاش دەپ ات قويىپ كەلەدى. قازىر ۇزىن شاشتى قىزدار ازايعان سايىن, مۇنداي اتتار دا سيرەك كەزدەسەدى. ولاردىڭ ورنىنا جاڭا قازاقتار قىز بالالارىن بەللا, لۋريا, نارمين (؟) دەپ اتايتىن بولدى. بۇرىنعى جىلقىباي, قۇلىنشاق, اققوزىلاردىڭ ورنىن الان, رومەو باستى. شولپان, ايداي, كۇنايلاردىڭ ورنىنا سوفيا, ەدەلۆەيس, سامميداستانالار كەلدى دۇنيەگە. جىبەك, گاۋھار, مارجانداردىڭ ورنىنا كلەوپاترا, الينا, سيۋزانناۆيكتوريا, ۆەنەتسيالار تۋدى. قىزعالداق, رايحان, گۇلجاننىڭ ورنىنا ۆاسيليسا-مەيىرىم, قاسيەت-راببىم, نينا, جانيا, كۇلياندالار ءجۇر. قارلىعاش, لاشىن, اسەمدەر ازايىپ, ولاردىڭ ورنىنا پەرىشتە, وكتاۆيا, سامميتگۇلدەر كوبەيۋدە. كەيبىر جاڭا قازاقتار بالاسىنا ابدۋسايدنۇريسلامحان دەپ ات قوياتىن «ءسان» شىعارىپ ءجۇر. بۇعان نە دەيسىز؟
«ۇل تۋعانعا – كۇن تۋار» دەپ دۇنيەگە تورسىق شەكەلى ۇل كەلگەندە اتا-بابالارىمىز قازاقى داستۇرمەن ات قويعان. كوپ رەتتە ەستى ەسىمدەر ادەت-عۇرىپ, سالت-سانامىزعا بايلانىستى قويىلىپ وتىرعان. مىسالى, ءبىر عانا «ا» ارپىنەن باستالاتىن ارىستان, ايان, اسىل, اسقار, اربول, ارالباي, اپپاق, اڭساعان, اڭسار, امانگەلدى, ابزال دەگەن ەسىمدەر تولىپ جاتىر. قىزدارىمىز بويجەتكەندە كورىكتى دە يناباتتى بولسىن دەسەك, ولارعا اجار, ايگۇل, ايداي, ايعانشا, ايكۇمىس, ايمان, اينۇر, ايساۋلە دەپ ات قويالىق.
مەنىڭ ويىمشا, قازاق حالقى ات قويۋدا بوگدە بىرەۋدەن ۇيرەنەتىندەي, سونىڭ ءداستۇرىن كوشىرەتىندەي ۇلت ەمەس. قانشاما عاسىرلار بويى ولمەي, وشپەي, ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىمىز بار. سول اتا سالتىمىزدى ۇستانۋعا ءتيىسپىز. ەندەشە, قازاقى ات قويۋدى ۇستانۋ ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى قورعاۋ دەپ تۇسىنگەنىمىز ابزال.
تولەن تىلەۋباي
