احمەت بايتۇرسىنۇلى قوعام, عىلىم جانە مادەنيەتتىڭ وركەندەۋى جازۋ ارقىلى ىسكە اساتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. عالىم ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ءۇشىن ءارىپ, وقۋلىق ماسەلەسى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنىن ءبىلىپ, 1910 جىلدان باستاپ, اراب جازۋىنىڭ قازاق ءتىلى ءۇشىن قولايلى ەمەس جاقتارىن تۇزەپ, ونى ءتىلدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ەتىپ, سينگارمونيالىق ۇلتتىق ءالىپبي تۇزەدى.
تاريحىمىز تۇگەندەلىپ, ءتىلىمىز جاڭعىرىپ جاتقان قازىرگى تاڭداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭا ۋاقىت تۇرعىسىنان باعالاۋ تالابى ۇلتتىق ءتىل ءبىلىمىنىڭ قالىپتاسۋ جانە دامۋ تاريحىنا, سول تاريحتى جاساعان ۇلى تۇلعالار ەڭبەكتەرىنە جاڭاشا قاراۋدى العا تارتادى. وسى رەتتە ۇلتتىق عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى, ۇلت رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنىڭ جاناشىرىنىڭ, الاش پارتياسىنىڭ كوسەمى, حالقىنىڭ ازاتتىعى, ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگى جولىندا جان اياماعان كۇرەسكەردىڭ, جاڭا زامان جارشىسى, ۇلى رەفورماتوردىڭ, «حالىقتىڭ كوزى, قۇلاعى ءھام تىلىنە» اينالعان ۇلتتىڭ ءۇنىن «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرۋشىنىڭ, جۇرتىنىڭ جان ايقايىن جەتكىزە جازعان پارمەندى ءپۋبليتسيستىڭ, «دارىندى سوزىمەن» (ا.بايتۇرسىنۇلى) دابىل قاققان, ولەڭ ءورىمى مەن ورەسىن ۇققان ۇلى اقىننىڭ, بالا تاربيەسىنەن باستاپ, ۇلتتىق ساناعا دەيىنگى پەداگوگيكالىق ماسەلەلەردى تۇگەل زەردەلەگەن ۇلت ۇستازىنىڭ, گۋمانيست اعارتۋشىنىڭ, ۇلتتىڭ دىبىستىق جۇيەسىن دۇرىستاپ, ءالىپبيىن جاڭعىرتقان, جازۋىن جۇيەلەپ, جونگە سالعان ۇلى ءتىلشىنىڭ, قازاق ادەبي تەورياسىنىڭ ءتامسىلىن تۇزگەن, كوركەمدىك كەستەسىنىڭ قيسىندارىن كورسەتكەن ادەبيەتتانۋشىنىڭ, وقۋ مەن وقىتۋدىڭ وزىق ۇلگىلەرىن, وڭاي تاسىلدەرىن ۇيرەتۋشى شەبەر ادىسكەردىڭ, وزگە جۇرت جاۋھارلارىن ءوز تىلىندە سويلەتكەن, وزگەنىڭ يگىلىگى ءوز ەلىنە پايداسىن تيگىزەردى ويلاعان تاپقىر تارجىمەشىنىڭ, ۇلتتىق ۇعىمعا سىيىمدى, تىلىنە جاتىق, ويىنا جاقىن اتاۋلار قورىن تۇزگەن تەرمينتانۋشىنىڭ كونتسەپتۋالدى تۇجىرىمدارىن جان-جاقتى سارالاۋ, زەرتتەۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.
قازاق تىلىندەگى دىبىستار جۇيەسىن ارنايى زەرتتەپ, ءالىپبي قۇراستىرعان قازاقتىڭ العاشقى فونولوگى – احمەت بايتۇرسىنۇلى. ا.بايتۇرسىنۇلى – ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى ءومىرىن قازاق جازبا ءتىلىن لەكسيكالىق شۇبارلىقتان, باسقا تىلدەردەن سينتاكسيستىك ىقپالىنان تازارتۋمەن اينالىسىپ, قازاق ءتىلى عىلىمىن دامىتقان ءىرى عۇلاما.
ا.بايتۇرسىنۇلى قوعامدىق ساۋاتتانۋعا كەدەرگى بولىپ جۇرگەن اراب ءالىپبيىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ جونىندە پىكىر ايتىپ, قوعامدىق ويعا قوزعاۋ سالىپ, جازۋدى حالىق ءتىلى نەگىزىندە رەفورمالاپ, حح عاسىردىڭ باسىندا توتە جازۋدى دۇنيەگە كەلتىرەدى. ەسكى جازبا ءتىل جاپپاي ساۋاتتاندىرۋدى, اعارتۋدى جەدەل اتقارۋعا جارامدى بولمادى, جازۋدىڭ بۇل ءتۇرىن يگەرۋگە بىرنەشە جىلدار (كەم دەگەندە ءۇش-ءتورت جىل) قاجەت بولدى. ال ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋى قالىڭ جۇرتشىلىق قىسقا مەرزىمدە ء(ۇش-ءتورت ايدا) يگەرىپ الاتىنداي تيىمدىلىك دەڭگەيى جوعارى بولدى. بايتۇرسىنۇلى الىپبيىندە قازاق تىلىنە ءتان, ءتول دىبىستارعا عانا ورىن بەرىلىپ, كىرمە دىبىستار الىنبايدى. عالىم گەتەروگەندى سيپات العان ەملەنى, ءالىپبيدى جالپىحالىقتىق, ۇلتتىق نەگىزدە قاراستىرادى. سوندىقتان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇل جازۋ جۇيەسىن ۇلتتىق قازاق جازۋى دەپ اتايمىز.
ا.بايتۇرسىنۇلى اراب الىپبيىندەگى بىرنەشە مازمۇندا قولدانىلاتىن تاڭبالاردىڭ ءبىر عانا تۇرپاتىن الادى. مىسالى, اراب الىپبيىندە ﺲ /س/ ءارپىنىڭ ءۇش ءتۇرى بار. ولاردىڭ ايتىلۋى, جازىلۋى, قولدانىلۋى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ولار ص (ساد) – ەمفاتيكالىق دىبىس, جۋان ايتىلادى, ﺙ – ءتىس ارالىق دىبىس جانە سين (س) ءارپى. وسىلاردىڭ ىشىنەن عالىم قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە سايكەس كەلەتىن سين (س) تاڭباسىن, وسى تارىزدەس مازمۇندىق جانە تۇرپات مەجەسى ءۇش تۇردە بولىپ كەلەتىن ت ءارپىنىڭ تا (ت), ءدال (د), جۋان تا ( ) ط ۇلگىلەرىنەن اراب تىلىندەگى تا (ت) فورماسىن الادى. وسىلايشا اراب گرافيكاسىنداعى باسى ارتىق تاڭبالاردى سىعىمداي, جۇيەلەي وتىرىپ, قازاقشا دىبىستارى جوق تاڭبالاردى الىپبيدەن شىعارادى, ارابشا تاڭباسى جوق قازاق دىبىسىنا تاڭبا قوسادى. سونداي-اق قازاق ءتىلىنىڭ جۋاندى-جىڭىشكەلى ۇندەستىك زاڭىنا ساي جازۋ ءۇشىن دايەكشە بەلگىسىن ۇتىمدى پايدالانادى. ءسويتىپ, ا.بايتۇرسىنۇلى پوليگرافيالىق جاعىنان قولايلى-قولايسىز جەرلەرىن, وقىتۋ پروتسەسىندەگى ءتيىمدى-ءتيىمسىز جاقتارىن تارازىلاي وتىرىپ, 24 ارىپتەن تۇراتىن ءالىپبي قۇراستىرادى.
بۇل الىپبيدە ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ, قىزىعۋشىلىق تۋدىرتاتىن ءبىر تاڭبا بار. ول – دايەكشە (جىڭىشكەلىك بەلگىسى). دايەكشە – تەك بۋىنداردىڭ جىڭىشكەلىگىن بىلدىرەتىن بەلگى عانا, دەسەك تە, ا.بايتۇرسىنۇلى ونى ارىپتەر ساناعىنا كىرگىزگەن. ونىڭ سەبەبى, قازاقتىڭ سوزدەرى بىرىڭعاي جۋان بۋىندى, نە بىرىڭعاي جىڭىشكە بۋىندى بولىپ كەلەتىندىگىن ەسكەرسەك, وندا دايەكشەنىڭ ەڭ الدىمەن وسى ءتارتىپتى قاتاڭ قاداعالايتىندىعىن بايقايمىز. ياعني, دايەكشە – ۇندەستىك زاڭىنىڭ ورىندالۋىنىڭ قاتال باقىلاۋشىسى. ەشبىر كىرمە ءسوز ونى اينالىپ وتە المايدى.
ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالىپبي جۇيەسى 1924 جىلى ماۋسىمنىڭ 12-18 كۇندەرى ارالىعىندا قازاق اسسر-ءىنىڭ سول كەزدەگى استاناسى ورىنبور قالاسىندا تۇڭعىش قۇرىلتايدا تالقىلانادى. سەزگە ا.بايتۇرسىنۇلى, ءا.بوكەيحانۇلى, ە.ومارۇلى, م.دۋلاتۇلى, ح.دوسمۇحامەدۇلى, ن.تورەقۇلۇلى, ت.شونانۇلى سىندى قازاق زيالىلارى, سونداي-اق ماسكەۋدەن, قازاقستان وقۋ كوميسسارياتىنان, قوستاناي, سەمەي, ورال, بوكەي وقۋ گۋبەرنياسىنان, قىرعىزستاننان, باشقۇرتستاننان دەلەگاتتار قاتىسادى. سەزدە جازۋ ەرەجەلەرىن ناقتىلاۋ, ءالىپبي ماسەلەسى, قازاقشا ءپان سوزدەرىن جۇيەلەۋ, ادەبي ءتىلدى قالىپتاستىرۋ, باستاۋىش مەكتەپتىڭ باعدارلامالارىن دايارلاۋ, قازاق تىلىندە وقۋلىقتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ, ۋ جانە ي دىبىستارىنىڭ داۋىستى نەمەسە داۋىسسىز ەكەنىن انىقتاۋ, ح, ش, ف, ھ ارىپتەرىن قازاق الىپبيىنەن شىعارۋ, قىساڭداردىڭ جازىلۋى جانە ت.ب ماسەلەلەر قاراستىرىلدى.
وسى جيىندا ءوزى «قازاق جازۋى» «ءتارتىپتى جازۋى», وزگەلەر «بايتۇرسىنوۆ جازۋى», «ۇلتتىق جازۋ», «توتە جازۋ» دەپ اتالعان ءالىپبي ۇلگىسى, ەملەسى رەسمي تۇردە بەكىتىلەدى.
لاتىن جازۋىنا كوشۋگە, اسىرەسە, قازاقستاندا قارسىلىق قاتتى بولادى. ءبىر توپ عالىمدار قازاق ءتىلى ءۇشىن بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيىنىڭ جارامدىلىعىن جاقتاپ سويلەسە, ەكىنشىلەرى كەرەعار پىكىر ايتىپ, قارسىلىقتارىن سەزدىردى. بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالىپبيىن جاقتاۋشىلارعا «بايشىل», «بۋرجۋازياشىل, ۇلتشىل», «الاشورداشىل», «ءدىنشىل» دەگەن ايىپتاۋ كوپ بولدى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە حالىقتىڭ كوزقاراسىن اداستىرۋ ماقساتىندا بىرنەشە ماقالالار جارىققا شىعادى. وسىعان بايلانىستى ع.توعجانۇلى بىلاي دەيدى: «قازىر جاڭا الىپكە كوشپەۋ – بايعا, مولداعا, ارابشىل-ۇلتشىلدارعا, وتارشىلدارعا بولىسى بولدى. ويتكەنى سولاردىڭ ءبارى دە ءبىراۋىزدى بولىپ جاڭا الىپكە قارسى». بىراق ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان قازاق زيالىلارى مۇنىڭ تۇپكى استارىنىڭ قانداي ساياسي-يدەولوگيالىق ماقسات كوزدەلگەنىن جاقسى بىلەتىن. ولار لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جازۋدى الۋ, ۋاقىتشا كوزبوياۋشىلىق شارا ەكەندىگىن, جازۋدى ءتۇپتىڭ تۇبىندە ورىستاندىرۋدىڭ كىلتى بولعان ورىس الىپبيىنە تۇسىرەتىنىن ءتۇسىندى.
ءالىپبي رەفورماسى تۋرالى ماسەلە العاش 1924 جىلدىڭ 12-18 ماۋسىم ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە كوتەرىلەدى. بۇل سەزدە ءالىپبي جونىندەگى باياندامانى ا.بايتۇرسىنۇلى جاساپ, ءوزى قۇراستىرعان قازاق ءالىپبيىنىڭ تيىمدىلىگىن جان-جاقتى دالەلدەگەن: «تەكسەرىپ قاراساق, لاتىن ءالىپبيىنىڭ تۇرىك الىپبيىنەن كەمدىگى بولماسا, ارتىعى كورىنبەيدى. جاماننان جاقسىعا, زالالدان پايداعا بوي ۇرۋ – ءجونى بار دۇرىس ءىس, ونى اركىم-اق قوستاۋى ءتيىس, جاقسىدان جامانعا, پايدادان زيانعا بوي ۇرعاندا, ونى دۇرىس دەپ قوستاۋعا بولمايدى» دەيدى.
ال ا.بايتۇرسىنۇلىنان كەيىن لاتىن ءارپىن قولداپ, بايانداما جاساعان ن.تورەقۇلۇلى لاتىنعا كوشۋ كەرەكتىگىن ايتىپ, ونىڭ ارتىقشىلىقتارىن العا تارتادى. ن.تورەقۇلۇلى لاتىن ءارپى باسپاحانا ىسىنە دە, جازۋ ماشينەسىنە دە قولايلى دەپ كورسەتەدى.
ا.بايتۇرسىنۇلى لاتىن ءالىپبيىن ۇستانۋشىلارعا ءوزىنىڭ بايانداماسىندا بىلاي دەيدى: «اراب ءارپىن لاتىن ارپىنە الماستىرۋ ماسەلەسى قوزعالعاننان بەرى, كوپ ادام ەكەۋىن سالىستىرىپ, تەرەڭ قاراپ, ارتىق-كەمىن تەكسەرۋ, زەرتتەۋگە ءتۇستى. ەكى ءارىپ تە جەتكىلىكتى دارەجەدە تەرەڭ تەكسەرىپ, تەرەڭ زەرتتەلدى. سول تەرەڭ تەكسەرۋ ارقاسىندا ەكى ءارىپتىڭ دە بۇرىن نازار سالىنباي, ەسكە الىنباي جۇرگەن كوپ سىندارى, سيپاتتارى كوزگە ءتۇستى. مەنىڭ مۇنان بىلايعى سوزدەرىم جالعان ءوز پىكىرىم يا تاپقاندارىم ەمەس, كوپتىڭ كوزدەپ, ءۇڭىلىپ زەرتتەگەنىنەن تابىلعان نارسەلەر. ەكى ءارىپتى تەڭەستىرىپ, ارتىق-كەمىن تەكسەرىپ ولشەۋگە سالعاندا, تارازىڭنىڭ تابان تىرەيتىن نارسەلەرى مىنالار بولۋعا ءتيىس:
1) ءتىل دىبىسىنا جەتكىلىكتى – جەتكىلىكسىزدىگى قانشا؟
2) قايسىسىمەن باسىلعان يا جازىلعان ءسوز وڭاي وقىلادى؟
3) قايسىسىمەن جازۋ جەڭىل, جازىلعانىن تانۋ جەڭىل؟
4) قايسىسى باسپاعا قولايلى (باسپاعا سىيىمدى بولۋى, جۇمىستىڭ ءونىمدى بولۋى ول دا سوندا).
5) ۇيرەنۋگە قايسىسى وڭتايلى؟
6) كوركەمدىك پەن كوزگە جايلىلىق جاعىنان قايسىسى ارتىق؟».
وسى سۇراقتارعا ا.بايتۇرسىنۇلى بايانداماسىندا لاتىن الىپبيىنە قاراعاندا اراب ءالىپبيىنىڭ وقۋعا, باسپاعا, ساۋات اشۋعا ەڭ جەڭىل ءالىپبي ەكەنىن بىلايشا دالەلدەيدى:
1) اراب ءارپى لاتىن ارپىنەن جازۋعا, وقۋعا وڭاي. ونىسىن ساۋاتتى ادامداردىڭ كۇندەگى ءىسىنىڭ جۇزىندە كوپ پايدالى بولىپ شىعادى.
2) ساۋات اشۋ جۇزىندە اراب ءارپىنىڭ قولايلىعى لاتىن ارپىنەن ارتىق.
3) باسپا ءىسى جاعىنان اراب ءارپىنىڭ ەسكىسى لاتىن ارپىنەن تومەن, جاڭاسى ارتىق.
4) ماشينالارعا ورناتۋعا اراب ءارپىنىڭ جاڭاسى لاتىندىكىنەن اناعۇرلىم ارتىق, ەسكىسى دە ورناتۋعا كەلەتىنىن ءىس كورسەتىپ وتىر.
5) اراب ءالىپبيىنىڭ ءارپى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىنا تولىق جەتكىلىكتى, قانداي ەملە جاساۋىنا دا كەلەدى. قازاق ەملەسى – ناعىز وڭاي, بۇقاراعا قولايلى ەملە.
توتە جازۋدىڭ تيىمدىلىگىن, قازاق ءتىلى ەرەجەسىنە ساي كەلەتىندىگىن, ەملەسىنىڭ باسقا جۇرت ەملەسىنەن ارتىقشىلىعىن, ءتىلىمىزدىڭ دىبىستارىن ءدال بەرەتىنىن اشىپ كورسەتە العانداردىڭ قاتارىندا – ە.ومارۇلى بولدى. عالىم «…جاڭالىق دەگەن باردى جوعالتىپ, ورىنسىز وزگەرىس بەرۋدە ەمەس, باردى ومىرگە, تۇرمىسقا ۇيلەستىرىپ, قولايسىزى بولسا قولايلى ەتىپ وزگەرتۋمەن قولدانۋدا. بۇلاي بولسا, ءارپى جوق باسقا ەلدەر الدى ەكەن دەپ, ءارپىمىز جاقسى, تاڭبامىز دۇرىس ءبىزدىڭ لاتىنعا كوشۋىمىز – ورىس ايەلدەرىنىڭ بەتىن بوياعاندارىنا قىزىققاندىق سياقتى ەلىكتەۋ مەن ەرىككەندىك. بوس شىعىن, ورىنسىز جاڭالىق» دەيدى.
1926 جىلى 10 جەلتوقساندا گوركينو-دا قازاق ءالىپبيىن لاتىنداستىرۋ پىكىرسايىسى بولىپ وتەدى. ماجىلىستە و.جاندوسوۆ, ا.ءبايدىلدين, ا.بايتۇرسىنوۆ ت.ب. قازاق زيالىلارى بايانداما جاسايدى. و.جاندوسوۆ لاتىن ءالىپبيىنىڭ تاريحىنا شولۋ جاساي وتىرىپ, اتالمىش ءالىپبيدىڭ ۇتىمدى جاقتارىن, ال اراب ءالىپبيىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن تولىق بەرە المايتىندىعىن ايتادى. عالىم اراب ءالىپبيىنىڭ فيزيكا, الگەبرا, گەومەتريا, حيميا, مەديتسينا, فارماتسەۆتيكا, مۋزىكا سالالارىندا كەزدەسەتىن كەمشىلىگىن سانامالاپ كورسەتەدى.
وتىرىستا ءسوز العان ا.بايتۇرسىنۇلى لاتىن الىپبيىنەن دە ىڭعايلى, قولايلى ءالىپبي بار ەكەنىن ايتا كەلىپ, لاتىن ءالىپبيى مەن اراب ءالىپبيىن عىلىمي تۇردە سالىستىرىپ, اراب ءالىپبيى ساۋات اشۋعا, تەحنيكاعا, تەز وقۋعا, جازۋعا وتە ىڭعايلى ەكەنىن ءوز دالەلدەرىمەن ناقتىلاپ بەرەدى.
1926 جىلى 26 اقپاننان 6 ناۋرىزعا دەيىن باكۋ قالاسىندا بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى تۇركولوگيالىق سەزدە تۇركى حالىقتارىنىڭ جازۋى, ورفوگرافيانىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى, سونىمەن قاتار تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافياسى, تاريحى, تەرمينولوگياسى تۋرالى كوپتەگەن ماسەلەلەر قوزعالادى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەن دە, تالاس-تارتىسى كوبىرەك بولعان ماسەلە تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعىنىڭ تەگىس لاتىن الىپبيىنە كوشۋى جونىندە. سەزگە قاتىسۋشىلار ەكىگە ءبولىنىپ, ءبىرى – بۇرىننان پايدالانىپ كەلگەن ءارى ناقتىلى ۇلت تىلىنە لايىقتالىپ, رەفورمالانعان, رەسمي قابىلدانعان اراب گرافيكاسىن لاتىنشاعا اۋىستىرۋدىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق, ەكونوميكالىق, مەتوديكالىق ارتىقشىلىعى بار جانە سان عاسىرلىق جازبا داستۇردەن قول ءۇزۋ قاۋپىن تۋدىرادى دەگەندى ايتسا, ەكىنشى توبى – اراب جازۋى تۇركى تىلدەرىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسىنە ساي كەلمەيدى, لاتىن ءالىپبيى تۇركى تىلدەرىن ەۋروپا مادەنيەتىنە جاقىنداستىرا تۇسەدى دەگەندەي دالەلدەر ايتىلادى. لاتىن ءالىپبي جۇيەسىنە قارسى شىعىپ بايانداما جاساعاندارعا «ۇلتشىل», «ءدىنشىل» دەگەن ءتارىزدى ايىپتاۋلار تاعىلىپ, بىرنەشە پسيحولوگيالىق سوزدەرمەن شابۋىل جاسالادى.
ايتا كەتەر جايت, تۇرىك-تاتار حالىقتارىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ ىسىندە ەرەكشە قارسىلىق تانىتقان – تاتارستان رەسپۋبليكاسى بولدى. اراب ارپىمەن ساۋاتتىلار قاتارىنىڭ كوپتىگىن, ارابشا باسىلعان ەڭبەكتەردىڭ مولدىعىن العا تارتقان اليمدجان شارافوۆ ءالىپبي اۋىستىرۋ ىسىندە بىرازعا دەيىن قارسىلىق كورسەتىپ, ءۋاجى بار پىكىرلەر ايتادى. ول ازەربايجاننىڭ تاجىريبەسى كوز جەتەرلىكتەي ەمەس, تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا تاراتۋعا كەلمەيدى, ال بارلىق جىگەردى اراب ءالىپبيىن رەفورمالاۋعا جۇمساۋ كەرەكتىگىن ايتادى. وتىرىستا اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيدى رەفورمالاۋ كەرەك دەگەن پىكىردى تاتارلاردىڭ بارشا دەلەگاتسياسى قولداسا, قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ ءبىر بولىگى عانا بۇل پىكىرگە قوسىلادى.
لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيدى جاقتاۋشى ن.تورەقۇلوۆ اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى الىپبيگە اۋىستىرۋدىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن جانە كەمشىلىكتەرىن بىلايشا كورسەتەدى:
1. بالا وقىلۋعا بايلانىستى قيىندىق تۋدىراتىنى, ارىپتەردىڭ ءۇش نەمەسە ءتورت ءتۇرلى جازىلۋى;
2. نۇكتەلەردىڭ, يرەكتەردىڭ كوپتىگى;
3. مەديتسينا تەرميندەرىنە كەلگەندە قيىندىق تۋدىراتىنى;
4. ساندى جازعاندا ىڭعايسىزدىعى;
5. ناقتى نەمەسە جاراتىلىستانۋ (ماتەماتيكا, گەومەتريا ت.ب.) عىلىمدار تەرميندەرىنىڭ جازىلۋى;
6. مۋزىكا نوتالاردى جازعاندا;
7. باسپا ىسىنە بايلانىستى قيىندىقتارى;
8. جازۋ ماشينالارى ماسەلەسى دەپ ءبولىپ, ولاردىڭ ارقايسىسىنا توقتالىپ, لاتىن جازۋىنىڭ قازاق ءالىپبيىن الۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
لاتىنشىلاردىڭ بەلسەندى مۇشەسى ءبايدىلداۇلى ءابدىراحمان لاتىن ءارپىن الۋدى جاقتاعان بايانداماسىندا, اراب گرافيكاسى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىن تولىق بەرە المايتىنىن, اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن الىپبيدەگى ارىپتەردىڭ بىرنەشە نۇسقالىعىن, ولاردىڭ ءبىر تۇستىلىگىن, نوقاتتاردىڭ كوپتىگىن ءسوز ەتەدى. سونىمەن بىرگە ءا.ءبايدىلداۇلى لاتىن ءالىپبيى تاريحىنا توقتالىپ, لاتىن ءالىپبيى «ينتەرناتسيونالدىق» دەپ باعا بەرەدى.
سونىمەن, بۇل سەزدە جاڭا ءالىپبيدى قولداۋشىلار سانى باسىم بولىپ, داۋىس بەرۋ ناتيجەسىندە 101 داۋىس لاتىن گرافيكاسىنا, 7 داۋىس اراب گرافيكاسىنا, 9 داۋىس قالىس قالا وتىرىپ, لاتىن جازۋى قابىلدانادى. سەزدە بىرنەشە قاۋلى قابىلدانادى, ونىڭ ءبىرى ءالىپبيدىڭ ءتۇزىلۋ پرينتسيپتەرى جونىندە بولدى. وندا:
– جاڭا ءالىپبيدىڭ ۇندەستىك زاڭىنا باعىندىرىلۋى;
– ءبىر دىبىسقا ءبىر ءارىپ الۋ;
– ءۇتىر, نوقات ءتارىزدى بەلگىلەردى شەكتەۋ;
– تۇرىك ەلدەرىندە بىردەي ايتىلاتىن دىبىستاردىڭ تاڭبالارىن بىرلەستىرۋ;
– باس ءارىپ تاڭباسىن الماۋ;
– ورىس گرافيكاسىنىڭ ارىپتەرىن الماۋ;
– كىرمە سوزدەردى ۇندەسىم زاڭىنا باعىندىرۋ;
– بىردەي دىبىستارعا ءارىپ الماۋ;
– قوسار ءارىپ الماۋ;
– جىڭىشكە داۋىستىعا تاڭبا الماۋ ءتارىزدى مىندەتتەر كورسەتىلەدى.
ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ رەفورمالاۋىنان كەيىن اراب جازۋىن بۇكىل تۇركى جۇرتى ۇلتتىق جازۋ جۇيەسى دەپ تانىسا دا, كۇشتەۋ ساياساتى ءوز دەگەنىنە جەتىپ تىنادى. لاتىن جازۋىنا قارسىلارعا ساياسي ايىپ تاعىلىپ, ءتىپتى زاڭ قورعاۋ ورىندارى دا ارالاسا باستايدى. جاڭا ءالىپبي قابىلدانعاننان سوڭ, اراب ءالىپبيىن قولداناتىندارعا شەكتەۋ قاتتى بولىپ, وكىمەتتىڭ ۋاكىلدەرى تاراپىنان باقىلاۋدا بولادى.
قورىتا كەلگەندە, ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جانە تاعى باسقا الاش زيالىلارىنىڭ قازاق ءالىپبيىن قالىپتاستىرۋداعى ەڭبەكتەرى مەن پىكىرلەرىن سالىستىرا كەلگەندە, بارلىعىنىڭ ورتاق مۇددەسى, بىرىنشىدەن, قازاقتىڭ دىبىستىق جۇيەسىن سول قالپىندا قازاقي كۇيىندە تاڭبالاپ بەرە الاتىن ءالىپبيدى ەنگىزۋ بولسا, ەكىنشىدەن, سول ءالىپبي قوعام دامۋىنا ساي ودان ءارى جەتىلدىرىلۋگە ىلەسىپ, دامي الۋ دەڭگەيىندە ەسكەرىلەتىن زاڭدىلىقتاردى ەنگىزۋ جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق جازۋىن, ءالىپبيىن تۇراقتاندىرۋعا, قازاق تىلدىك قوردى سول قالپىندا ساقتاپ قالاتىن نەگىزگى گرافيكانى ەنگىزۋگە باعىتتالدى.
ءنازيرا ءامىرجانوۆا, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى,
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى
