قازاقستاننىڭ حالقى از, جەرى كەڭ بولعانمەن, قازىر مال باعاتىن, ەگىن سالاتىن جەر الا الماي ساندالىپ جۇرگەن ازاماتتار از ەمەس
ەلوردانىڭ ىرگەسى جىل سايىن كەڭەيىپ, تۇرعىلىقتى حالقى كوبەيىپ كەلەدى. جان سانىنىڭ ارتۋىنا ىلەسىپ قالانىڭ ينفراقۇرىلىمى مەن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە تۇسەتىن سالماق تا ارتقانى بەلگىلى. اسىرەسە باس قالا تۇرعىندارىن ساپالى ءارى قولجەتىمدى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ەلوردا ەسىلدىڭ جاعاسىنا ىرگە تەپكەن كۇننەن باستاپ ماڭىزدى ماسەلەگە اينالعان. سول سەبەپتى «ەلوردانىڭ ازىق-تۇلىك بەلدەۋى» قۇرىلىپ, وعان مەملەكەت تاراپىنان قىرۋار قارجى دا بولىنگەن-تۇعىن. الايدا بۇل جوبانىڭ اتقارىلۋىمەن ەلوردانىڭ ازىق-تۇلىك ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلىپ كەتكەن جوق. اتاپ ايتقاندا, ارقا توسىنە استانا سالعانىمىزعا 25 جىل بولعانمەن, باس قالانىڭ باستى ازىق-تۇلىگىن ءالى كۇنگە دەيىن الىس ايماقتاردان, كەرەك دەسەڭىز, شەتەلدەن تاسيمىز. ويتكەنى استانانىڭ توڭىرەگىندەگى اۋىل, اۋدانداردا ءوندىرىس ءالى دە تۇساۋلى اتتاي تىپىرلاپ تۇر.
اۋىلدا جۇمىس جوق بولعاندىقتان, جاستاردىڭ كوبى ءىرى قالالارعا قاراي اعىلادى. ءتىپتى جۇمىس ىزدەپ شەتەل اسىپ جاتقاندارى دا بار. اۋىلدان جاستار كەتكەننەن كەيىن قارتتار دا يەن قالعان ەلدى مەكەندەردە تۇرا الماي, شاراسىزدىقتان قالاعا قاراي جىلجيدى. سوسىن دا شىعار قازىر ەلوردادا اۋىلدان كوشىپ كەلىپ ءۇي جالداپ وتىرىپ جۇمىس ىستەيتىندەر وتە كوپ. باس قالادا جۇمىس ىستەيتىن بالاسىنا قارا تارتىپ, ەلوردادان ءۇي ساتىپ الىپ جاتقان زەينەتكەرلەر دە از ەمەس.
باقىتجان دۇيسەنۇلى, زەينەتكەر:
اۋىلدان ولار نەگە كەتەدى؟
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە شارۋاشىلىعى شالقىپ, ءوندىرىسى دۇركىرەپ تۇرعان تالاي اۋىلدىڭ تىرلىگى تۇرالادى. ينفراقۇرىلىمداردىڭ كوبى قيراپ, اكىمدىك پەن مەدپۋنكتتەن باسقا ەشتەڭە قالعان جوق. وسىدان كەيىن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالاعا قاراي اعىلۋى باستالدى. ماسەلەن, مەن تۋىپ-وسكەن كولۋتون ستانساسىندا 1990 جىلدارى مىڭعا جۋىق تۇرعىن بار ەدى, ال قازىر ولاردىڭ سانى 400-گە دە جەتپەيدى. كوبى كوشىپ كەتتى. مەن دە, مىنە, جىلى ورنىمدى سۋىتىپ, استاناعا كوشىپ كەتتىم. نەگە؟ سەبەبىن ايتايىن.
اۋىلدان قالاعا كوشۋ الەمدىك ءۇردىس ەكەنى راس. الايدا ءبىزدىڭ ەلدەگى كوشتىڭ جاعدايى بۇعان ۇقسامايدى. مەنىڭشە, اۋىل تۇرعىندارى اۋىلدان بەزگەننەن ەمەس, كەرىسىنشە, شاراسىزدىقتان كوشىپ جاتىر. اۋىلدا جۇمىس جوق, جوعارى ءبىلىمى بار جاستار ەشتەڭەسى جوق, ينفراقۇرىلىمى كۇيرەگەن اۋىلدارعا بارعىسى كەلمەگەندىكتەن, وقۋ ساپاسى, ەمدەۋ شارت-جاعدايى دا ناشار. كىتاپحانا, مادەنيەت ءۇيى, كينوتەاتر سىندى رۋحاني ورتالىقتاردى ايتپاي-اق قويايىق, اۋىلدا ءجونى ءتۇزۋ باسپانا دا جوق. كوبى – كەڭەس وكىمەتى كەزىندە سالىنعان كونە ۇيلەر. الدى قۇلاپ جاتىر. بىلايشا ايتقاندا, اۋىل مەن قالانىڭ اراسىنداعى پارىق جەر مەن كوكتەي. ۇكىمەت اۋىلدى دامىتۋ ءۇشىن قابىلداعان باعدارلامالار اۋىل ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشەدى دەپ ايتا المايمىن. اۋىلداعىلاردىڭ كوبى قارتتاردىڭ زەينەتاقىسىمەن كۇن كورىپ وتىر. مەنىڭشە, اۋىلداردى ساقتاپ قالامىز دەسەك, اۋىلدارعا قالاداعىمەن بىردەي جاعداي جاساۋ كەرەك. شەتەلدەن كەلگەن قارجىگەرلەردى, قۇرىلىس كومپانيالارىن استانا مەن الماتىعا عانا تارتپاي, ءىرى قالالاردى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان اۋىلدارعا دا تارتۋ كەرەك. استانادا سالىنىپ جاتقان عيماراتتار اۋىلداردا دا سالىنسا, تۇرعىنداردىڭ اۋىلدان كوشىپ نەسى بار؟! بالالارى جۇمىس ىزدەپ قالاعا كەتىپ قالعان سوڭ, اۋىلدا قالعان شال-كەمپىر قاقاعان قىستا وت جاعۋدان قينالادى دا, امالسىزدان قالاعا كەلىپ ءۇي ساتىپ الادى نەمەسە پاتەر جالداپ وتىرادى. مەن دە وسىنداي جاعدايمەن كوشىپ كەلدىم. اۋىلدا مۇنداي جىلى عيمارات بولسا, مەن استاناعا ءبىر كۇن تۇرمايمىن. امالسىزدان ءجىپسىز بايلانىپ وتىرمىن. اۋىلدان كارى كەتسە, ءبارى كەتەدى. ال اۋىل يەن قالسا, ءبارىمىز قالاعا جينالىپ الساق, زات باعاسى كوتەرىلمەي قايتەدى؟! دەمەك, اۋىلداردا دا ءىرى قۇرىلىس سالىنۋى كەرەك. استانادان اقشاسىن تولەپ ءۇي الىپ جۇرگەندەر اۋىلدان دا الادى.
جەر دەمەكشى, قازىر اۋىل توڭىرەگىندەگى جەرلەردىڭ يگىلىگىن اۋىل تۇرعىندارى ەمەس, باسقالار كورىپ وتىر. ولار بيلىك باسىنداعىلارمەن ىمىرالاسىپ, بوس جاتقان جەردىڭ كوبىن الىپ العان. ال ودان سول اۋىلعا, اۋىل تۇرعىندارىنا ءتۇسىپ جاتقان ءبىر تيىن پايدا جوق. سول جەرلەردىڭ كوبىسى يگەرىلمەيدى. جۇمىس جوق, مال باعاتىن جەرى, جايلى ءۇيى بولماسا, اۋىلدان كوشپەگەندە نە ىستەيدى؟! ءۇي سالۋ كەرەك, جەردى دۇرىس پايدالانۋ كەرەك دەپ وتىرعان سەبەبىم وسى.
قازىر ەلوردادا ءسۇت, جۇمىرتقانى الىس ايماقتاردان تاسىپ اكەلسە, ەلوردا ماڭىنداعى اۋىل تۇرعىندارى سول ونىمدەرىن ساتا الماي وتىر. ونى قالاعا ءوزى اكەلىپ ساتقانمەن, جول شىعىنىن كوتەرمەيدى. سوندىقتان ءار اۋىلدان شاعىن بولسا دا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن جينايتىن شاعىن ورتالىقتار قۇرىلۋى كەرەك.
