قازاق حالقىندا بۋىرقانىپ, شىعا الماي جاتقان پوتەنتسيال بار

جاستاردىڭ شەتەلگە كەتكەنىنەن قورىقپاۋىمىز كەرەك

– الەۋمەتتىك زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا, «ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ 40 پايىزى شەتەلگە كەتكىسى كەلەدى» دەگەن اقپارات تارادى. بۇل ءدال جاسالعان قورىتىندى ما, شىندىققا جاناسا ما – ول جاعىن ءبىز بىلمەيمىز… جالپى, وسى تاقىرىپتا نە ويلايسىز؟
– ازاماتتىڭ اقىل-ويى, ينتەللەكتىسى, ءوزىن الىپ جۇرە الاتىنىنا, بارعان جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ كەتە الاتىنا سەنىمى بولسا, ولاردىڭ شەتەلگە بارىپ تۇرۋىنا ءوز باسىم قارسى بولماس ەدىم. قازىرگى جاھاندانۋ كەزىندە ول تابيعي پروتسەسكە اينالعان. ارينە, ءبىز كەيدە «ەلىن تاستاپ, جەرىن تاستاپ كەتتى» دەپ رەنجىپ, بايبالام سالامىز. بىراق ءسال كوزىمىزدى اشىپ شىندىققا تۋرا قارايتىن بولساق, وندا ءبىز ءبارىبىر سول بۇكىل­عالامدىق پروتسەستەن تىسقارى قالا المايمىز. سوندىقتان, وزگە ەلدەر سەكىلدى ميداعى شەكارانى تەزىرەك بۇزۋىمىز كەرەك.
مىسالى, ماڭعىستاۋ وبلىسى ەلىمىزدەگى ىشكى ميگراتسيا جاعىنان ەڭ ارتتا كەلە جاتقان ايماق. ويتكەنى, بىزدە ءبارى قالاعا ەمەس, كەرىسىنشە اۋىلعا قاراي تارتادى. مىسالى, مەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى مامان بولسام دا, اكە-شەشەم ىلعي «اۋىلعا قايتساڭشى» دەپ وتىرادى. ەشقاشان «الماتىعا نە استاناعا بارساڭشى, سەن رەسپۋب­ليكالىق دەڭگەيدەگى مامانسىڭ عوي, اۋىلدا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟» دەمەيدى. كەزىندە بەس جىل اتىراۋدا ءبىر شەتەلدىك كومپانيادا جۇمىس ىستەدىم. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مامانبىز, قىزمەت ەتەتىن ورنىمىز حالىقارالىق كومپانيا بولعان سوڭ, وندا جالاقىمىز دا, جاعدايىمىز دا وتە جاقسى ەدى. بىراق سونىڭ وزىندە بەس جىل بويى قوڭىراۋ شالعان سايىن اتا-انام «اۋىلعا قايت» دەۋمەن بولدى.
– بىراق سول ماڭعىستاۋ قازاقشىلىعى جاقسى ساقتالعان ايماق قوي.
– ءيا. ويتكەنى, ءبىز ءبىر شەتتە قالعان ءوز الدىنا بولەك ارال سەكىلدىمىز. اقتاۋ قالا بولعاندىقتان, اقتاۋدىڭ شەڭبەرىندە ورىسشا بولادى. ودان ءبىر شاقىرىم الىستاساڭىز, ءبارى قازاقشا, تەك قانا قازاقشا سويلەيدى.
