قاجىمۇقان قاي جىلى تۋدى؟

بيىل ءساۋىردىڭ 7-ءسى كۇنى قازاق حالقىنىڭ اتىن الەمگە تانىتقان ۇلى بالۋان, كۇرەستىڭ ءۇش تۇرىنەن:

1) ەۋروپادا قولداناتىن فرانتسۋزشا كۇرەستەن الەمنىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيونى;

2) امەريكادا قولداناتىن ەركىن كۇرەستەن يىعى جەر يىسكەمەگەن – ءابسوليۋتتى چەمپيون;

3) جاپونداردىڭ دجيۋ-دجيتسۋ كۇرەسىنىڭ چەمپيونى ساراكيكي دجيندوفۋدان ورىستاردىڭ يۆان پوددۋبنىي باستاعان بار بالۋاندارى قورقىپ, شىعا الماي تۇرعاندا, كوك تۇرىكتىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن كورسەتىپ, اتىلىپ شىعىپ, جارالانعانىنا قاراماي جەر جاستاندىرعان قازاق دالاسىنىڭ باتىرى, قازاق سپورتىنىڭ اتاسى – قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلىنىڭ تۋعانىنا 140 جىل, 12 تامىزدا ومىردەن وتكەنىنە 75 جىل تولادى.

بىراق, قاجىمۇقاندى زەرتتەگەن قانشاما عالىمنىڭ شىرىلداپ, قانشاما رەت جازعانىنا قاراماي, نەگە ەكەنى بەلگىسىز قاجىمۇقاننىڭ تۋعان جىلى تۋرالى قاتە دەرەك ءالى وزگەرتىلمەي كەلەدى.

جازامىن, زەرتتەيمىن دەگەن كىسىگە قاجىمۇقان ءومىرى نەبىر اسەرلى وقيعاعا قانداي باي دەسەڭىزشى! بالۋان تۋرالى قىزىق دەرەكتەردى ەرتەرەكتەگى گازەت-جۋرنالداردان دا تابۋعا بولادى.

سونىڭ ءبىرى مىنا ماقالا:

«ءشاھار ترويتسك, 1 دەكابر 1913 جىل وتكەن ءنويابردىڭ 5-نەن بەرمەن قاراي ترويتسك شاھارىمىزدە بۇكىل سىبىرگە ءماشھۇر ويىن (تسيرك) جاساۋشى سترەپەتوۆ دەگەن كەلىپ, ويىن-تاماشا كورسەتىپ جاتىر.

تسيركتە ءنويابردىڭ 15-نەن بەرمەن قاراي كۇرەس باستالدى. تەلەگراممەنەن, حاتپەنەن حابار الىپ, بۇكىل جاھانداعى بالۋاندار ترويتسكىگە جينالىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا كەلگەن بالۋانداردىڭ اتتارى مىناۋ: ارقاسى جەرگە تيمەگەن, نەشە پاتشالاردىڭ الدىندا كۇرەسىپ, بايگە العان نەمىس بالۋانى شميدت; ارقاسى جەرگە تيمەگەن جاھان بالۋانى فرانتسۋز فيەردي كولوس; ارقاسى جەرگە تيمەگەن جاھان بالۋانى تيگەنا; ءسىبىردىڭ باس بالۋانى پەتروۆ; اتتى قازاقتىڭ باس بالۋانى الەكساندرو پەرۆىي.

بۇل بالۋانداردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ قازاقتان دا ءبىر بالۋان بار. بۇل – بۇكىل مۇسىلماننىڭ كۇشتىسى دەپ اتايدى. اتى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇعلى. جاسى 30-دا, موينىندا 12 مەدالى بار. بۇل قاجىمۇقان بالۋاندى كاۆكازيادان تەلەگراممەنەن ترويتسكىگە شاقىردى. ترويتسكىگە كەلىپ, بوتەن جۇرتتان جيىلعان 18 بالۋاننىڭ اراسىنا ءتۇسىپ, بارلىعىن دا قاجىمۇقان جىقتى.

قاجىمۇقان بالۋاننىڭ ماعان كەلىپ ايتقان سوزدەرى مىناۋ:

– مەن قاراوتكەلگە قاراعان التىباس قىپشاقتىڭ 18 جاسار بالاسى ەدىم, كۇرەسكە جاس كۇنىمنەن قۇمار ەدىم. ءبىر جىلى ومسك شاھارىنا ورىستىڭ زلوبين دەگەن بالۋانى كەلىپ, ويىندا جۇرتتىڭ ءبارىن جىقتى. مەن دە سول ويىنعا تالاپتانىپ بارىپ, زلوبينمەن كۇرەستىم. ول ۋاقىتتا 18-دە ەدىم. مەنى زلوبين 18-مينۋتتە جىقتى. ىزام ىشىمە سىيماي, مەن جىعىلعانىما نامىستانىپ, قاندانىپ, ءبىراز اقشا تاۋىپ الىپ, كۇرەس ۇيرەنۋ ءۇشىن پەتەربورعا كەتتىم.

پەتەربوردا كۇرەستىڭ پروفەسسورى يۆان ۆلاديميروۆيچ لەۋتوۆ دەگەندى تاۋىپ الدىم. ونىڭ كۇرەس ۇيرەتەتىن مەدرەسەسى بار ەكەن, سول مەدرەسەگە ايىنا 90 تەڭگەدەن تولەپ كىرىپ, كۇرەستىڭ ءادىسىن ۇيرەندىم. جىل جارىمدا ءادىستىڭ ءبارىن ۇيرەنىپ بولدىم. بولعانسىن كۇرەسكە, مايدانعا ءتۇستىم. باياعى ءوزىمدى 18 مينۋتتا جىققان ءزلوبيندى 3 مينۋتتە جەرگە الىپ ۇردىم. پەتەربوردا, ماسكەۋدە, ۆارشاۆادا, ۆيلنودا, ىستانبۇلدا, لوندوندا, پاريجدە كۇرەستىم. ورىس بالۋانى كيكين, نەمىس بالۋاندارى لەريح, الريح دەگەندەرمەن ۇستاسىپ, بىردە جىعىپ, بىردە جىعىلىپ ءجۇردىم. مۇسىلماننىڭ ەڭ كۇشتى دەگەن اتاعىنا ءىلىندىم. ۆيلنو دەگەن شاھاردا پولياك تاتارىنىڭ فاتيما دەگەن قىزى ماعان عاشىق بولدى. سول قىزدى الدىم. ءتورت جاسار بالام بار. ايەلىمنىڭ نەكاحىن ءھام بالامنىڭ تۋعانىن مەتيرەگە تىركەتكىم كەلەدى, سوعان نە اقىل بەرەسىز؟ – دەگەن.

قاجىمۇقاننىڭ بۇل قايراتىن كورگەن ورىستار ايتادى: «مۇسىلمان جۇرتى ناشار حالىق دەيتىن ەدىك, سەندەردە دە بالۋان بار ەكەن. مۇنداي فرانتسۋزدى, ورىستى, نەمىستى شىداتپاي جىعىپ تۇرعان بالۋانداردى تۋدىرعان ەلدەن بەلگىلى ساۋدەگەر, بەلگىلى اقىلدى دانىشپاندار تۋسا كەرەك» دەدى.

بۇل ماقالا قازاقتىڭ تۇڭعىش ءجۋرناليسى مۇحامەدجان سەراليننىڭ ترويتسكىدە شىعارىپ تۇرعان «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1913 جىلعى 1 دەكابردە شىققان 21-نومىرىندە باسىلعان. اۆتورى جيھانشا سەيدالين ماقالاسىنىڭ ەكىنشى بولىمىندە قازاقتىڭ سول كەزدەگى حال-احۋالىن اڭگىمەلەيدى…

«…قاجىمۇقان تۋرالى از ايتىلعان جوق, ونى ەلى تانىپ وتىر. بىراق بالۋاننىڭ تولىق تۇلعاسىن, بەينەسىن, ءومىرىن ءالى جەتە بىلمەيمىز. بۇل ۇرپاققا كەرەك ونەگە عوي. سول سەبەپتى وسىنى ەل بولىپ قولعا السا, جاڭا كىتاپتار جازىلىپ, س.قوجىقوۆتىڭ ءفيلمىنىڭ جالعاسى تۇسىرىلسە بولار ەدى. بىزدە تولىققاندى ومىرباياندىق («جزل» سياقتى) كىتاپتار دا جوق. ءوز ۇلتىمىزدى ءوزىمىز تولىق تانىماي وتىرمىز. ءبىز قاجىمۇقاندى وسى ۋاقىتقا دەيىن 1871 جىلى تۋعان دەپ كەلدىك. ءتىپتى ەنتسيكلوپەديادا دا سولاي جازىلعان. كەيىن انىقتالعانداي, كوزى ءتىرى كۋالاردىڭ راستاعانىنداي, ول كىسى 1883 جىلى تۋعان.

1983 جىلى قاجەكەڭنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. بۇكىل قازاقستان بولىپ اۋزىمىزدى ءلام دەپ اشپادىق. 1993 جىلى دا ءۇن-ءتۇنسىز قالدى. زيالى ازاماتتار وسى ماسەلەنى كوتەرىپ, 2013 جىلى قاجىمۇقاننىڭ 130 جىلدىعىن تويلاساق, قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش قانا ەمەس, ۇرپاقتار ءۇشىن ونەگە بولار ەدى» دەپ جازىپتى قالياكپار ءامىرجانوۆ (قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن دەربەس زەينەتكەر, مادەنيەتتانۋشى, قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن مادەنيەت قايراتكەرى) ءوزىنىڭ «كۇش اتاسى – قاجىمۇقان» https://adyrna.kz/post/2603?mode=grid&sait=ar 18.11.2015 ج. اتتى ماقالاسىندا.

قاجىمۇقان قاي جىلى تۋعان؟

دارحان دالامىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى, سپورت الەمىنە قاجىمۇقان ەسىمىمەن ءماشھۇر بولعان مۇقان مۇڭايتپاسۇلى جايىندا سوڭعى جىلدارى ءبىراز جايتتار ايتىلدى, بۇل تاقىرىپقا كوپتەگەن اقىن-جازۋشى, عالىم, جۋرناليست قالام تارتتى. قالماحان ابدىقادىروۆ («قاجىمۇقان», الماتى, «جازۋشى» باسپاسى, 1959 جىل), مۇراتحان تانەكەەۆ («قاجىمۇقان», الماتى, «قازاقستان» باسپاسى, 1964 جىل) جانە باسقا عالىم-جازۋشىلار زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازدى. «كۇش اتاسى» دەگەن اتپەن ەكى ەستەلىكتەر جيناعى جارىق كوردى (قۇراستىر­عان عازيزبەك تاشىمباەۆ). ساكەن سەيفۋليننەن باستاپ تولەگەن ايبەرگەنوۆكە دەيىنگى اقىندار ولەڭ ارنادى. ال كۇندەلىكتى شىعىپ تۇراتىن رەسپۋبليكالىق, وبلىستىق, اۋداندىق دەڭگەيدەگى گازەت-جۋرنالداردا جاريالانىپ جاتقان ماقالالار, حابارلار ءوز الدىنا ءبىر توبە. مۇنىڭ ءبارى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتىنا كورسەتىلىپ جاتقان قۇرمەت دەپ بىلەمىز. ويتكەنى ۇلى ادامدار حالىقتىڭ ۇلى, ەردىڭ ەلى بولادى.

بىراق ءالى كۇنگە دەيىن باسى اشىلماعان, جۇرت ءبىر توقتامعا كەلە الماي وتىرعان ءبىر نارسە بار. ول – الىپ بابامىزدىڭ ومىرگە كەلگەن جىلى. بