الەۋمەتتىك جەلىلەردە, مەسسەندجەرلەردە جانە «اس ۇيدەگى» تۇرمىستىق اڭگىمەلەردە قازاقستاننىڭ زەينەتاقى جۇيەسى تۋرالى اڭىزدار, فەيكتەر مەن اقىلعا سىيمايتىن قيالدار تۋىنداپ جاتادى. ءبىر قىزىعى, حالىق شىندىققا سايكەس كەلەتىن شىنايى اقپاراتتان گورى وسىنداي قاۋەسەت اڭگىمەلەرگە كوبىرەك يلانادى. بۇگىنگى ماتەريالدا ءبىز وسىلاردىڭ ءبىر بولىگىن اشكەرەلەپ, رەسمي دەرەككوزدەردەگى اقپاراتتى, قاۋەسەت اڭگىمەلەرگە سەنبەستەن, ءاردايىم قايتالاپ تەكسەرۋدى ۇسىنامىز.
اڭىز: ماعان زەينەتكەرلىككە شىعۋعا ءالى ەرتە, بىراق بارلىق جيناقتارىمدى ينفلياتسيا «جەپ قويىپ», قۇر الاقان قالمايمىن با؟
شىندىق: اقپارات شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس مەملەكەت الۋشىلارعا بجزق-داعى مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىنىڭ (مزج), مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارنالارىنىڭ (مكزج) زەينەتاقى جاسىنا جەتكەن ساتتەگى ينفلياتسيا دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ, ناقتى ەنگىزىلگەن جارنالار مولشەرىندە ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.
مىسالى, اۆستراليا, يزرايل, مەكسيكا, شۆەتسيا جانە نورۆەگيا سياقتى ەلدەردە ۇكىمەت زەينەتاقى اقشاسىنىڭ ساقتالۋىنا ەشقانداي كەپىلدىك بەرمەيدى. ال ەگەر مىندەتتى جيناقتاۋشى جۇيەسى بار چەحيا, جاپونيا نەمەسە سلوۆاكيا سياقتى ەلدەردى سالىستىراتىن بولساق, وندا زەينەتاقى جيناقتارىنا ينۆەستيتسيالىق تابىستىلىق مۇلدە قاراستىرىلماعان. وندا قورلار تەك نومينالدى, ياعني جارنالاردىڭ ناقتى قۇنىنا نەمەسە ينفلياتسيا ەسكەرىلمەگەن نولدىك ينۆەستيتسيالىق كىرىستىلىككە عانا كەپىلدىك بەرەدى. ياعني, قورعا ادام قانشا قاراجات سالسا, اقىر سوڭىندا ينفلياتسيا مەن باسقا دا فاكتورلاردى قايتا ەسەپتەمەي, سونشا اقشا الادى.
وسىعان بايلانىستى قازاقستاننىڭ زەينەتكە شىعۋ ساتىندەگى ينفلياتسيا دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ, ازاماتتاردىڭ زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ ساقتالۋىنا مەملەكەتتىك كەپىلدىك بەرەتىن الەمدەگى جالعىز ەل ەكەندىگىن تاعى دا اتاپ وتكىمىز كەلەدى.
اڭىز: بجزق زەينەتاقى جيناقتارىن ءوز بەتىنشە باسقارادى.
شىندىق: بجزق جيناقتاردى ەسەپكە الىپ, تولەيدى, سونداي-اق, سالىمشىلار مەن الۋشىلارعا قىزمەت كورسەتىپ, ولارعا كەڭەس بەرەدى. زاڭناماعا سايكەس بجزق-نىڭ زەينەتاقى اكتيۆتەرىن سەنىمگەرلىكپەن باسقارۋدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى جۇزەگە اسىرادى. 2016 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ زەينەتاقى اكتيۆتەرىن باسقارۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار جاساۋ قىزمەتى ۇلتتىق قوردى باسقارۋ كەڭەسىنە بەرىلدى. بجزق-نىڭ زەينەتاقى اكتيۆتەرى ەسەبىنەن ساتىپ الۋعا رۇقسات ەتىلگەن قارجى قۇرالدارىنىڭ تىزبەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتىلەدى.
اڭىز: جيناقتاردى ساقتاۋ ءۇشىن تەك التىنعا نەمەسە دوللارعا ينۆەستيتسيالاۋ كەرەك.
شىندىق: قارجى قۇرالدارىنىڭ ءبىر تۇرىنە ينۆەستيتسيالاۋ دۇرىس ەمەس, ويتكەنى بۇل جيناقتاردىڭ جوعالۋ قاۋپىن ەداۋىر ارتتىرادى. قۇرال تۇرلەرىنە, قانداي دا ءبىر ەلگە قاتىستىلىعى بويىنشا ينۆەستيتسيالاردى ءارتاراپتاندىرۋ تاۋەكەلدەردى بارىنشا ازايتادى جانە بارلىق ينۆەستيتسيالىق پورتفەلدىڭ كىرىستىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
تاۋەكەلدەردى ازايتۋ ماقساتىندا ينۆەستيتسيالىق پورتفەل ينۆەستيتسيالاۋ تۇرلەرى, باعىتتارى, ونىڭ ىشىندە ۆاليۋتالار بويىنشا ارتاراپتاندىرىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا ينۆەستيتسيالاردىڭ 2/3 جۋىعى تەڭگەمەن جانە 1/3 جۋىعى شەتەل ۆاليۋتاسىمەن, باسىم بولىگى اقش دوللارىمەن نومينالدانعان.
اڭىز: مەرزىمى وتكەن نەسيەلەر ءۇشىن بانكتەر مەنىڭ زەينەتاقى جيناقتارىمدى الا الادى.
شىندىق: بۇل مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى قر «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى»
زاڭىنىڭ (بۇدان ءارى – زاڭ) 50-بابىنىڭ 3-تارماعىنا سايكەس سالىمشىنىڭ (الۋشىنىڭ) بورىشتارى بويىنشا مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىنا, مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارنالارىنا, وسىمپۇلدارعا, زەينەتاقى اكتيۆتەرى مەن زەينەتاقى جيناقتارىنا تىيىم سالۋعا نەمەسە ولاردى ءوندىرىپ الۋعا جول بەرىلمەيدى.
بۇدان باسقا قر «اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋ جانە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭىنىڭ 98-بابىنىڭ 14-تارماعىنا سايكەس سالىمشىنىڭ (الۋشىنىڭ) بورىشتارى بويىنشا ءوندىرىپ الۋ ونىڭ زەينەتاقى جيناقتارىنا قاتىستى قولدانىلمايدى.
اڭىز: بجزق-دان تولەمدەردى العان كەزدە قوسارلانعان سالىق سالىنادى.
شىندىق: بجزق-دان الىنعان زەينەتاقى تولەمدەرى تۇرىندەگى تابىستارعا 10% مولشەرلەمە بويىنشا جەكە تابىس سالىعى (بۇدان ءارى جتس) سالىنادى. بىراق زەينەتاقى جارنالارى جەكە زەينەتاقى شوتىنا تابىسىنان جتس الىنعانعا دەيىن اۋدارىلادى. مىسالى, ادام 100 مىڭ تەڭگە جالاقى الادى دەلىك. 10 مىڭ تەڭگە (ياعني, تابىستىڭ 10%) جزش-عا اۋدارىلادى. جەكە تابىس سالىعى تەك 90 مىڭ تەڭگەدەن, ياعني تولەمدەردى الۋ قۇقىعى پايدا بولعان كەزدە عانا الىنادى. الايدا زەينەتاقى تولەمدەرىنە قر سالىق كودەكسىندە كوزدەلگەن تۇزەتۋلەر مەن سالىق شەگەرىمدەرىنىڭ سومالارى ەسكەرىلە وتىرىپ, 10 پايىز مولشەرلەمە بويىنشا سالىق سالىنادى. جتس سالىنبايتىن جيناقتار سوماسى اعىمداعى قارجى جىلىنا بەلگىلەنگەن ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ 12 ەسەلەنگەن مولشەرىنە تەڭ (2019 جىلى 12ح 42500 = 510000 تەڭگە).
بۇعان قوسا اعىمداعى قارجى جىلىنا بەلگىلەنگەن ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ 75 ەسەلەنگەن مولشەرى شەگىندە جتس تۇزەتۋ كوزدەلگەن ازاماتتاردىڭ ساناتتارى بار.
اڭىز: سالىمشى قايتىس بولعاننان كەيىن, ونىڭ جيناقتارى تۇگەلدەي دەرلىك مەملەكەتتە قالادى.
شىندىق: بجزق-دان زەينەتاقى تولەمدەرىن الاتىن ادام نەمەسە بجزق-داعى جەكە زەينەتاقى شوتىندا (جزش) زەينەتاقى جيناقتارى بار جانە زاڭنىڭ 11-بابىنىڭ 1-3-تارماقتارىنا سايكەس زەينەتكەرلىك جاسقا تولماعان ادام قايتىس بولعان جاعدايدا, ونىڭ وتباسىنا نە جەرلەۋدى جۇزەگە اسىرعان ادامعا بجزق رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى زاڭدا ءتيىستى قارجى جىلىنا بەلگىلەنگەن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ 52,4 ەسەلەنگەن مولشەرىندە, بىراق جزش-داعى قاراجاتتان اسپايتىن كولەمدە جەرلەۋگە ارنالعان بىرجولعى تولەم تولەيدى.
ەگەر جەرلەۋگە ارنالعان بىرجولعى تولەم جۇزەگە اسىرىلعاننان كەيىن جزش-داعى زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ قالدىعى ءتيىستى قارجى جىلىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى زاڭدا بەلگىلەنگەن ەڭ تومەن زەينەتاقى مولشەرىنەن اسپايتىن سومانى قۇراعان جاعدايدا, بۇل قالدىق تا جەرلەۋگە ارنالعان تولەممەن بىرگە بەرىلەدى.
بۇدان باسقا قر «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ 31 جانە 32-باپتارىندا بجزق-دا مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى مەن مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارنالارى ەسەبىنەن زەينەتاقى جيناقتارى بار ادام قايتىس بولعان جاعدايدا, ونىڭ زەينەتاقى جيناقتارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن مۇراعا قالدىرىلادى دەپ ايقىندالعان.
اڭىز: ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ قازاقستاندىق زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسۋعا مۇمكىندىكتەرى جوق.
شىندىق: ازىرگە تۇراقتى كىرىسى جوق ادامدار ءتورت مىندەتتى تولەمدى الماستىراتىن بجت (بىرىڭعاي جيىنتىق تولەم) تولەمىن پايدالانا الادى:
– جەكە تابىس سالىعى;
– بجزق-عا مىندەتتى زەينەتاقى جارناسى;
– مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قورىنا مىندەتتى الەۋمەتتىك اۋدارىم (ماسق);
– الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنا الەۋمەتتىك جارنا (امسق).
2020 جىلعى بجت مولشەرى:
2 651 تەڭگە – رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ, سونداي-اق, استانا تۇرعىندارى ءۇشىن
1 اەك;
1 326 تەڭگە – باسقا ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن 0,5 اەك.
تولەۋشىلەرگە بۇل سومانى ءوز بەتىنشە 4 تولەمگە ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق, بيۋدجەتكە تۇسكەننەن كەيىن ول تاعايىنداۋلار بويىنشا اۆتوماتتى تۇردە بولىنەدى.
بجت سوماسىن «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مك كەاق مىناداي تەڭدىكتە بولەدى:
10% – جەكە تابىس سالىعى (جتس);
20% – الەۋمەتتىك اۋدارىمدار ء(اا);
30% – مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى (مزج);
40% – مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋعا اۋدارىمدار ء(مامس).
بجت سوماسى الىنعان تابىستىڭ مولشەرىنە بايلانىستى ەمەس جانە قوسىمشا ەسەپتەۋلەردى (كىرىستەر, شىعىستار, شەگەرىمدەر, پايدا) تالاپ ەتپەيدى.
بىرىڭعاي جيىنتىق تولەمدى تابىس الىنعان ءاربىر اي ءۇشىن جەكە تولەۋ قاجەت.
اڭىز: ەگەر ءوز شوتىڭىزدى ۇزاق ۋاقىت بويى تولىقتىرماعان بولساڭىز, ونداعى اقشاڭىز جاي عانا جوعالىپ كەتەدى.
شىندىق: شىن مانىندە, جەكە زەينەتاقى شوتتارىنا ەسەپتەلىپ وتىراتىن زەينەتاقى جيناقتارى سالىمشىنىڭ (الۋشىنىڭ) مەنشىگى بولىپ تابىلادى جانە ول قايتىس بولعان جاعدايدا دا قارجىسى قوردا مەرزىمسىز ۋاقىتقا ساقتالا بەرەدى. ەگەر وسيەت بويىنشا دا, زاڭ بويىنشا دا مۇراگەرلەر جوق ەكەنى نەمەسە مۇراگەرلەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ مۇرا الۋعا قۇقىعى جوق ەكەنى نەمەسە ولاردىڭ بارلىعىنىڭ مۇرادان باس تارتقانى انىقتالعان جاعدايدا عانا سوت مۇرانى قر ازاماتتىق كودەكسىنە سايكەس يەسىز قالعان مۇلىك دەپ تانۋى مۇمكىن.
نايلا نۇرالىقىزى
