«حان ايتقان ءسوزدى قارا دا ايتادى, بىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق» دەمەكشى, كوشپەندىلەردىڭ, ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان جەتىستىكتەرى تۋرالى بۇعان دەيىن دە تالاي عالىمدار, تاريحشىلار ايتقانىمەن, وعان بەيجاي قوعام جوندەپ كوڭىل قويا قويمادى. ەشنارسەنىڭ بايىبىنا بويلامايتىن كەڭكەلەس سانا مۇنداي پايىمداردى ءتىپتى كەلەكە ەتكىسى كەلدى. ال ن.نازارباەۆتىڭ اتالعان ماقالاسىنان كەيىن استامشىل پيعىلدار ساپ تىيىلدى دەسە دە بولادى.
كەلىسسەك تە, كەلىسپەسەك تە, قازاق ءۇشىن دامۋدىڭ «باتىسشىلدىق» ۇلگىسى جارامايدى. ويتكەنى قازاقستان – ءوزىنىڭ بايىرعى حالقىنىڭ قۇرامى بويىنشا دا, ومىرگە دەگەن كوزقاراسى بويىنشا دا ايرىقشا مەملەكەت. بىرىنشىدەن, تۇرعىلىقتى حالىق ءوزىنىڭ تۇرمىستىق ەرەكشەلىگىنە ساي ادام بالاسى ءومىرىنىڭ باستاۋ باسىندا بولاتىن تۋىستىق ساباقتاستىعىن ۇزگەن جوق. ەكىنشىدەن, كوشپەندىلەر بارلىق زامانداردا دا تابيعاتتىڭ زاڭىمەن ءومىر ءسۇرىپ, ءوزىنىڭ اتا-تەگىن سوناۋ ادام اتا مەن حاۋا انادان تاراتادى. تەك ۇلى دالانىڭ كوشپەندىلەرى عانا ءوز ۇلى بابالارىنىڭ ەسىمىن ماڭگىلىككە ساقتاپ, وزدەرىن ادام دەپ اتاۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ۇشىنشىدەن, وتكەن تاريحتىڭ ءتۇرلى جاعداياتتارىنا قاراماستان, حالقىمىز اتا-بابا داستۇرىنە بەرىك, كوسەمدەرىنە ادال بولىپ كەلدى.
كەيىنگى كۇندەرگە دەيىن كوشپەندىلەردىڭ «ءومىربايانىن» وتىرىقشى جۇرتتاردىڭ «وقىمىستىلارى» جازىپ كەلدى. كوپ جاعدايدا جالعان تاريحشىلار مەن اپەرباقان يدەولوگتاردىڭ وتىرىقشى جۇرتتاردىڭ مادەنيەتى كوشپەندىلەردەن جوعارى تۇردى دەگەنگە سايادى. اسىرەسە, تاريحتانۋ ىسىندە بۇرمالاۋشىلىقتار كوپ. كوشپەندىلەردىڭ شىنايى تاريحىن, ونىڭ جالپى جەر بەتىندەگى ادامزات دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن سونىڭ كەسىرىنەن ءالى «كورە الماي» ءجۇرمىز. قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن تانىعىڭىز كەلسە, بۇگىنگى تاريحتانۋ ىسىندەگى اداسۋشىلىقتاردان ارىلۋىمىز قاجەت. ەڭ الدىمەن, ادامزاتتىڭ مادەني دامۋى تۋرالى جالعان تەوريا قاشان جانە قالاي پايدا بولعانىن ۇعىپ العانىمىز ءجون.
ءبىز ماركو پولونىڭ قۇبىلاي حاننىڭ «جابايى» ورداسىنا ساياحات جاساعانىن بىلەمىز. وتانىنا قايتىپ ورالعاننان كەيىن ول ءوزىنىڭ تاڭعاجايىپ ساياحاتى تۋرالى كىتاپ جازىپ, وندا وتقا جاناتىن «قارا تاس» (كومىر), وت شىعاتىن ۇنتاق (كۇكىرت), تەڭىزشىلەرگە باعىت كورسەتەتىن «اقىلدى» قۇرال (كومپاس) ت.ب. كەرەمەتتەر تۋرالى ايتادى. بۇل كەزدە ەۋروپا ءالى ۇيقىدا جاتقان, ولار ماركو پولونىڭ كىتابىن ويدان شىعارىلعان ەرتەگى رەتىندە قابىلدادى. ەۋروپالىقتارعا ونىڭ جازعاندارىنىڭ ءبارى شىندىق ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن مۇنان كەيىن دە بىرنەشە عاسىرلار كەرەك بولدى.
قازىرگى تاريحتانۋ عىلىمىندا ادامزاتتىڭ مادەني دامۋىنىڭ باستاۋ باسى رەتىندە قالالىق تۇرمىس (مەملەكەت) پەن جازۋ پايدا بولعان ب.ە.د. 8-4 عاسىر ءداۋىرى مىسالعا الىندى. بىراق وعان دەيىن ادامزات سويلەۋ ءتىلى مەن ءوز ەتنوستارىنا قاتىستى سالت-داستۇرلەردىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن ءوتتى. ادام بالاسى وسى ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت بويى جادى سەنىمىنە باعىنىپ كەلدى. ادامدار اتا-بابا ارۋاعىنا, تابيعاتتىڭ الاپات اپاتتارىنا, اسپان دەنەلەرىنە (اي, كۇن) سەندى, اقىر سوڭىندا ولاردىڭ اقيقاتتى تۇسىنۋگە دەگەن قۇلشىنىسى بۇكىل عالامدى كوك پەن جەر قۇدايى – ءتاڭىر باسقارادى دەگەن سەنىمگە اكەلدى.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ بىلاي دەيدى: «ءتىل مەن مادەنيەت كۇنگە تابىنۋشىلىق دىنىنەن تۋعان – مادەنيەتتانۋدا ءتىل سالاسى عىلىمىن مىنە وسى تۇستان باستاۋ كەرەك ەدى. بىراق بۇل ۇعىمعا لينگۆيستيكا ەندى-ەندى عانا نازار اۋدارا باستادى» («يازىك پيسما»). اڭگىمە وركەنيەتتىڭ رۋحاني دامۋ اسپەكتىسى جايىندا: ونسىز ادام بالاسىنىڭ «ادامدىق بولمىسى» اشىلماعان بولار ەدى دەيدى ول كىسى.
مۇسىلمان داستۇرىندە ساليم پاتشا, پارسىلاردىڭ كير پاتشاسى, اۆرام پايعامبار, سونداي-اق ەۆرەيلەر حىزىردىڭ (قىدىر) بالالارى بولىپ سانالادى. ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ جوعارى عىلىمىنا اينالعان ءتاڭىر ءدىنى تەگىننەن-تەگىن تۋا قالعان جوق, ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ, مۇسىلمانداردىڭ, حريستيانداردىڭ پايعامبارلارى بۇعان دەيىن ءتاڭىر ءدىنىنىڭ وكىلدەرى بولدى.
ادامزات ءوزىنىڭ ءومىر جولىندا اتا-بابالارىن ەستە ساقتاپ, ولاردىڭ ءىس-تاجىريبەلەرىن جالعاستىرۋعا تىرىستى. ول حالىقتىق ءداستۇردىڭ تۇراقتىلىعىنا, ياعني اتا-بابالار سەنىمىن بەرىك ۇستاۋعا الىپ كەلدى. اتا-بابا «سيمۆولدارىن» ساقتاۋ ۋاقىت وتە كەلە سول ادامداردى «قۇدايعا» اينالدىرۋعا جەتكىزدى (مىرزابەك قارعاباەۆ. اتلانتيدانىڭ اداسۋى).
ءبىزدىڭ سانامىزعا قۇدايدىڭ جاڭاشا سيپاتىن سىڭىرگەن وتكەن زاماندارداعى پايعامبارلاردىڭ زور تۇلعالارى وسىلاي قالىپتاستى. دىنگە دەگەن سەنىمىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن ادامدار وزدەرىنىڭ اتا شەجىرەسىن جاتتاپ ءوستى, بابالارىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن انىقتادى.
تاريحتا قوعامنىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنا ىقپال ەتۋشى ىشكى جانە سىرتقى جاعداياتتاردىڭ لوگيكالىق تىزبەگى بىزگە مادەني دامۋ بارلىق ۋاقىتتاردا دا وتىرىقشى جۇرتتاردىڭ «ماتەريالدىق» جانە كوشپەندى حالىقتىڭ «رۋحاني» قۇندىلىقتارىنىڭ ءوزارا اراسالماعى نەگىزىندە جۇزەگە اسىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. ال قوعامنىڭ مادەني ءومىر تۇرعىسىنداعى قالعان بارلىق جەتىستىكتەرى وسى ارالىقتان جاناما تۇردە تۋىنداپ وتىرعان.
ءبىزدىڭ اتالارىمىز بابالار رۋحىن ءومىر بويىنا ساقتاپ كەلدى جانە مەزگىل-مەزگىل ارا ۇياسى سياقتى تاريح ساحناسىنا جاۋلاۋشىلاردى شىعارىپ تۇردى. كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتى باسقا جۇرتتارعا وسىلاي تارادى. وعان وسى ساحارادا قۇرىلىپ, ۇلان-عايىر قۇرىلىقتار – ازيا مەن ەۋروپاعا, افريكا مەن ۇندىستانعا, قىتايعا بيلىگىن جۇرگىزگەن, تاريح ساحناسىندا ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ وتىرعان, ءار كەزدەرى ءارتۇرلى اتالعانىمەن ءتۇبى ءبىر تۇرىك جۇرتى – ساقتار, عۇندار, ۇيسىندەر, قىپشاقتار, نايماندار, حازارلار, تۇرگەشتەر, تۇركى قاعاناتى مەن كەشەگى التىن وردا سياقتى ۇلى يمپەريالار كۋا.
دىندەر ارالىق قاقتىعىس كۇشەيگەن ب.ە.د. 5-4 عاسىرلاردا جۋجاندارعا (بۋددا) قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن كۇن بي بالالارىنىڭ (ساقتاردىڭ پاتشاسى كۇن ءبيدىڭ تيتۋلىن تاعىنىپ ءجۇردى) كۇشىن بىرىكتىرۋ كەرەك بولدى. مىنە, سول كەزدە العاش رەت «تۇرىك» ءسوزى تاريحي اينالىمعا كىردى. تۇرىك (شىنايى ءدىن) – ماڭگى كوك اسپاننىڭ ساربازدارى. ارابتار كوشپەندىلەردى ءتاڭىر ءدىنىن ۇستانعاندىقتان «تۇرىكتەر» دەدى. ال قايتادان قۇرىلعان ۇلى (شىعىس) قاعاناتتىڭ ءبىرىنشى قاعانى كۇلتەگىن (كۇن-تەگىن, مۇندا تەگىن, تەك – ۇرپاق) اتاۋىن الدى. ۇلى شىڭعىسحان شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ اۋماعىن قالپىنا كەلتىرگەندە, 1206 جىلى قۇرىلتايدا كوشپەندىلەردىڭ باستى بيلەرى قوسىلىپ, وعان شىعىس قاعانى اتاعىن بەردى.
قازاقتىڭ ءومىر-سالتىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتاڭىر ءدىنىنىڭ عۇرىپتارى مىزعىماستاي ساقتالعان. كوشپەندىلەردىڭ تۇسىنىگىندە, مىنا الەم ۇرپاقتاردىڭ ەنشىسىنە قالۋى كەرەك. ال جاس بۋىننىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتتەرى مەن ويىن, ەڭ الدىمەن, اكە-شەشەسى, سوسىن اتا-بابا ارۋاعى جانە كوك ءتاڭىرى باقىلاپ وتىرادى دەپ سەنگەن. سوندىقتان ءبىز ءاربىر قادامىمىز ولاردىڭ جۇرەك قالاۋى باعدارى بويىنشا جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس دەگەن. قازاق بۇگىن دە «ءيا, ارۋاق!» دەپ اتقا قونىپ, ارۋاققا سىيىنىپ وتىرعان. بۇل – ارۋاققا دەگەن سەنىم, ارۋاققا دەگەن ادالدىق. ونىڭ اتى – نيەت. وسى ومىردەگى بارلىق جاقسىلىقتارىمىز بەن جاماندىقتارىمىزدىڭ ءبارى وسى نيەتتەن. مىنە, قازاقتىڭ جانى – وسى!
