قازاقتىڭ مۇڭىن جەتكىزەتىن, الەۋمەتتىك جايىن, قوعامدىق قارىم-قاتىناستارىن كورسەتەتىن باستى حالىقتىق مىنبەر ءسوز ونەرى بولعاندىقتان, ولاردىڭ بارشاسى ادەبيەتتەن كورىنىس تاۋىپ جاتتى. سوندىقتان دا قازاق رەنەسسانسى ءوزىنىڭ تولىق مازمۇنىن وسى ءسوز ونەرىنەن تاپتى. دەگەنمەن رەنەسسانس سياقتى اسا ءىرى قۇبىلىستىڭ ءبىر عانا ءسوز ونەرىنەن بايقالۋى ازدىق ەتەتىن ەدى. وسى قۇبىلىستىڭ بارلىق نەگىزگى سيپاتتارىن كورسەتۋى ءۇشىن ول باسقا سالالاردى دا قامتىماق. حح عاسىر باسىندا قازاق وي-ءورىسىنىڭ كەڭەيۋى, جازبا ادەبي جانرلاردىڭ قالىپتاسۋى, عىلىمنىڭ تۋى, تەاتر ونەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى, ەڭ باستىسى, وسىلاردى قالىپتاستىراتىن قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ جالپى ورتاق ۇلتتىق مۇددە جولىندا شوعىرلانۋى رەنەسسانستىق بەلگىلەر بولاتىن.
ءاربىر حالىق تاريحي دامۋ ۇدەرىسىنە جانە دەڭگەيىنە وراي جاڭعىرۋ ءداۋىرىن وتكىزەدى. الەمدىك تاريحنامادا ول «رەنەسسانس» اتاۋىمەن بەلگىلى. رەنەسسانس اسىرەسە, وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تاريحىندا تولىعىراق زەرتتەلگەن. وسىلاردى زەردەلەيتىن بولساق, وندا رەنەسسانس قۇبىلىسىنىڭ ءۇش ءتۇرلى ءتيپىن اڭعارامىز. ءبىرىنشىسى – VIII عاسىردان ءحىىى عاسىرعا دەيىن جالعاسقان يسلام ءدىنىنىڭ ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن جانە مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ كوپتەگەن سالالارى ەرەكشە دامىعان «يسلامنىڭ التىن ءداۋىرى» نەمەسە «مۇسىلمان رەنەسسانسى» دەپ اتالاتىن ەۋروپاعا تىكەلەي ىقپال ەتكەن جاڭعىرۋ ءداۋىرى. ەكىنشىسى – انتروپوتسەنتريزمگە نەگىزدەلگەن ءحىV عاسىردان ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن سوزىلعان باتىس ەۋروپاداعى رەنەسسانس. ءۇشىنشىسى – وتارلانعان حالىقتارداعى الدىمەن ۇلتتىڭ جاعدايىنا, سودان كەيىن ادامنىڭ حالىنە گۋمانيستىك كوزقاراس تانىتقان رەنەسسانستىق قۇبىلىس. الەمدىك تاريحتاعى قالىپتاسقان وسىنداي دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ, ءبىز قازاق جەرىندەگى جاڭعىرۋ قۇبىلىسىن ءۇشىنشى تيپىنە ەنگىزەمىز. سول سەبەپتى دە ونى «قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسى» دەپ اتايمىز. ونى ساياسي-قوعامدىق جانە مادەني ۇدەرىستەرى كونتەكستىندە قاراي وتىرىپ, الاش قوزعالىسىمەن تىكەلەي بايلانىستىرامىز. بۇل ۇلتتىق رەنەسسانستى ۇعىنۋ مەن وعان باعا بەرۋدىڭ ەڭ باستى العىشارتى دەسە بولعانداي.
مۇسىلمان رەنەسسانسى داۋىرىندە اراب الەمىندە ءبىلىم بەرۋ, عىلىم, ادەبيەت, ونەر, مادەنيەت ايرىقشا دامىدى. باعدات, كاير, داماسك, بۇحارا, گازنا, سامارقاند, حورەزم, يسفاحان, نيشاپۋر, بالح, كوردوۆا, تەبريز سياقتى قالالار الەمنىڭ اسا ءىرى ءبىلىم مەن مادەنيەت وشاقتارىنا اينالدى. الەمدەگى ەڭ العاشقى ۋنيۆەرسيتەت تە مۇسىلمان ەلىندە اشىلدى. ول 859 جىلى ماروككالىق حانشايىم فاتيما ال-فيحري فەسە قالاسىندا اشقان العاشقى ۋنيۆەرسيتەت. ال ونىڭ الدىندا ءىح عاسىردىڭ 20-جىلدارى باعداتتا «بەيت ال-حيكما» اتتى يسلام اكادەمياسىنىڭ نەگىزى قالاندى. حاليف ءال-مامۇن اشقان بۇل «دانالىق ۇيىنە» عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, ورتا ازيادان, يراننان كوپتەگەن وقىمىستىلار كەلىپ جۇمىس ىستەگەن. ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ رەنەسسانستىق داۋىردە شامشىراعى بولعان بۇل قالالارعا ەۋروپانىڭ, ازيانىڭ, افريكانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن وقىمىستىلار جينالدى. سولاردىڭ ءبىرى قازاق دالاسىنان كەلگەن ءال-فارابي. ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى, عىلىمي ەڭبەكتەرى ونى يسلامنىڭ التىن ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى رەنەسسانستىق تۇلعاسى ەتەدى.
جالپى مۇسىلمان رەنەسسانسى باتىس ەۋروپاداعى رەنەسسانستىڭ تۋىنا, قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ىقپال جاسادى. بۇل جونىندە امەريكان عالىمى گ.تەرنەر: «مۇسىلمان سۋرەتشىلەرى جانە عالىمدارى, جۇمىسشىلارى مەن كنيازدارى بىرەگەي مادەنيەتتى جاسادى, ول بارلىق قۇرلىقتارعا تىكەلەي جانە جاناما اسەر ەتتى» دەپ باعا بەردى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قايراتكەرلىك, شىعارماشىلىق تۇتاس ءومىربايانى ونى اسا ءىرى رەنەسسانستىق تۇلعا ەتەدى. ەگەر اقاڭنىڭ الاش قوزعالىسى تۇسىنداعى زور قايراتكەرلىگىن, ۇلتتىق مەكتەپتى قالىپتاستىرۋداعى ۇستازدىعىن, عىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋشى بولعاندىعىن, ءداۋىر ۇرانىنا اينالعان كوركەم شىعارمالار مەن پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەر جازعاندىعىن جىكتەيتىن بولساق, وندا ونىڭ جان-جاقتى تۇلعالىق قاسيەتتەرى رەنەسسانستىڭ ەڭ نەگىزگى باعىتتارىن انىقتاعانىن اڭعارار ەدىك
ەۋروپاداعى رەنەسسانس تۇسىندا ادامزات بالاسىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستارى ەرەكشە دامىدى. بۇل ۇلى گەوگرافيالىق جاڭالىقتاردىڭ ءداۋىرى بولعانى بەلگىلى. 1492 جىلى حريستوفور كولۋمبتىڭ امەريكانى, 1498 جىلى ۆاسكو دا گامانىڭ ۇندىستانعا بارۋى, 1522 جىلى فەرنان ماگەللاننىڭ بۇكىل جەر شارىن ارالاپ شىققان اتاقتى ەكسپەديتسياسى سەكىلدى مىسالداردىڭ ءوزى-اق رەنەسسانستىق ءداۋىردىڭ ادامزاتقا نە بەرگەنىن جاقسى تۇسىندىرە الادى دەپ ويلايمىز. ولارعا قوسا, رەنەسسانس وكىلدەرى قاتارىندا دانتە, گاليلەي, كوپەرنيك, برۋنو, مونتەن, روتتەردامسكي, ماكياۆەلي, كامپانەللا, شەكسپير, سەرۆانتەس, ميكەلاندجەلو, لەوناردو دا ۆينچي سياقتى ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنا, تانىمىنا اسا زور ۇلەس قوسقان تۇلعالاردى اتاساق, بۇل ءداۋىردىڭ وركەنيەت تاريحىنداعى ماڭىزى اڭعارىلاتىن بولادى.
مۇسىلمان رەنەسسانسىندا, ودان كەيىنگى باتىس رەنەسسانسىندا الدىڭعى قاتارعا ادام, ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى, ءمورالى, ويى, ارەكەتى, سەزىمى شىقسا, قازاق سياقتى وتارلانعان حالىقتىڭ جاڭعىرۋ داۋىرىندە ۇلت پەن ادام تىعىز ساباقتاستىقتا كورىندى. بۇل وتارلانعان ازيا, ەۋروپا, امەريكا حالىقتارىنىڭ بارلىعىنا دا ءتان ەرەكشەلىك. مىسالى, ءحىح عاسىردىڭ سوڭى حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇندىستانداعى بەنگال رەنەسسانسىن ايتۋعا بولادى. ونىڭ باستى تۇلعاسى ر.تاگور بولدى. ءحVىىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىرداعى بولگارياداعى وسىنداي جاڭعىرۋ «بولگار ۇلتتىق رەنەسسانسى» دەپ اتالدى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولارلىق. جالپى مۇنداي حالىقتارداعى رەنەسسانس ءداۋىرى نەگىزىنەن, ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسپەن بىرگە جۇرەتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
الاش قوزعالىسى وزىنە دەيىنگى بارلىق قوزعالىستاردان باستى ايىرماسى, قاجەت بولسا, ءتىپتى ارتىقشىلىعى – ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق-مادەني قوزعالىس بولۋىندا. البەتتە بۇل الاش قوزعالىسى ساياسي باعىتتاعى كۇرەس دەگەنىمىزبەن, ونىڭ نەگىزىندە ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا زاماناۋي ءبىلىم العان قازاق زيالىلارى تۇردى. ولاردىڭ ىشىندە گۋمانيتارلىق ءبىلىم العانداردىڭ ۇلەسى ۇلكەن بولدى. ەگەر قوزعالىس جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاندى ۇلتتىق رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ ساياسي كوسەمدەر بولساق, احمەت بايتۇرسىنۇلى ونىڭ رۋحاني كوسەمى دەيمىز. جالپى وسى ەكى رەفورماتور تۇلعا ۇلتىمىزدىڭ ساياسي جانە مادەني تاريحىنا بەتبۇرىس جاساعان تۇلعالار بولدى. وسى ارادا ءبىز قازاق رەنەسسانسىنىڭ باستاپقى ەرەكشەلىكتەرى ابايدان كەڭىنەن بايقالعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. سەبەبى قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسىنىڭ انتروپوتسەنتريستىك, ادامگەرشىل مۇراتتارىن يسلام ءدىنى مەن قازاق حالقىنىڭ ىزگى داستۇرلەرىن سينتەزدەگەن اباي تۇلعاسى جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى دايىنداعانى بەلگىلى. بۇل جونىندە ءبىز «اباي جانە قازاق رەنەسسانسى» ەڭبەگىمىزدە بايانداعانبىز.
الەمدىك تاريحتاعى رەنەسسانستىڭ تۋى مەن قالىپتاسۋىنىڭ فورماتسيالىق العىشارتتارىنا كەلسەك, ول جالپى قوعامدىق جانە مادەني قۇبىلىس رەتىندە فەودالدىق قاتىناستاردىڭ كاپيتاليزمگە قاراي بەيىمدەلە باستاعان كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا بۋرجۋازيالىق قاتىناستاردىڭ ورنىعا باستاۋى دا جاڭعىرۋ ءداۋىرىنىڭ ورنىعۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن فاكتور.
حح عاسىر باسىنداعى قوعامدىق جانە مادەني ۇدەرىستەرگە باعا بەرۋدە بۇل كەزەڭدى «اعارتۋشىلىق» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. بۇل – كەڭەستىك كەزەڭدە ش.ءۋاليحانوۆ, ى. التىنسارين, ابايلاردان باستاپ حح عاسىر باسىنداعى م.سەرالين, س.كوبەەۆ, س.تورايعىروۆ جانە ت.ب. اقىن-جازۋشىلارعا بەرىلگەن انىقتاۋىش. ولاردى «قازاقتىڭ دەموكرات اقىن-جازۋشىلارى» دەپ اتادىق. ونى ولاردىڭ حالىقشىلدىعىمەن, سول كەزدەگى تۇسىنىك بويىنشا «ۇستەم تاپقا» قارسىلىعىمەن ءتۇسىندىرىپ, ماركستىك-لەنيندىك ءىلىم نەگىزىندەگى سوتسرەاليزمنىڭ قاعيدالارىن باسشىلىققا الدىق. وسىدان جالپى قوعامدىق, ونىڭ ىشىندە ادەبي-ەستەتيكالىق دامۋدىڭ تابيعي ۇدەرىسىن قاساڭ يدەولوگياعا باعىندىردىق. بىراق تاۋەلسىزدىك تۇسىندا بىزدە عىلىم ءادىسناماسى قالىپتاسپاعاندىقتان دا سول بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى تانىمنان ءالى دە تولىق شىعا الماي ءجۇرمىز. البەتتە, اتالعان كەزەڭدە ادەبيەتتە اعارتۋشىلىق يدەيالاردىڭ بولعانى راس. دەگەنمەن مۇنداي يدەيالار ادەبيەتتىڭ بىردەن-ءبىر دامۋ جولى ەمەس ەدى. ابايدىڭ ءوزىن اعارتۋشى دەڭگەيىندە عانا قالدىرۋ دۇرىس ەمەس. بۇل جونىندە ع. ەسىم: «اعارتۋشىلىق» ۇعىمىن سانامىزعا سىڭىرگەن – بولشەۆيزم يدەولوگتارى. سەبەبى ولار وزدەرىن قاراڭعى قازاققا ونەر-ءبىلىم اكەلگەن اعارتۋشىلارمىز دەپ جاريا ەتكەن. سونىمەن قاتار ولار قازاقتار ىشىنەن دە اعارتۋشىلار ىزدەستىرە باستادى… سونىمەن تەز ارادا اعارتۋشىلىق كونتسەپتسياسى جاسالىپ, شىعارمالارىندا ادىلەتتىلىك تۋرالى وي تولعاعان قازاق ۇلدارى اعارتۋشىلار بولىپ شىعا كەلدى» دەپ جازادى. شىنىندا دا كەڭەستىك كەزەڭدە بارلىعىن دا جەتەكشى يدەولوگياعا تاڭۋ, بەيىمدەۋ جايتتارى كوپ بولعانىن بىلەمىز. ءبىز وسى ەسكىرگەن يدەولوگيالىق قۇرساۋلاردان شىنايى عىلىمي تانىمدى ارشىپ, تازالاپ الۋىمىز قاجەت. قازاق عىلىمىندا اسىرەسە ءتىلتانۋ, ادەبيەتتانۋ, فيلوسوفيا جانە ۇلتتىڭ تانىمىمەن بايلانىستى گۋمانيتارلىق-قوعامدىق عىلىمدارداعى ءادىسنامانى قالىپتاستىرمايتىن بولساق, وندا ءالى دە بىرجاعىنان ەسكى سۇرلەۋدەن شىعا الماي, ەكىنشى جاعىنان, قازىرگى ءارتۇرلى كرەاتيۆتى دەپ سانالاتىن يدەيالاردىڭ ەتەگىنە جارماسا بەرەتىن بولامىز. مۇنداي جاعداي قازىر اتالعان عىلىمداردا بايقالىپ ءجۇر.
اعارتۋشىلىق ابايدىڭ شىعارماشىلىق بولمىسىن تولىق تانىتا المايتىن سياقتى الاش زيالىلارىنىڭ دا كۇرەسى مەن شىعارماشىلىعىن سيپاتتاۋعا جەتە بەرمەيدى. ماسەلە ودان الدەقايدا كەڭ. سوعان وراي ول كەزەڭگە جانە سول كەزەڭگە ءومىر ءسۇرىپ, شىعارماشىلىق ەتكەن تۇلعالاردى تەك اعارتۋشىلىق اياسىندا عانا ەمەس, كەڭ ۇعىمداعى ۇلتتىق جاڭعىرۋ كونتەكستىندە قاراستىرۋىمىز قاجەت. ونىڭ اتاۋى حالىقارالىق تەرمينولوگيادا «رەنەسسانس» دەلىنەدى. بۇل ارادا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن مىناداي جايتتى اشىپ الۋعا ءتيىسپىز. باتىس ەۋروپادا رەنەسسانس جەكە ءبىر ءداۋىردى, اعارتۋشىلىق جەكە ءبىر ءداۋىردى سيپاتتايدى. وسىدان تىكەلەي كەلىپ, «قازاق قوعامىندا دا وسى ەكى ءداۋىر جەكە بولمادى ما ەكەن» دەگەن ورىندى ساۋال شىعادى. وعان جاۋابىمىز مىناداي. اراب ەلدەرى, باتىس ەۋروپانىڭ مەملەكەتتەرى كونە داۋىرلەردەن باستاپ قازىرگە دەيىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق دامۋ ەۆوليۋتسياسىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ال قازاق سياقتى تاريح جۇزىمەن العاندا جاسىراق جانە وزگە مەملەكەتتەردىڭ وتارىندا بولعان حالىقتار دامۋدىڭ كلاسسيكالىق ەۆوليۋتسياسىنان تولىق وتپەيدى. ونىڭ كوپتەگەن ساياسي, الەۋمەتتىك جانە مادەني سەبەپتەرى بار. سوندىقتان دا مۇنداي حالىقتار تاريحي ۇدەرىستە جوعارىدا اتالعان حالىقتار رەتىمەن, ساتىلاپ جۇرەتىن كەزەڭدەردى تولىق ەمەس ءىشىنارا عانا ءوتۋى نەمەسە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە كەزەڭدەردى قاتار وتكىزۋى مۇمكىن. ايتالىق, قازاق قوعامىندا جاڭعىرۋ كەزەڭى اياسىندا اعارتۋشىلىققا ءتان بارلىق دەرلىك ەرەكشەلىكتەر كورىندى. ادەبي دامۋعا كەلەر بولساق, حح عاسىردىڭ باسىندا رەاليزمنىڭ سىنشىل جانە اعارتۋشىلىق فورمالارى, ءرومانتيزمنىڭ الەۋمەتتىك-كونسەرۆاتيۆتى, فيلوسوفيالىق, توڭكەرىستىك اعىمدارى, سەنتيمەنتاليزم, سيمۆوليزم, ناتۋراليزم قاتار ءجۇردى. حالقىمىزدىڭ دامۋ تاريحىنا جانە سوعان وراي تانىمىنا وراي باتىس ەۋروپا حالىقتارى سان عاسىرلار بويى باسىنان كەشكەن داۋىرلەر ءبىزدىڭ ادەبي ۇدەرىستە مەيلىنشە سىعىمدالدى. قازاق رەنەسسانسى مەن اعارتۋشىلىعى سياقتى ۇدەرىستەر دە وسىلايشا ءجۇردى. سول سەبەپتى ءبىز الدىمەن اباي شىعارماشىلىعىندا بايقالعان رەنەسسانسقا ءتان بەلگىلەردىڭ حح عاسىر باسىندا تۇتاس ۇدەرىسكە اينالعانىن ايتا كەلىپ, بۇل كەزدەگى اعارتۋشىلىقتى وسى تۇتاستىڭ بولشەگى رەتىندە قاراستىرامىز. ەكەۋىن ورتاقتاستىراتىن فاكتورلار: حالىقتىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ, بىلىمگە ۇندەۋ, ەڭبەك كۋلتىن ناسيحاتتاۋ, مىنەزىن تۇزەۋ. ال رەنەسسانستى سيپاتتايتىن فاكتورلار: ۇلتتى وياتۋ جانە بىرىكتىرۋ, ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋ جانە دامىتۋ, تەڭدىك, بوستاندىق, ازاتتىق يدەيالارى, وركەنيەتتى ەلدەردەن ۇلگى الۋ جانە سولارمەن ينتەگراتسياعا ءتۇسۋ, عىلىمدى قالىپتاستىرۋ, مادەنيەتتى كۇشەيتۋ, كاسىبي بىلىمگە يە بولۋ, ۇلتتىق تاريحتى قورىتۋ جانە ودان ساباق الۋ. مىنە, وسىنداي مىندەتتەر قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسىن سيپاتتايدى. رەنەسسانستىڭ اعارتۋشىلىقتان ءتۇبىرلى ايىرماسى – الاش زيالىلارى ۇلت ماسەلەسىن تەك ادەبي-مادەني, فيلوسوفيالىق تۇرعىدان عانا قاراستىرماي وعان ساياسي مازمۇن دارىتتى. سەبەبى, حالىقتىڭ ازاتتىعى, ادامنىڭ ەركىندىگى عانا شىن مانىندەگى جاڭعىرۋ بولاتىن ەدى.
قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسى ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىنا ءتان, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بىرنەشە رەنەسسانستىق تۇلعالاردى تۋدىردى. رەنەسسانستىق تۇلعا دەگەنىمىز – كىم جانە قانداي سيپاتتارىمەن ەرەكشەلەنەدى دەگەن ساۋالدى قويار بولساق, وندا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەتىن ەدىك. «رەنەسسانستىق تۇلعا» دەگەنىمىز ادامنىڭ, حالىقتىڭ ادامگەرشىل بولمىسىن بەينەلەگەن جانە ونى كەڭىنەن ناسيحاتتاعان, گۋمانيستىك يدەيالاردى شىعارماشىلىعى مەن كۇرەسىنىڭ ارقاۋىنا اينالدىرعان ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە, ونەرىنە, ءبىلىمى مەن عىلىمىنا ۇلكەن داۋىرلىك بەتبۇرىس جاساعان تۇلعا.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قايراتكەرلىك, شىعارماشىلىق تۇتاس ءومىربايانى ونى اسا ءىرى رەنەسسانستىق تۇلعا ەتەدى. ەگەر اقاڭنىڭ الاش قوزعالىسى تۇسىنداعى زور قايراتكەرلىگىن, ۇلتتىق مەكتەپتى قالىپتاستىرۋداعى ۇستازدىعىن, عىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋشى بولعاندىعىن, ءداۋىر ۇرانىنا اينالعان كوركەم شىعارمالار مەن پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەر جازعاندىعىن جىكتەيتىن بولساق, وندا ونىڭ جان-جاقتى تۇلعالىق قاسيەتتەرى رەنەسسانستىڭ ەڭ نەگىزگى باعىتتارىن انىقتاعانىن اڭعارار ەدىك. اقاڭدى «ۇلت ۇستازى» دەۋىمىزدىڭ استارىندا ونىڭ وسىنداي داۋىرلىك كوشباسشى بولعانىنا لايىقتى باعامىز جاتىر. «اقاڭ اشقان قازاق مەكتەبى, اقاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى, اقاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران – «قىرىق مىسال», «ماسا», «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلداعى قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى, ونەر-ءبىلىم, ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى, ءبىز ۇمىتساق تا, تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن» دەگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باعاسى ونىڭ رەنەسسانستىق تۇلعاسىن تانىتادى دەپ ويلايمىز. اۋەزوۆتىڭ وسى ماقالاسىندا الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى ەشنارسە ايتىلماعان. كەڭەستىك كەزەڭدەگى زاماننىڭ رايى مۇقاڭا ونى ايتۋدان ساقتاندىرعان.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاريحي تۇلعاسىن قالىپتاستىرعان العىشارتتار ونىڭ رەنەسسانستىق تۇلعا بولۋىنا تىكەلەي قاتىستى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, ونداي العىشارتتار قاتارىندا مىنالاردى اتاۋعا بولادى. بىرىنشىدەن, ول بالا كەزىنەن وتارشىلدىقتىڭ زاردابىن كورىپ وسكەنىن «اناما حات» ولەڭىنەن جانە زەرتتەۋلەردەگى ومىرباياندىق دەرەكتەردەن جاقسى بىلەمىز. اقاڭنىڭ ات جالىن تارتىپ ازامات بولىپ قالىپتاسا باستاعان كەزەڭىندە ۇلت وقىعاندارى شوعىرلانىپ, وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستى باستادى. 1905 جىلعى رەسەيدەگى توڭكەرىس, بوستاندىق يدەيالارى, قازاق جەرىندەگى العاشقى قۇزىرحاتتار, ساياسي باسقوسۋلار جانە وسىلاردىڭ ناق ورتاسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بولۋى, وعان بەلسەندى تۇردە قاتىسۋى ونى قايراتكەرلىك جولعا ءتۇسىردى. مىسالى, «قارقارالى قۇزىرحاتى», «قارقارالى شەرۋى». وسى كەزەڭدە ونىڭ ءا.بوكەيحان, ج.اقباەۆ, م.دۋلاتوۆ سياقتى ۇلتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەس باستاعان تۇلعالارمەن ادامي, رۋحاني جانە ساياسي سەرىكتىگى ورتاق مۇددە ءۇشىن قايراتكەرلىك تۇلعاسىن قالىپتاستىرا باستادى. بۇل مادەني, اعارتۋشىلىق كۇرەسكە ۇلاسىپ, 1913 جىلى «قازاق» گازەتى بەتىندە ساياسي-قوعامدىق كۇرەسكە, 1917 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ ناعىز ساياسي كۇرەسكە ۇلاستى. ناتيجەسىندە اتالعان الاش كوسەمدەرىنىڭ جانە تاعى دا باسقا قايراتكەرلەردىڭ كۇرەسى ارقاسىندا ساياسي مازمۇنداعى وبلىستىق, ۋەزدىك قازاق سيەزدەرىن, ءى, ءىى جالپىقازاق سيەزدەرىن وتكىزۋگە, «الاش» ۇلتتىق پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاريالاۋعا, پارتيانىڭ سەمەيدەن باستاپ بىرنەشە وڭىردە كوميتەتتەرىنىڭ اشىلۋىنا, الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا, الاش اۆتونومياسىنا الىپ كەلدى. ەكىنشىدەن, رەنەسسانس تۇسىندا ۇلتتىق تىلدەر مەن ادەبيەت جاڭا دەڭگەيلىك ساتىعا كوتەرىلەدى. ايتالىق, VIII عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا جانە ءىح عاسىردا اراب ءتىلىنىڭ ادەبي ستيلدەرى قالىپتاسا باستادى. اراب ادەبيەتى يدەيالىق, جانرلىق, ەستەتيكالىق جاعىنان جاڭا بەلەسكە شىقتى. وسىنداي دامۋدى باتىس ەۋروپا رەنەسسانسىنان دا اڭعارامىز. ورتاعاسىرلىق لاتىن ءتىلىنىڭ ورنىنا ەۋروپالىق تىلدەر عىلىم مەن مادەنيەتتە قولدانىلىپ, ولاردىڭ ادەبي ءتىل رەتىندەگى نورمالارى جۇيەلەنە باستادى. دانتەنىڭ ءوزى لاتىن ءتىلىنىڭ «جاساندىلىعىن» كورسەتىپ, يتاليان ءتىلىن مەيلىنشە تابيعي ءتىل رەتىندە باعالادى.
ەربول تىلەشوۆ,
شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق
عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