ەندى قاراڭىز, قازىر ءححى عاسىردامىز عوي. ءبىز نەگە تۇيىقتالىپ قالا بەرۋىمىز كەرەك؟ ميلاردىڭ, ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەن ادامداردىڭ شەتەلگە كەتۋى, بىرىنشىدەن, تابيعي پروتسەسس, ەكىنشىدەن, ول قالىپتى, ءتىپتى قاجەت نارسە. بالكىم, كەيىن قانداي دا ءبىر سالدارى بولاتىن شىعار. بىراق قازىر وعان شەك قويماعانىمىز دۇرىس. مىسالعا ايتاتىن بولساق, الەمدەگى 10 ءىت مامانىنىڭ 9-ى – ءۇندىس. سولاردىڭ ءبارى امەريكادا ءجۇر. مicrosoft كومپانياسىنىڭ باسشىسى ساتيا نادەللا – ءۇندىس, Googlە كومپانياسىنىڭ باسشىسى ساندار پيچاي – ءۇندىس. ولار دا ەميگرانتتار. كرەمني القابى دەيمىز عوي ءىت-ءدىڭ وتانىن, سول جەردەگى مامانداردىڭ كوپشىلىگى – ەميگرانتتار. ول جاقتا نەلىكتەن قازاقتار جۇرمەۋى كەرەك؟ نەگە دامىعان ەلدەردە – ەۋروپا ەلدەرىندە, جاپونيادا, گەرمانيادا, شۆەيتساريادا, وڭتۇستىك كورەيادا, ىشكى قىتايدا, كانادادا قازاق ماماندارى جۇرمەۋى كەرەك؟ نەگە الەمنىڭ ەڭ وزىق اۆتوموبيل وندىرەتىن ەلدەرىندە, ەڭ وزىق ءىت تەحنولوگياسى وندىرىسىندە, تاعى باسقا جەرلەردە قازاقتار قىزمەت ەتپەۋى كەرەك؟ ءوز-وزىمىزگە تىعىلا بەرگەننەن نە تابامىز؟ بىرەۋ­لەر بۇل جەرگە پاتريوتيزمدى سىلتاۋ قىلۋى مۇمكىن, شەتەلگە بارىپ تۇرىپ, جۇمىس ىستەپ, شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ كورگەننىڭ پاتريوتيزمگە ەشقانداي زيانى كەلمەيدى. «شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەيدى» دەپ, ءوز-وزىمىزبەن تۇيىقتالا بەرسەك, ءبىز دامىماي, ارتتا قالامىز.
– جاستاردىڭ شەتەلگە كەتكىسى كەلەتىن سەبەبىن, بىرىنشىدەن, الەۋمەتتىك جاعداي, ەكىنشىسى, جەمقورلىق دەپ كورسەتىپتى. ياعني, ءبىزدىڭ ەلدە تامىر-تانىسسىز وسە المايتىنى جاستاردىڭ كوڭىلىن كونشىتپەيتىنگە ۇقسايدى. بۇل ەكەۋىنىڭ نەگىزى بار دەپ ويلايسىز با؟
– ءيا. بىراق بۇل جەردە تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار. جەكە ازاماتتىڭ كوزقاراسى, ءوزىنىڭ پايىمى جاعى­نان كەلگەندە, كەز كەلگەن ادامنىڭ كەتۋگە قۇقى بار. ءوزىنىڭ وتباسىن قايدا بارىپ اسىرايمىن دەسە دە, ەركىندە. الەۋمەتتىك جاعداي دەگەنگە كەلسەك, مەن ءوز باسىم وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاندا ءجۇرىپ, كۇنىن كورە الماي قينالىپ قالعاننان شەتەلگە كەتكەندەردى كورگەن جوقپىن.
– ولاردىڭ رۋحى جەتپەيتىن شىعار؟
– رۋحى دا, ءبىلىمى دە, ساناسى دا جەتپەيدى. ءسوزدىڭ شىنىنا كەلگەندە, قازاقستاندا كۇنىن كورە الماي جۇرگەن ادامنىڭ «قوي, مەن بارىنەن شارشادىم, شەتەلگە كەتەم» دەگەنىن ەشقاشان ەستىگەن جوقپىن. كەرىسىنشە, تويعان, كوزى اشىق, نەنىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن, بارعان جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ كەتە الاتىن, وزىنە سەنىمدى مامانداردان كوپ ەستيمىن. مەنىڭ اينالامدا, شەتەلگە كوشىپ جات­قانداردىڭ كوپشىلىگى سونداي. دەمەك, تۇرمىس دەگەندى وتە بۇلىڭ­عىر سەبەپ دەپ ەسەپتەيمىن. ال جەمقورلىق… نەگىزى, بۇنى كەتكىسى كەلەتىندەردەن ەمەس, كەتكەن ادامداردان سۇراۋ كەرەك.

تالاپتى جاستار وزدەرى ەلىكتەيتىن جيىنتىق وبراز ىزدەپ ءجۇر

– قازىرگى تەحنوكرات جاستاردىڭ قارقىنىنا قاراپ كەيدە ءوزىمىزدى ارتتا قالىپ كەتكەندەي سەزىنەتىنىمىز بار. راسىندا, ولاردىڭ كوبىنىڭ ويلاۋى, پايىمى, ءتىپتى ءتىلى دە وزگەشەلەۋ. بۇل نە؟ تەحنوكراتتارمەن اراداعى رۋحاني الشاقتىق پا؟
– قالىپ كەتكەندەي سەزىنۋ… ول وتە جاقسى سەزىم. مەن سول سەزىمنەن ءوزىم ءلاززات الام. سەبەبى, ول وسۋگە يتەرمەلەيدى. ءوز-وزىنە كوڭىلى تولماۋ, ادامنىڭ ءالى دە ۇمتىلۋعا, ىزدەنۋگە پوتەنتسيالى بار دەگەندى بىلدىرەدى. جالپى, ادام ءۇشىن ءوز بويىنا, ءوز ىشىنە ءۇڭىلۋ, ءوزىن-ءوزى سالىستىرۋ جاقسى نارسە عوي. ءايت­پەسە, «ماعان جەتەتىن ەشكىم جوق, الارىمدى الىپ بولدىم, بەرەرىمدى بەرىپ بولدىم, مەن مىقتىمىن» دەيتىن بولسا, ەڭ جامان مىنەز – سول.
– ءسىز ءبىر جولى ينستاگرام پاراقشاڭىزعا «تەمىر-تەرسەكتى شاشىپ تاستاپ, اناۋ نە, مىناۋ نە دەپ ءبارىن سۇراپ, ۇيرەتىپ وتىراتىن ۇستازىم بولسا عوي» دەپ جازدىڭىز. سوندا سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا شىنىمەن جول كورسەتەتىن ەشكىم جوق پا؟
– ولاي دەپ ايتسام, «وندا مەنى نە ءۇشىن اعالاپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ كەيبىر اعالارىم رەنجىپ قالۋى مۇمكىن. بار. تاربيە بەرەتىن, جول كورسەتەتىن, اعالارىمىز بار, قۇدايعا شۇكىر! بىراق ءبىز جيىنتىق وبراز ىزدەپ ءجۇرمىز. مىسالى, مەن دىنگە, تەحنولوگياعا, وقۋ-بىلىمگە جاقىن ادام بولسام, ءسال كىشكەنە بۋنتارلىق مىنەزگە, وزگەشە ويلاۋعا بەيىم بولسام, دەمەك وسى جاقتاردان جيىنتىق وبراز ىزدەيمىن. ءىت مامانى رەتىندە ءوزىمىز ۇلگى الاتىن اعامىز بار شىعار. وقىمىستى رەتىندە دە ۇلگى الاتىن ەكىنشى ءبىر اعامىز بار شىعار. دىننەن بەتكە ۇستار تاعى ءبىر اعامىز بار شىعار. بىراق جاس ادامعا شاشىراڭقى ەمەس, ءبىرتۇتاس وبراز كەرەك. قازىر باسىن تاۋعا دا, تاسقا دا ۇرىپ جۇرگەن جاستار كوپ. ولار بىرەۋدەن ۇيرەنگىسى كەلەدى, بىرەۋدىڭ بويىنداعى بارلىق قاسيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ, سوعان ۇقساعىسى كەلەدى, بىراق كىمگە ۇقساۋ كەرەگىن بىلمەيدى.
مەنىڭشە, قازاق حالقىندا ءبىر بۋىرقانىپ, شىعا الماي جات­قان پوتەنتسيال بار. ءبىزدى بۇراتانا حالىق دەپ اتادى عوي. بىراق قازاق دالاسىنان ءاليحان بوكەيحانداي ازاماتتار شىقتى. دۋماعا دەپۋتات بولعان. كەزىندە پرولەتارلاردىڭ كوسەمىمەن ءبىر دەڭگەيدە تۇرعان. جاحانشا دوس­مۇحامبەتوۆ, حالەل دوسمۇحامەتوۆ… ولاردىڭ ءبارى وتە جوعارى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى ەدى. وقىماعان, مالدىڭ سوڭىندا جۇرگەن قازاقتان سونداي جىگىتتەر شىققان بولسا, ءححى عاسىردا قانداي قازاقتار شىعا الادى؟ وقۋ تەگىن, ينتەرنەت, تەحنولوگيا بار كەزدە… قازاق قانداي بولۋى مۇمكىن؟ مىنە, وسىنى ويلاپ, ىشكى پوتەنتسيالىن قازاق حالقى ءالى شىعارا الماي, تولىق پايدالانا الماي جاتىر دەپ ويلايمىن. ءححى عاسىر قازاق حالقىنىڭ عاسىرى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز سوعان جەتۋ ءۇشىن بارىنشا اشىلۋىمىز كەرەك.
– اشىلۋ ءۇشىن ميداعى دا, ءومىر سۇرەر ورتاداعى دا شەكارانى بۇزۋ كەرەك دەيسىز عوي؟
– قاراڭىز, ءبىر جەرلەسىمىز ەلدەن كەتىپ, ەرتەڭ Pfizer لابوراتورياسىندا مىقتى لابورانت بولار. الەمدىك اۋرۋدى تويتاراتىن ءبىر پرەپارات ويلاپ تابار. قازاق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا دا 2 ملن تەڭگە ايلىق الىپ جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن. بىراق ماسەلە ايلىقتا عانا ەمەس قوي. ەگەر ادامنىڭ ميى لوكالدىق ەمەس, جاھاندىق دەڭگەيدە جاراتىلعان بولسا, ءبىزدىڭ «مىقتى مامانداردى شەتەلگە جىبەرمەۋىمىز كەرەك» دەگەنىمىز بۇلبۇل قۇستى تورعا قاماپ ۇستاعانمەن بىردەي ەمەس پە؟

بىزدە دامۋدىڭ ءبىراز زاڭدىلىعى بۇزىلعان

– ءبىر سۇحباتىڭىزدا «بارلىق سالادا مىقتى ماماندار تاپشى» دەپسىز. وندا بىزدە جۇمىسسىز جۇرگەندەر نەگە كوپ؟
– بىردە ۇلتتىق ارنا ديرەكتورى ەرلان قارين: «بىزگە تەك رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى, ءوزىمىزدىڭ ەلدەگى تەلەارنالارمەن عانا ەمەس, الەمدىك دەڭگەيدەگى ارنالارمەن تايتالاسۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى, ءار قازاق تەلەارنانى قوسقاندا «قازاقستان» ارناسىمەن قاتار BBC, CNN ارنالارى دا شىعادى» دەدى. ياعني, ءبىر تەلەديداردان ۇلتتىق ارنا دا شىعادى, الەمدىك ارنالار دا شىعادى. كورەرمەندە تاڭداۋ بار. الەمدىك دەڭگەيدەگى دۇنيەلەردى كورسە دە, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگىنى كورە مە, ولاردىڭ ءوز ەركى. ال ءححى عاسىردا كىم ارتتا قالىپ كەتكەن باعدارلامانى كورگىسى كەلەدى؟ ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ايفون جانە مەن جاساپ شىعارعان, 30 سەكۋندتا باتارەيكاسى وتىرىپ قالاتىن, ينتەرنەتى دۇرىس ۇستامايتىن وتاندىق سمارتفون تۇرسا, ارينە, ايفوندى الاسىز. ءححى عاسىر دەگەن – وسى. بۇل – اششى شىندىق. ءبىز «قازاق ءونىمى», «وتاندىق ءونىم» دەي بەرگەنمەن, سۋپەرماركەتكە بارعاندا ءوزىڭىز دە باعا مەن ساپا جاعىنان قايسىسى ءتيىمدى بولسا, سونى تاڭدايسىز. وتاندىق ءونىم دەگەن كوڭىلىڭىزدەن شىقپاسا, تۇتىنۋشى رەتىندە ءبارىبىر ودان باس تارتاسىز. ويتكەنى, ءسىزدىڭ وعان مورالدىق قۇقىڭىز بار.
سول سەكىلدى بىزگە قازىر ۇسىنىلاتىن تالاپتار دا الەمدىك دەڭگەيدە. جۇمىسقا كىرسەڭىز دە, باسقا مامان بولساڭىز دا سولاي. مىسالى, باتىستا جاسالىپ جاتقان كۇردەلى جوبالاردىڭ ءبارى حالىقارالىق ماڭىزى بار جوبالار. سوندىقتان, اۋىلدان شىققان قۇرىلىسشىنىڭ وزىنەن ولار حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مامان دەگەن سەرتيفيكات تالاپ ەتەدى. تيىسىنشە, مىقتى ماماندار جوق دەگەنىم وسىدان شىعادى. ياعني, ءبىز كوپ سالادا الەمدىك دەڭگەيدەگى ماماندارعا ءزارۋمىز.
ەكىنشى جاعىنا كەلسەك, بىزدە ماماندىق تاڭداۋدا قاتەلەسكەندەر كوپ. ەكىنىڭ ءبىرىن ءتۇرتىپ قاراڭىز, ديپلومى باسقا دا, ىستەپ جۇرگەن جۇمىسى باسقا.
قازاقستاندى, جالپى, تەندەر جايلاعان. ويتكەنى, بىزدە ەكونوميكانىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى مەملەكەت بولىپ تۇر. ەكونوميكانىڭ نەگىزگى ءرولى, كىلتى مەملەكەتتىڭ قولىندا. مەملەكەت – درايۆەر. دامىعان ەلدەردى قاراساڭىز, ءىرى-ءىرى كومپانيالار ءوز سالاسىن دامىتىپ العان. مىسالى, «Tesla», «Amazon», «Virgin Atlantic» دەگەن كومپانيالار ءوزارا عارىشتىق نارىقتى ءبولىسىپ جاتىر. ولار وزدەرىنە قاجەت مامانداردى وزدەرى دايىندايدى. ءوز ۆەكتورىن وزدەرى جاسايدى. ولارعا اقش نەمەسە وزگە مەملەكەتتەر بالكىم رەگ­لامەنت بويىنشا تالاپ قويار, الايدا كاسىبي دامۋ جاعىنان «بىلاي جاساڭىزدار, بىلاي جاساڭىزدار» دەپ تالاپ قويىپ وتىرعان جوق. اۆتوموبيل وندىرىسىمەن اينالىساتىن ءىرى كومپانيالار دا سونداي. Google دا سولاي. ياعني, ارقايسىسى ءوز سالاسىن الىپ, دامىتىپ, سونىڭ درايۆەرى بولىپ جاتىر. ال قازاقستاندا ەكونوميكانىڭ نەگىزگى درايۆەرى مەملەكەتتىڭ قولىندا. تەندەر شەشەدى.
– ياعني, بىزدە تەندەردەگى تالاپ ورىندالسا بولدى عوي؟
– ءيا, تەندەردەگى تالاپ ورىندالسا بولدى. بۇل ەكونوميكانى جايلاپ, بىرتىندەپ ءولتىرۋدىڭ جولى دەپ ويلايمىن. ياعني, قۋاتتى ەكونوميكالىق, ءتىپتى مەملەكەتكە ءوزىنىڭ ەرەجەسىن جۇرگىزەتىندەي دەڭگەيدەگى كومپانيالار بىزدە ءالى شىعا قويعان جوق دەپ ەسەپتەيمىن. بىزدە دامۋدىڭ ءبىراز زاڭدىلىعى بۇزىلعان.
– ەكونوميكادا درايۆەر مەملەكەت بولىپ وتىر دەدى­ڭىز. دامۋ زاڭدىلىعى بۇزىل­عانىن ايتىپ وتىرسىز. ونى وزگەرتۋ ءۇشىن مىقتى ماماندار, مىقتى كومپانيالار قۇرىلۋى كەرەك پە؟ جەكە ازا­ماتتاردىڭ قۇلشىنىسى قاجەت پە؟
– ءيا, سولاي بولۋى كەرەك. بىراق, ءبارىبىر قايتا اينالىپ كەلىپ مەملەكەتكە مۇقتاج بولامىز. سەبەبى, ءبىز, جەكەلەگەن ازاماتتار قولعا الساق تا, ول پروتسەسس ۇزاققا سوزىلار ەدى. جۇيەمەن كۇرەسۋ كەرەك, حالىقپەن, قوعاممەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك. سىرتقى فاكتورلارمەن كۇرەسۋ كەرەك. سونىڭ اراسىندا بالا-شاعانى باعۋ كەرەك… اسىرەسە, الەمدىك باسەكەلەستەرمەن كۇرەسۋ وڭاي ەمەس. قازىر, مىسالى, بىزگە Microsoft كىرىپ جاتىر ما, كىرىپ جاتىر. Apple كىرىپ جاتىر ما, كىرىپ جاتىر. رەسەي, ۋكراينا, بەلورۋسسيا, قىتاي, وڭتۇستىك كورەيا, جاپونيا – ءبارىنىڭ ءىت كومپانيا­لارى كىرىپ جاتىر ءبىزدىڭ نارىققا. باسەكە جوعارى. دەمەك, مەن جالعىز ءوزىم وسىلاردىڭ بارىمەن كۇرەسۋىم كەرەك. وسى كەزدە مەملەكەت دەم بەرسە, بۇل جەردەگى كۇرەس­تىڭ ۋاقىت ينتەرۆالى ازايار ەدى. مەن, مىسالى, جالعىز ءوزىم شارشاپ-شالدىعىپ, شاشىما اق ءتۇسىپ ءجۇرىپ جەتىستىككە جەتەتىن جيىرما جىلدىق مەجەگە مەملەكەت قولداۋىمەن ەكى-اق جىلدا جەتۋىم مۇمكىن. تيىسىنشە, ول مەملەكەتتىڭ وزىنە دە پايدا بولار ەدى. سوندىقتان, ونىڭ دا ءبىر ارا-جىگىن اجىراتۋ كەرەك شىعار…

الەمدى وزگەرتەتىن – ادۋىندار

– قازىر روبوتتار جاسالىپ جاتىر. تەحنولوگيا بارىنشا دامۋدا. ءتىپتى, جاساندى قۇرساقتان ءتىرى جان ءوندىرىپ شىعارامىز دەپ وتىرعان عالىمدار دا بار… ءبىز بۇرىن روبوتتان قورقۋشى ەدىك… شەكسىز دامۋ قۇدايسىزدىققا اپارماي ما؟
– قولدان ادام جاساعىسى كەلەتىندەردىكى شەكسىز دامۋدان ەمەس, ادامنىڭ داندايسۋىنان دەپ ەسەپتەيمىن. «مىنە, مەن روبوتتى ءوز قولىممەن جاسادىم, قۇداي سولاي جاساي الا ما؟» دەۋ – كۇپىرلىك. ول دامۋ ەمەس, داندايسۋ, كەرى كەتۋ. ايتالىق, حح عاسىر باسىنداعى ۇشاق قانداي ەدى, قازىرگى ۇشاقتار قانداي؟ ۇشاق رەتىندە ەشتەڭە وزگەرمەگەنىمەن, ولاردىڭ مۇمكىندىگى, پارامەترى ارتتى, تەحنولوگيا دامىدى عوي. دامۋ – شەكسىز. كەيبىرەۋلەر سول دامۋدان قۇدايدى, تابيعات زاڭدىلىعىن كورىپ, تاڭ قالۋى مۇمكىن. ال كەلەسى بىرەۋلەرى داندايسىپ كەتەدى. جالپى تازا ماتەرياليستەر عىلىمنىڭ تۇبىنە تۇسكەن سايىن قۇدايدى جوققا شىعارا بەرسە, يماندىلارى عىلىمنىڭ تۇبىنە تۇسكەن سايىن تامسانا بەرەدى.
بىراق شەكسىز دامۋ داندايسۋعا اپاراتىنى انىق.
ءبىز كەيبىرەۋلەردى «مىقتى مامان, ءبىلىمدى, وقىمىستى, كەرەمەت ينجەنەر» دەپ ماقتاپ جاتامىز. وسى تۇستا قۇراننان ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. ءدىن تاريحىندا بىرەۋ بولعان. ول سۇمدىق عالىم, سۇمدىق ءبىلىمدار ەدى. بىراق ەڭ سوڭىندا توزاققا جىبەرىلىپتى. ونىڭ اتى – شايتان. يسلامدا «پەرىشتەلەر نۇردان, شايتان وتتان جاراتىلعان» دەيدى. شايتان اۋەلدە پەرىشتە بولماسا دا سۇمدىق بىلىمگە قۇشتار بولعان ەكەن. وتە اقىلدى, قۇدايعا قۇلشىلىعىن دا ءمىنسىز جاسايدى, ءوزى دانىشپان بولىپتى. اللا ادامدى جاساپ, پەرىشتەلەرگە, ىبىلىسكە: «ادامعا ساجدە جاساڭدار» دەگەندە, شايتان: «مەن وتتان جاراتىلدىم, ول بالشىقتان جاراتىلدى, قالاي وعان ساجدە قىلام؟ ول دىم ەمەس قوي, تۇك بىلمەيدى عوي, ال مەن قانشا قۇلشىلىق جاسادىم, مەنىڭ بىلەتىنىمدى مىنا تۇرعان جەردە ەشكىم بىلمەيدى» دەگەن ەكەن. ول ءبىلىمدى سونشالىق اككۋمۋلياتسيا جاساپ جيناعان. بىراق داندايسىعان. سوسىن اشۋلانعان اللا تاعالا ونى «لاعىنەتتەلدىڭ» دەپ, توزاققا جىبەرىپتى. ءاپ-ساتتە. ايتپەسە, ول ەڭ سۇيىكتىسى, ەڭ ءبىلىمدىسى ەدى عوي… ايتايىن دەگەنىم, ءبىلىمدى ادامداردى ماقتاعاندا, باعالاعاندا قانداي ءبىلىم دە ادامشىلىقتان, تاربيەدەن بيىك ەمەسىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن ادام قانداي مىقتى بولسا دا, شايتاننان مىقتى ەمەس. ونىڭ قۋلىعىنا, ينتەللەكتىسىنە جەتەتىن ينتەللەكت جوق. اينالىپ كەلگەندە ءبارىبىر ءبىز ىزگىلىك, تاربيە جونىندە ايتاتىن بولساق, «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتقا قاۋىپتى» دەگەن ءال-ءفارابيدىڭ ءسوزىن ۇستانۋىمىز قاجەت.
– قازىر سىزگە ەرىك, مۇمكىندىك بەرىلسە, قاي ەلگە بارىپ ۇيرەنەر ەدىڭىز؟
– امەريكاعا بارىپ, ءبىلىمىمدى دامىتىپ, تاجىريبەمدى سىناپ كورگىم كەلەدى. حالىقارالىق ءبىلىم گرانتتارى بولا ما, ايتەۋىر ءبىر جولىن تابۋعا بولاتىن شىعار. بىراق مەن بۇعان ءالى جەتە ءمان بەرگەن جوقپىن. كۇيبەڭ تىرلىكتەردەن شىعا الماي ءجۇرمىن.
– امەريكا دەمەكشى, «مارس­قا ەل قوندىرام» دەگەن يلون ماسكتىڭ ماقساتىنا توقتار اۋباكىروۆ اعامىز كۇمانمەن قارايتىنىن جاسىرعان جوق. «ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام وزگە پلانەتالىق بولا المايدى» دەدى. ءسىز نە دەيسىز؟
– ءدال قازىرگى ءبىز بىلەتىن مارس, ءبىزدى وقىتقان مارس بويىنشا وندا ادام بالاسى تۇرا المايدى. بىراق يلون ماسك ەرەكشە جاراتىلعان ادام عوي. ونداي مۇزجارعىش ادامدار ءاردايىم وزگەشە ويلايتىن بولادى. مىسالعا, ستيۆ دجوبس 1984 جىلى «مەن ءار ۇيگە كومپيۋتەر جەتكىزىپ بەرەم» دەگەندە «مىنانىڭ ەسى دۇرىس ەمەس» دەپ قاراعان عالىمدار بولعان. Digital Equipment كومپانيا­سىنىڭ باستىعى كەن ولسون «ادامدارعا دەربەس كومپيۋتەر نە ءۇشىن كەرەكتىگى ماعان مۇلدەم تۇسىنىكسىز» دەگەن. ال بيلل گەيتس «640 كيلوبايتتان ارتىق جاد نە ءۇشىن كەرەك ەكەنى مەنىڭ اقىلىما سىيمايدى» دەگەن ەدى… تاعى ءبىر تەحنولوگيا كومپانياسى IBM-نىڭ باسشىسى ءتىپتى «بۇل الەمدە بەس كومپيۋتەردەن ارتىق كومپيۋتەر ساتىلمايدى» دەگەن بولاتىن. ول NASA-عا, اناعان, مىناعان كومپيۋتەر جاساپ بەرسەك, سول بەسەۋى الەمگە جەتەدى دەپ ەسەپتەدى. ال قازىر ءار ۇيدە ەكى-ءۇش كومپيۋتەردەن بار. دەمەك, الەمدى وزگەرتەتىن – وسىنداي بۋنتارلار. قاجەت بولسا, ولار ءوزىن قۇرباندىققا شالادى…
يلون ماسكتىڭ يدەياسىنىڭ قىزىعىن ءبىز كورمەسەك تە, ارتىمىزداعى ۇرپاقتارىمىز كورەتىن شىعار.
– وتكەندە ماتەماتيك مۇحتارباي وتەلباي اعامىز «عىلىم مەن تەحنيكانىڭ شەكسىز دامىعانىنان ادام پايدادان گورى زيانىن كوپ كورە مە دەپ قورقام» دەدى.  زيانىن كورمەۋ ءۇشىن نەگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك؟
– ءدارى-دارمەكتىڭ جاناما اسەرى بولاتىنى سياقتى, كەز كەلگەن نارسەنىڭ جاناما اسەرى بولادى. عارىشتى يگەرۋدىڭ جاناما اسەرى – ءبىز ازون قاباتىن جىرتىپ الدىق. قازىر فەيزبۋككە قاراساڭىز «كوپتەن باسىم اۋىرىپ, بالتىرىم سىز­داپ ءجۇر ەدى, مىنا دارىگەردىڭ ارقاسىندا جازىلدىم» دەپ جازعانداردى كورمەۋىڭىز مۇمكىن. ال ءبىر ادام وزىنە ساي قىزمەت الماسا, «بۇلار جەمقور, تامىر تانىسىن عانا ەمدەيدى, اقشانىڭ شەتىن كورسەتسەڭ عانا جۇگىرەدى» دەپ, بۇكىل فەيزبۋكتى توڭكەرىپ جىبەرەدى… شىن مانىندە, كۇن سايىن مىڭ­داعان ادام دارىگەردىڭ راحاتىن كورىپ وتىر عوي. قانشاما جول-كولىك وقيعاسىنا ۇشىراعانداردى دارىگەرلەر امان الىپ قالىپ جاتىر, باسقاسىن ايتپاعاندا. دەمەك, تەحنيكا, تەحنولوگيا دامۋىنىڭ ادامعا زيانى ەمەس, پايداسى كوپ. ءبىز قاي جەردە سونىڭ يگىلىگىن كورىپ كەلە جاتقانىمىزدى ءوزىمىز سەزبەي دە قالىپ جاتىرمىز.

اڭگىمەلەسكەن,
ءنازيرا بايىربەك