اۋىل – التىن بەسىك. اۋىلدا ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ تيىمدىلىگى كوپ. قالادا وسكەن بالا قۇمىرادا وسىرگەن گۇل سياقتى. وقۋى وزات بولعانمەن, شىدامدى, قىراعى, ەڭبەكقور بوپ وسكەن اۋىل بالاسىنا جەتپەيدى. قازىر نەمەرەلەرىم تۇگەل ورىسشا سويلەيدى, ەگەر اۋىلدا بولسا, ءتىلى قازاقشا شىعار ەدى. قانشا ايتپاسىن, اۋىلدا قازاقى ورتا بار عوي. ءبىز سودان دا كوز جازىپ قالدىق.
جەر دەمەكشى, قازىر اۋىل توڭىرەگىندەگى جەرلەردىڭ يگىلىگىن اۋىل تۇرعىندارى ەمەس, باسقالار كورىپ وتىر. ولار بيلىك باسىنداعىلارمەن ىمىرالاسىپ, بوس جاتقان جەردىڭ كوبىن الىپ العان. ال ودان سول اۋىلعا, اۋىل تۇرعىندارىنا ءتۇسىپ جاتقان ءبىر تيىن پايدا جوق. سول جەرلەردىڭ كوبىسى يگەرىلمەيدى. جۇمىس جوق, مال باعاتىن جەرى, جايلى ءۇيى بولماسا, اۋىلدان كوشپەگەندە نە ىستەيدى؟! ءۇي سالۋ كەرەك, جەردى دۇرىس پايدالانۋ كەرەك دەپ وتىرعان سەبەبىم وسى
اۋىت مۇقيبەك, Nur Otan پارتياسىنىڭ مۇشەسى:
قانداستار ءۇشىن جەر قايعى
– 2017 جىلدىڭ كوكتەمىندە Nur Otan پارتياسىنىڭ رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قابىلداۋ بولمەسىنە باقىت الپىس جانە ايتحان بەكمۇرات اتتى ەكى جىگىت كەلىپ, اۋىلدان شارۋاشىلىق ماقساتتا جەر تەلىمىن العىسى كەلەتىنىن, اۋدان اكىمىنىڭ قويان-بۇلتاققا سالىپ, ءجوندى جاۋاپ بەرمەي جاتقانىن قىنجىلا وتىرىپ باياندادى. جوندەرىن سۇراسام, ەكەۋى دە قىتايدان كوشىپ كەلىپ, ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ ولجاباي اۋىلىنا قونىستانعان, قولىندا «ورالمان» مارتەبەسى بار ازاماتتار بولىپ شىقتى.
ورالماندارعا جەر ۋچاسكەلەرiن بەرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسى جەر كودەكسىنىڭ 46, 37, 97 جانە 100 بابىندا قاراستىرىلعان. سونداي-اق «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنىڭ 23 بابىندا دا ورالماندارعا جەر ۋچاسكەلەرiن بەرۋ ورالماندارعا, ەتنيكالىق قازاقتارعا جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە ۇسىنىلاتىن مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىنىڭ تىزبەسىنە ەنگىزىلگەن. ءتىپتى جەر كودەكسىنىڭ 46 بابىندا «ورالمان» مارتەبەسى بار ازاماتتارعا جەر تەلىمدەرىنىڭ پايدالانۋ قۇقىعى ەشبىر كونكۋرسسىز, اۋكتسيونسىز بەرىلەتىندىگى اشىق جازىلعان. وسى جەڭىلدىكتەردى تانىستىرا وتىرىپ, ەكەۋىنە اۋدان اكىمىنىڭ اتىنا جەر تەلىمىن بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جازىپ بەردىم. كوپ كەشىكپەي ەكى جىگىت اۋدان اكىمى ەرمەك نۇعىمانوۆتىڭ قولى قويىلعان جاۋاپتى الىپ, قايتا ورالدى. ە.نۇعىمانوۆ «جەر زاڭناماسىنىڭ كەيبىر نورمالارىن قولدانۋعا موراتوري ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2016 جىلعى 6 مامىرداعى №248 جارلىعىن سىلتاۋراتىپ, ولارعا جەر تەلىمى بەرىلمەيتىنىن كەسىپ ايتىپتى. نەگىزى, ءموراتوريدىڭ ورالمانداردىڭ جەر الۋىمەن ەش قاتىسى جوق ەدى. سوسىن اقمولا وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ باسشىسىنا قاراتىپ ەكىنشى ءوتىنىش جازدىق. از كۇننەن كەيىن ەكى جىگىت اقمولا وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ باسشىسى الماگۇل قادىرالينانىڭ قولى قويىلعان جاۋابىن اكەلدى. ءبىر ءارپى وزگەرمەگەن. ا.قادىرالينا دا الدىڭعى ە.نۇعىمانوۆ جاۋابىنىڭ اۋزىنان تۇسە قالعانداي جاۋاپ بەرىپتى.
جوعارىداعى جاۋاپتارعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ, باق بەتتەرىندە «ەرمەك نۇعىمانوۆ ەلباسىنىڭ زاڭىنا قارسى ما؟!», «قادىرالينا زاڭعا باعىنباي ءالى قاسارىسىپ وتىر…», «قادىرالينانىڭ پرەزيدەنت قول قويعان زاڭدى بۇرمالاۋعا حاقىسى بار ما, مىرزاحمەتوۆ مىرزا؟!» دەگەن تاقىرىپپەن 23 ماقالا جاريالادىق. اشىق اقپاراتقا اتى شىققان سوڭ, ەرمەك نۇعىمانوۆتىڭ دەگبىرى كەتە باستاپتى. ولجاباي اۋىلىنا كەلىپ, جۇرتپەن جينالىس وتكىزىپ, ەكى ورالمان ازاماتقا «زاڭگەرلەرگە تەكسەرتىپ جاتىرمىن, ەگەر مەنىڭ بەرگەن جاۋابىم دۇرىس بولىپ شىقسا, ەكەۋىڭدى سوتقا بەرەمىن!» دەپ قۇقاي كورسەتەدى.
ەكى جىگىتتى ەرتىپ, پارتيانىڭ رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قابىلداۋ بولمەسىنە ازاماتتاردى قابىلداۋعا كەلگەن سول كەزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ءبىرىنشى ۆيتسە-ءمينيسترى قايرات ايتۋعانوۆتىڭ قابىلداۋىنا كىردىم. كوپ وتپەي قايرات ايتۋعانوۆتىڭ پارمەنىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە تاعى ءبىر ۆيتسە-مينيستر ەرلان نىسانباەۆتىڭ توراعالىعىمەن بەينەكونفەرەتسيا ءوتتى. وعان اقمولا وبلىسى اكىمدىگىنىڭ, Nur Otan پارتياسىنىڭ, قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ۆيتسە-مينيستر ەرلان نىسانباەۆ وبلىس پەن اۋدان باسشىلارىنا, قولدانىستاعى زاڭنامالارعا ساي, «ورالمان» مارتەبەسى بار ازاماتتارعا جەر تەلىمدەرىنىڭ پايدالانۋ قۇقىعى ەشبىر كونكۋرسسىز, اۋكتسيونسىز بەرىلەتىندىگىن ءتۇسىندىردى. سونىمەن بىرگە رەسپۋبليكانىڭ بارلىق جەر قاتىناستارى باسقارمالارىنا «…اتالعان زاڭنامالارعا سايكەس, ورالماندارعا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىندا جەر ۋچاسكەلەرىن جالعا بەرۋ ماسەلەسى توقتاتىلماعانىن جانە ولارعا جەر ۋچاسكەلەرىن بەرۋ بارىسىندا جەر كودەكسىنىڭ 46, 37, 97 جانە 100 باپتارىن باسشىلىققا الۋ قاجەت ەكەنىن ەسكە سالامىز…» دەگەن ۆيتسە-مينيستر ە.نىسانباەۆتىڭ قولى قويىلعان حات جونەلتتى. سونىڭ ارقاسىندا ءوتىنىش يەلەرى 671 گەكتار جايىلىمدىق جەرگە زورعا قول جەتكىزدى.
كەسىپ ايتايىن, ءبىزدىڭ اۋىل تۇرعىندارىن تۇرالاتىپ, ادىمىن اشتىرماي وتىرعان – شيكى زاڭدار مەن وسىنداي جەتەسىز باسشىلار. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «جەر شەتەلدىكتەرگە بەرىلمەيدى!» دەگەن تاريحي شەشىمىنەن كەيىن جەر كودەكسىنە وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. جاڭا كودەكستە 46 باپتىڭ ءۇش نورماسى قالدى دا, قالعان 37, 97 جانە 100 باپتار الىنىپ تاستالدى. «قانداس» مارتەبەسىنىڭ ءبىر جىلعا قىسقارۋىنا بايلانىستى ارعى بەتتەن ورالعان اعايىندار ەندى قازاقستان ازاماتتىعىن العان سوڭ, اتالعان كودەكسكە ساي, جەرگىلىكتى حالىقپەن بىردەي جەر تەلىمدەرىن الا الادى. بىراق اۋىل حالقىنا شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ماقساتىندا جەر بەرۋگە كەلگەندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ نيەتى دە, جەر كودەكسىنىڭ جەر بەرۋ شارتى دا بالەندەي وزگەرىپ كەتكەن جوق, سول ەسكى كۇيىندە قالدى.
ەندى قولدانىستاعى جاڭا جەر كودەكسىنە كەلسەك, اتالعان كودەكستىڭ 48 بابىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىنداعان وڭىرلەرگە, وبلىستىق ماڭىزى بار قالالارعا قونىستانعان قونىس اۋدارۋشىلارعا جەر ۋچاسكەلەرىن نەمەسە جەر ۋچاسكەلەرىن جالعا الۋ قۇقىعىن ساۋدا-ساتتىقسىز (اۋكتسيونسىز) بەرۋ كوزدەلگەن. بۇل وتە دۇرىس. ال الىس-جاقىن شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىز ءۇشىن, وكىنىشكە قاراي, مۇنداي جەڭىلدىك نورما قاراستىرىلماعان. بۇل دۇرىس ەمەس. ارعى بەتتەن ورالعان قانداستارىمىز ونداي جەڭىلدىكپەن جەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن الدىمەن ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەردەن تىس وبلىستارعا قونىستانىپ, تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ, قازاقستان ازاماتتىعىن الۋى كەرەك. سودان سوڭ ولار ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىس اۋدارىپ, «قونىس اۋدارۋشى» اتانۋىنا تۋرا كەلەدى. بۇل كۇندە وكىمەت ايقىنداعان وبلىستاردان, وزگە وڭىرلەردەن جەردى جەردەن شۇقىساڭ دا تاپپايسىڭ, ءبارى قولدى بولىپ كەتكەن. وعان اپارىپ جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ نيەتىن قوسساڭىز, مىنا ەكى جىگىتتىڭ كۇنىن كەشەسىز.
مەنىڭشە, اۋىلدى جەردە شارۋاشىلىقپەن اينالىسقىسى كەلەتىن ءاربىر ازاماتقا جەر تەلىمدەرىنىڭ پايدالانۋ قۇقىعى بەلگىلى مولشەردە بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە ساۋداساتتىقسىز (اۋكتسيونسىز) بەرىلۋى كەرەك. ەگەر سول مەرزىم ىشىندە ولار جەردى يگەرە الماسا, قايتارىپ الىپ, باسقاعا بەرگەن دۇرىس. سونداي-اق اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جەر تەلىمدەرىن الۋىنا, ولاردىڭ قۇرال-سايمان, ماشينا-تراكتورلارىنىڭ بار-جوعى شارت ەتىلمەۋى ءتيىس. مۇنداي «شارتتار» تويىمسىزداردىڭ جەردى كوبىرەك باسىپ قالۋى ءۇشىن ادەيى زاڭداستىرىلعانى كورىنىپ تۇر. ەڭ قيىنى, شەتتە ءجۇرىپ, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋعا توسەلىپ كەلگەن قانداستارىمىز ءۇشىن تاعى دا جەر قايعى بولىپ تۇر. بارىنە اقىلى جەتكەن ۇكىمەتتىڭ قانداستارىمىزعا كەلگەندە ساراڭدىق جاساعانىنا تاڭعالامىن…
P.S: قازاقستاننىڭ حالقى از, جەرى كەڭ بولعانمەن, قازىر مال باعاتىن, ەگىن سالاتىن جەر الا الماي ساندالىپ جۇرگەن ازاماتتار از ەمەس. جەردىڭ كوبىن شەندىلەر مەن ولاردىڭ تامىر-تانىسى, قالتالىلار يەمدەنىپ العان. اۋىلدىڭ ىرگەسىنە دەيىن ەگىن سالىپ, اۋىل تۇرعىندارى ساۋىپ وتىرعان جالعىز سيىرىنىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ باعاتىن جاعدايعا جەتكەن. اۋىت مىرزا ايتقانداي, اۋىل, اۋدان اكىمدەرى جەر جونىندەگى ساياساتتى دۇرىس تۇسىنبەيدى.
