تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 30 جىلدا تاريحىمىزدىڭ بىرقاتار اقتاڭداق بەتتەرى انىقتالىپ, كوپتەگەن ماسەلەلەر قايتا قارالۋدا. ونىڭ ىشىندە – 1916-1933 جىلدارداعى بوسقىنشىلىق ماسەلەلەرى. بوسقىنشىلىق تۋرالى دەرەكتى ماتەريالدار سول تۇستا جارىق كورگەن «قازاق», «سارىارقا», «بىرلىك تۋى», «جاس ازامات» سياقتى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءبىرشاما جاريالاندى. ودان بولەك, ارحيۆ دەرەكتەرى دە بارشىلىق.
بوسقىنشىلىق – قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق جانە تابيعي-كليماتتىق اۋىر احۋالدارعا, اپاتتارعا بايلانىستى ادامداردىڭ اتا قونىستارىن, تۇرعىلىقتى مەكەندەرىنەن امالسىز بوسىپ, اۋا كوشۋلەرى. بوسقىنشىلىق سوعىس سالدارىنان دا ورىن الادى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى پاتشالىق رەسەيدىڭ اياۋسىز باسىپ-جانىشتاۋى بارىسىندا ورىن الدى.
1916 جىلى پاتشا وكىمەتى شەنەۋنىكتەرى تاراپىنان قولداۋ مەن قورعاۋعا يە بولعان ورىس قونىس اۋدارۋشىلارى قارۋلى توپتار قۇرىپ, قازاق پەن قىرعىزدى قىرىپ جاتتى. كىنالى مە, جوق پا دەپ قاراپ جاتپاي اتىپ كەتۋ, ءولتىرىپ تاستاۋ, ءتىپتى, بالا-شاعاسىمەن قىرىپ جىبەرۋ ءجيى ورىن الۋىنا وراي باس ساۋعالاعان 300 مىڭعا جۋىق ادامدى قۇرايتىن جەتىسۋلىق قازاقتار مەن قىرعىزدار قىتاي جەرىنە استى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1916 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى جاركەنت ۋەزىندە – 73%-عا, لەپسى ۋەزىندە – 47%-عا, ۆەرنىي ۋەزىندە 45%-عا ازايدى. كەيبىر بولىستاردا قازاق تۇتىندەرىنىڭ سانى بىرنەشە ەسەگە كەمىپ كەتتى. ماسەلەن, ۆەرنىي ۋەزىنە قاراستى قىزىلبورىك بولىستىعىنداعى 1129 تۇتىننەن 263 عانا قالىپ, ءتۇتىن سانى 4 ەسەدەن استامعا قىسقاردى. رەسەي كونسۋلىنىڭ حابارلاۋىنشا, قۇلجا وڭىرىندە العاشقى قازاق بوسقىندارى 1916 جىلعى تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا پايدا بولعان. 3 مىڭ ءتۇتىندى قۇرايتىن بۇل بوسقىنداردى باستاپقىدا جەرگىلىكتى قىتايلىق اكىمشىلىك ەلدىڭ ىشكى تىنىشتىعىنا تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن دەپ, كەرى كوشىرىپ جىبەرگىسى كەلدى. جازالاۋشى وتريادتاردىڭ قىسىمىمەن قازاق-قىرعىز بوسقىندارى كوپ جاعدايدا قىتاي شەكاراسىن بۇزىپ وتكەن. سونداي-اق قىتايلىقتاردىڭ شەكارا ماڭىنا شوعىرلانعان قازاقتار مەن قىرعىزداردى وتكىزىپ جىبەرۋ ءۇشىن تولەم رەتىندە 9 جورعا, 9 ارعىماق, 10 مىڭ سوم جانە 12 جامبى العان كەزدەرى دە بولعان. قىتايعا باس ساۋعالاپ بارعان بوسقىندار شىڭجاڭنىڭ التى ايماعىنا – ىلە, تارباعاتاي, التاي, قاشقار, اقسۋ جانە بايىنعۇلىن ايماقتارىنا شاشىراي ورنالاستى. ونىڭ ىشىندە بوسقىندار ەڭ كوپ بارعان ايماقتار ىلە مەن تارباعاتاي بولدى. شامامەن 200 مىڭداي بوسقىن ىلە ايماعىن پانالادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 1920 جانە 1923 جىلدارى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناقتارىنىڭ جانە قازاقستاندا جەرگە ورنالاستىرۋ مولشەرىن بەلگىلەگەن ەكسپەديتسيانى باسقارعان پروفەسسور س.پ.ششۆەتسوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا, 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىقتان قازاقستانداعى حالىق سانى 30 پايىزعا دەيىن ازايعان.
1916 جىلعى وقيعادان كەيىن قىتايعا بوسقان قازاقتاردىڭ تاعدىرى تۋرالى 1917 جىلعى «قازاق» گازەتىنىڭ 231 سانىندا «جاركەنت ۋەزىنىڭ قازاقتارى, اسىرەسە قىتاي جەرىنەن قايتىپ كەلگەندەرى ءھام قىتاي جەرىندە قالعاندارى اشارشىلىق كۇيدە: ءىشىپ-جەۋگە استىعى, كيۋگە كيىمى, قورعالاۋعا ءۇيى جوق. مالى قىرىلىپ بىتكەن. ادامدارى جەمتىك جەيدى, ءولىپ جاتىر, قاتىن-بالاسىن دا ساتىپ جاتىر. ولارعا ازىق-تۇلىك كوميتەتى استىق ساتقىزباي تىيىپ, قالاعا جۋىتاتىن ەمەس. ولمەي قالعانىن ولتىرمەۋ ءۇشىن جاردەم كەرەك. جاردەم بەرۋشىلەر «قازاق» ارقىلى جىبەرسە دە بولادى, ودان دا گورى ءتاۋىر بولار ەدى, ەگەر دە جاركەنت نوعاي-قازاق كوميتەتىنە تۋرا جىبەرسە» دەگەن جەدەلحاتتار جاريالانىپ وتىردى. سونداي-اق گازەتتىڭ وسى سانىنداعى ا.نايمانقوجا بالاسىنىڭ جاريالاعان «بوسقىن قازاقتاردىڭ جاي-كۇيى» اتتى ماقالاسىندا: «بىلتىرعى 25 يۋن جارلىعى سالدارىنان قىتاي جەرى ىلە گۋبەرنياسىنا (قۇلجا ساحاراسىنا) پەرجەۆال ۋەزىنەن 9000 ءۇي بوسىپ بارعان. قاشقار جاعىنا باستىعى شابدەن بالالارى بولىپ, جيىرمانىڭ ىشىندە ۇلىس بوسىپ كەتكەن ەكەن.
ءوزىم 25 اپرەلدە قاپالدان قۇلجاعا كەلىپ ەدىم. قۇلجاداعى كوزىم كورگەن بوسقىن قازاقتاردىڭ ءحالىن گازەتكە جازىپ, الاش ازاماتتارىنا ءبىلدىرۋدى بورىش كوردىم. بۇل قۇلجا الابىنا بوسىپ كەلگەن قازاقتار ورىس اسكەرىنىڭ تالاۋىنان قالعان مالدارىن قىتاي جەرىنە وتكەن سوڭ, قىتاي شەرىگى (اسكەرى) قالماق, قۇلجا اقساقالى نۇراحۇن, كونسۋل ءبارى كومپانيا بولىپ, ورىس جەرىنە قايتا ايدايمىز دەپ قورقىتىپ, تالاپ العان. اقساقال قازاقتارعا: «بۇل مالدارىڭ قولدارىڭدا تۇرسا, قىتاي كىسىلەرى تالاپ الادى. مەنىڭ اتىما شىعارىپ بەرىڭدەر, ساقتاپ بەرەيىن» دەپ, 9000 جىلقىنى نۇراحۇن اقساقال تەكەسكە سەنتيابردە ايداتىپ جىبەرگەن ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن جىلقىدان دا, نۇراحۇننان دا دەرەك جوق. نۇراحۇننىڭ 9000 جىلقىنى العانىن نە قىلايىق, بىراق قىتاي جەرىنە ازعىرىپ وتكىزىپ الىپ, ورىستى مىناداي قىلىپ كەلگەن قازاق-قىرعىز قىتايعا كەلىپ نە وڭدىرادى, ودان دا قۇرتىڭدار دەپ, قالماق, قىتاي اسكەرىنە ءسوز بەرىپ تالاتقانى ادام بالاسى تۇگىل, حايۋانعا دا ايارلىق بولدى دەسەدى. ءسۇيتىپ, ۇيدەن, مالدان ايرىلعان سوڭ, قىتاي قازاقتارىنىڭ جەرى تەگىس كۇنەسكە بارىپ, قىتاي قازاقتارىمەن سىبايلاس قىستايدى. ءۇي, تاماق, كيىم جوق. جەرگىلىكتى قازاقتار جاردەم, جىلۋ سياقتى نارسەنى بەرمەگەن كورىنەدى. اشتىقتان, سۋىقتان بوسقىن قازاقتاردىڭ جۇزدەن ءۇش ەسەنىڭ ەكىسى ولگەن.
1920 جىلدىڭ كۇزىندە قاكسر-دە بارلىعى
4 938 383 ادام ەسەپكە الىنعان. 1923 جىلى قاكسر-دەگى حالىق سانى 3 786 910 ادام بولعان. بۇدان, 1920-1923 جىلدار ارالىعىندا قاكسر-دە حالىق سانىنىڭ 1 151 473 ادامعا كەمىگەنىن بايقايمىز. وسى مالىمەتكە قاراي وتىرىپ, شامامەن العاندا, ازايعان 1.151 مىڭ حالىقتىڭ قانشاسىنىڭ اشتىقتان, قانشاسىنىڭ جۇقپالى اۋرۋلار مەن ىندەتتەردەن قايتىس بولعانىن جانە قانشاسىنىڭ كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا بوسىپ كەتكەنىن تەرەڭ زەرتتەۋ قاجەت
قازىردە دە توپالاڭ تيگەن قويداي اشتان ءولىپ جاتىر. ولگەنىن كومۋگە دە حالدەرى كەلەتىن ەمەس. 3-4 مىڭداي كىسى قۇلجا, كوز شاھارىنا كەلىپ, تىلەنشىلىكپەن كۇن كورىپ, اشتان ولۋدەن امان قالىپ, وسى ۋاقىتقا دەيىن تىلەنشىلىك ايتىپ از-ازداپ بولماسا, كوپ ءولىمى جوق. قۇلجادان 130 شاقىرىم جەردە اشتان ءولۋ كوپ.
بوستاندىق بولعان سوڭ, قىتاي ۇكىمەتى قالعان بوسقىنداردى ءوز جەرلەرىنە ايداپ سالۋعا شەرىك شىعارىپ ايداتقاندا كوبى اشتان قىرىلىپتى. ايداپ بارا جاتقانداعى جاي-كۇيلەرىن بايانداپ كونسۋلعا اراپ حارپىمەن جازىپ ارىز بەرىپتى.
ارىزداعى سوزدەردەن ادام بالاسى جىلاماي ەستىپ وتىرا الار ەمەس. قازىر 27 اپرەلدە پەكيننەن 3 ايعا قىتاي جەرىندە تۇرا تۇرۋعا ماۋلەت كەلدى. بۇل ماۋلەتتى ەستىپ, كۋپيە الىپ, ايداپ بارا جاتقان قىتاي شەرىگىنە كىسى شاپتى. بۇل ماۋلەت قۇلجادا عارف عابدەۆتىڭ پەتروگرادتا سىرتقى ىستەر مينيسترىنە بەرگەن تەلەگرامما ارقاسىندا بولسا كەرەك.
قازاقتاردىڭ وسى ءحالىن كوزى كورگەن جىگىت – مۇعالىم موللاعالي قۇلجا مۇسىلمانىنىڭ يسپولنيتەلنىي كوميتەتىنەن تەلەگراف ارقىلى مۇسىلمانى كوپ بولعان قالالاردان اش قازاق ءحالىن بايان ەتىپ, جاردەم سۇراۋىن ءوتىندى.
جان تۇرشىگەرلىك الاپات بوسقىنشىلىقتىڭ ەندى ءبىرى 1930-33 جىلداردىعى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق شارۋالارىن وتىرىقشىلاندىرۋ جانە كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ بارىسىندا ورىن الدى. بۇل كەزەڭدە جاپپاي اشارشىلىقتان امان قالعان بوسقىندار سانى 1 ملن 150 مىڭ ادامعا جۋىق بولعان. ولاردىڭ ىشىندە قىتايعا, يرانعا, اۋعانستانعا ءوتىپ كەتكەن بوسقىندار 100 مىڭعا جۋىقتاعان. سونىمەن قاتار كورشى كەڭەستىك رەسپۋبليكاعا 300 مىڭنان استام بوسقىن بىتىراپ كەتكەن
كوميتەت ماقۇل كورىپ, تەلەگراف ءۇشىن قازاق ۇلىسىنان 80 سوم الىپ, قازاقتاردىڭ ءحالىن بايان ەتىپ دىندەس, قانداس تۋىسقاندارى بار قالالارداعى مۇسىلمان كوميتەتتەن جاردەم سۇراپ, قۇلجا كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى سىدىق يۋاشوۆ تەلەگرامما بەردى.
كەلگەن جاردەمدى داپتەرگە تىركەپ «ۋاقىت», «قازاقتا» ەسەبىن بەرىپ تۇرۋ – قازاقتاردى اشتان ولتىرمەس ءۇشىن قۇلجادان, قىردان بولىمدەر اشۋ, جالاڭاش تىلەنشى ايەلدەرگە كيىم الىپ بەرۋ ءھام باسقارۋ ءۇشىن قۇلجا مۇسىلمان كوميتەتى ارقايسىسىنا كىسى سايلادى.
بۇل بوسقىن قازاقتاردىڭ قاتىن-قىزدارىن قىتاي سولداتى, قىتاي, دۇنگەن, قاشقارلىق سارت, قىتاي قازاعى قاتىندانىپ العان. قايسىبىر بايى ءتىرى, ءتاۋىر قاتىن-قىزدى قىتاي سولداتى تارتىپ زورلىق قىلىپ العان. قۇلجانىڭ كوشەسىندە قازاق تىلەنشىلەرىنەن كىسى جۇرە الاتىن ەمەس. تىلەنشىلىك ەتكەن قازاق ايەلدەرىنىڭ كيىمدەرى توزعاندىقتان, قۇرىم كيىزدەن دەنەسىن جابارلىق لىپا جامىلىپ ءجۇر. قازاق ءحالىن كوزىمەن كورگەن قازاق جىگىتى بولسا, شىداي المايدى, جىلايدى: قايسىبىرەۋلەرى كوشەدە شالقاسىنان جىعىلىپ ولەيىن دەپ جاتقانى; قايسىبىرەۋلەرى شاھاردىڭ تىسىندا, دالادا اۋىرىپ ولەيىن دەپ جاتقانى.
بۇل قازاقتاردىڭ ءحالى كارىس مۇسىلماندارىنىڭ حالىنەن ناشارىراق. ويتكەنى كارىس مۇسىلماندارىنىڭ اشتىق, جالاڭاشتىق كۇيىن گازەتتەرگە ەرتە جازىپ, ءبۇتىن روسسيا مۇسىلمانى جىلۋ جيىپ, كوپتەپ, كومەكتەپ اشتىق, جالاڭاشتىق ولىمنەن قۇتقاردى. قازاقتاردىڭ 6-7 اي اشتىق-جالاڭاشتىقتان ءولىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەگەن. بوستاندىق تۋعان سوڭ, قۇلجاداعى وقىعان ءبىلىمدى نوعاي اعايىنداردىڭ قازاق ءحالىن گازەتتەرگە جازىپ, اشكەرە قىلىپ, جاردەم جيۋعا ەرتەرەك ۇمتىلماعاندارىنا ءىش اۋىرعانداي بولدى. ءبارى ءبىر ءدىن قارىنداس وسىنداي ءولىپ جاتقاندا پايدا تيگىزبەگەندە, قايدا تيگىزبەك كەرەك ەدى؟» دەپ جازعان ماقالاسى قىتاي جەرىندەگى تاعدىر تاۋقىمەتىن كورسەتەدى.
الاش زيالىلارى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ باسىپ-جانشىلۋى بارىسىندا بوسقىنشىلىققا ۇشىراپ, اشتان قىرىلىپ, تاعدىرى تالكەككە تۇسكەن باۋىرلارىن قۇتقارۋعا بۇكىل ەلدى كومەك جاساۋعا شاقىرعان «الاش ازاماتتارى» اتتى ۇندەۋىن 1917 جىلعى 11 ماۋسىمداعى «قازاق» گازەتىنىڭ №233 سانىنا جاريالاعان ەدى. ول ۇندەۋدىڭ مازمۇنى مىناداي:
«25 يۋن جارلىعىنىڭ كەسىرىنەن بۇلىنشىلىككە ءتۇسىپ, قىتايعا بوسقان قازاقتاردىڭ حالدەرى قانداي ناشارلىعىن كوزىمەن كورگەن ءتىلشى «قازاقتىڭ» 231-نومىرىندە جازىپ وتىر. ءار جەردەن بارعان جاردەمنىڭ قانشا ەكەنىن وتكەن نومىردەن جازىپ كورسەتىپ وتىرمىز. بەرىلىپ جاتقان جاردەم اش-جالاڭاش قالعان قازاقتاردىڭ حالدەرىنە قاراعاندا جوق ەسەبىندە. سوندىقتان تۇركىستان كوميتەتىنىڭ اعزاسى (تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى) ءاليحان بوكەيحانوۆ سول كوميتەتتىڭ اعزاسى (جەتىسۋ وبلىسىنىڭ كوميسسارى) مۇحامەدجان تىنىشباەۆقا تەلەگرامما بەردى: «بوسقىن قىرعىزدار ءۇشىن 200 مىڭ سوم قازىنادان قارىز سۇراۋ كەرەك» دەپ. سونداي بىردەن بەرىلەتىن مولىراق سۋممامەن قازاقتار ءحالىن جيىپ الماسا, ازداپ جيناعان كومەك قازاقتاردىڭ تولىپ جاتقان مۇقتاجدىعىنىڭ بىرىنە جەتسە, ەكىنشىسىنە جەتپەي تاپشىلىق قىلا بەرمەكشى.
– ءبىر جاعىنان قارىز اقشا بەرىلىپ, ءبىر جاعىنان جاردەم جينالسا, قازىرگىدەي قىمباتشىلىق زاماندا قازاق سياقتى ىشەرگە تاماعى جوق, كيەرگە كيىمى جوق, پانالارعا ءۇيى جوق جۇرداي بولىپ سورلاعان بۇكىل مۇقتاجدىعىن وتەرلىك قارجى سوندا عانا قۇرالماقشى.
– اڭساپ ولەيىن دەپ جاتقان ادامنىڭ اۋزىنا سۋ تامىزعانداي از-كوپ دەمەي اركىم الىنە قاراي جاردەم ەتۋ – اۋەلى ادامشىلىق, ەكىنشى اعايىنشىلىق جۇزىنەن كىمگە دە بولسا بورىش.
– بۇل ايرىقشا ەتىپ الاش ازاماتتارىنىڭ ىسىنە سالىپ وتىرعانىمىز: قازاق اعايىندارىنىڭ الدىنداعى بورىشتارىن ۇمىتپاي وتەۋلەرى ءتيىس دەگەنىمىز.
ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, سەيىتازىم كادىرباەۆ, يمام الىمبەكوۆ, جانۇزاق جانىبەكوۆ, احمەت مامەتوۆ, ەلدەس عۇماروۆ».
1920 جىلدىڭ كۇزىندە قاكسر-دە بارلىعى 4 938 383 ادام ەسەپكە الىنعان. 1923 جىلى قاكسر-دەگى حالىق سانى 3 786 910 ادام بولعان. بۇدان, 1920-1923 جىلدار ارالىعىندا قاكسر-دە حالىق سانىنىڭ 1 151 473 ادامعا كەمىگەنىن بايقايمىز. وسى مالىمەتكە قاراي وتىرىپ, شامامەن العاندا, ازايعان 1.151 مىڭ حالىقتىڭ قانشاسىنىڭ اشتىقتان, قانشاسىنىڭ جۇقپالى اۋرۋلار مەن ىندەتتەردەن قايتىس بولعانىن جانە قانشاسىنىڭ كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا بوسىپ كەتكەنىن تەرەڭ زەرتتەۋ قاجەت.
1921 جىلى 29 شىلدەدە باستاپ اش بوسقىنداردىڭ قوزعالىسى گۋبەۆاكتىڭ مالىمەتى بويىنشا 1 قاڭتاردا 9217 ادام تۇراتىن گۋبەرنياعا كەلدى, ونىڭ ىشىندە 3072 بالا جانە 4981 جەدەل پويىزبەن كەلگەن ولاردىڭ جالپى سانى – 14198. بوسقىندار اراسىندا جۇمىسسىزدار كوپ. سەمەي قالاسىندا بوس ءۇي-جايلار مۇلدەم جوق, سونىڭ ارقاسىندا مەكەمەلەر دە نىعىزدالىپ, كەيبىر عيماراتتار جوندەلىپ, 6000 ادامدى قانداي دا ءبىر جولمەن ورنالاستىرۋ مۇمكىندىگى تابىلدى, ال بوسقىندار ناشار جاعدايدا ءومىر سۇرەدى. بوسقىنداردى ۋەزدەرگە جونەلتۋ ءبىر جاعىنان جىلى كيىمنىڭ, ەكىنشى جاعىنان تاسىمالداۋ ءۇشىن كولىكتىڭ بولماۋىنان مۇمكىن ەمەس. گۋبيسپولكوممەن گۋبەرناتورلىق كوميسسيا ورىنبور, ماسكەۋ, نوۆو-نيكولاەۆسك قالالارىنان سوعىس پەن اشتىقتان بوسقىندارعا تولى سەمەي قالاسىنا بوسقىنداردى جىبەرمەۋدى بىرنەشە رەت ءوتىندى. قاعاز جۇزىندە بۇل وتىنىشتەر قاناعاتتاندىرىلدى, ال شىندىعىندا اعىنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن توقتاعان جوق. قازىرگى ۋاقىتتا بوسقىندار لەگى كۇن سايىن 40-50 ادامدى قۇرايدى. گۋبەرنيالىق كوميسسيا ءوز تاراپىنان اشتىققا ۇشىراعان بوسقىنداردىڭ ءومىرىن جاقسارتۋعا بار كۇشى مەن رەسۋرستارىن جۇمساي وتىرىپ, اشتىقتان زارداپ شەككەن بوسقىنداردى تاماقتاندىرۋعا ارنالعان 2 تەگىن اسحانا ۇيىمداستىردى.
1921-1922 جىلدارداعى ورىن العان اشتىقتىڭ سالدارىنان, 1922 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ەلدەن كەتكەن بوسقىندار تۋعان جەرلەرىنە كەرى ورالا باستاعان. قايتا ورالعانداردى قارسى الۋ مەن ورنالاستىرۋ جەرگىلىكتى كەڭەستەرگە جۇكتەلگەن. بوسقىنداردى قارسى الاتىن ارناۋلى كوميسسيالار قۇرىلعان. ارناۋلى كوميسسيالار ورالعان بوسقىنداردى اۋىلدارعا, كەنتتەرگە, قالالارعا جانە باسقا دا ەلدى مەكەندەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىن اتقارعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 1920 جانە 1923 جىلدارى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناقتارىنىڭ جانە قازاقستاندا جەرگە ورنالاستىرۋ مولشەرىن بەلگىلەگەن ەكسپەديتسيانى باسقارعان پروفەسسور س.پ.ششۆەتسوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا, 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىقتان قازاقستانداعى حالىق سانى 30 پايىزعا دەيىن ازايعان.
جان تۇرشىگەرلىك الاپات بوسقىنشىلىقتىڭ ەندى ءبىرى 1930-33 جىلداردىعى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق شارۋالارىن وتىرىقشىلاندىرۋ جانە كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ بارىسىندا ورىن الدى. بۇل كەزەڭدە جاپپاي اشارشىلىقتان امان قالعان بوسقىندار سانى 1 ملن 150 مىڭ ادامعا جۋىق بولعان. ولاردىڭ ىشىندە قىتايعا, يرانعا, اۋعانستانعا ءوتىپ كەتكەن بوسقىندار 100 مىڭعا جۋىقتاعان. سونىمەن قاتار كورشى كەڭەستىك رەسپۋبليكاعا 300 مىڭنان استام بوسقىن بىتىراپ كەتكەن.
اشارشىلىق ءاۋ باستا ءىرى بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋدەن باستالدى. كەڭەستىك بيلىك بىرتە-بىرتە ورتا شارۋالاردىڭ دا, ءتىپتى كەدەيلەردىڭ دە مالىن كۇشتەپ تارتىپ الدى. كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن ەلدى قامقورلىعىنا الىپ, باعىپ وتىرعان قازاق بايلارىنىڭ كوزىن جويىپ, بۇلاردىڭ ءبارى «تاپ كۇرەسى» دەگەن ۇرانمەن سۇرقيا ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان بيلىكتىڭ زۇلىمدىعى ەدى. بايلار كەڭەستىك بيلىكتىڭ وزدەرىنە دەگەن ساياساتىن الدىن الا ءبىلىپ, تاركىلەۋدەن جاسىرىپ قالعان ءتورت تۇلىگىن اينالاسىنداعى تۋعان-تۋىسقاندارىنا, كەدەيلەرگە تاراتىپ بەرگەن. ال جارلى-جاقىبايلاردىڭ جاڭا ۇكىمەتكە سەنگەنى سونشالىقتى, قولىنا تەگىن كەلگەن مالدى ءوسىرۋدىڭ ورنىنا, سويىپ-جەپ وتىرعان. ولار «كەڭەس وكىمەتى اشتان ولتىرمەيتىن بولدى» دەپ, بىرتىندەپ كەلە جاتقان اشارشىلىقتان ساقتانۋعا ەشقانداي ارەكەت جاسامادى. كەلەسى ءبىر ناۋقاندا جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر باي-كەدەي دەپ قاراماي, ۇيلەردى ءتىنتىپ, ەلدىڭ ءبىرلى-جارىم مالىنا دا اۋىز سالعان. كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى ەلدىڭ نەگىزگى كۇنكورىس كوزى – مال ونىمدەرى بولعاندىقتان, مالدان ايىرىلعان قازاقتار 1931-1933 جىلدارى جاپپاي اشتىققا ۇشىرادى. سول كەزدەگى گازەتتەر اشارشىلىق اپاتى تۋرالى ءتىس جارمادى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا اشىققاندارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن «پومگول» قوعامى قۇرىلعان بولاتىن, ال وتىزىنشى جىلدارداعى ءباسپاسوز بەتتەرىندە اشارشىلىق ەمەس, تەك ازىق-تۇلىك قيىنشىلىعى دەپ قانا كورسەتىلدى. كەرىسىنشە, قىرىلىپ جاتقان حالىق تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي, ۇجىمداستىرۋ مەن سوتسياليزم جەڭىسى جايىندا جارىسا جازىپ جاتتى.
راشيد ورازوۆ, ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا
ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى
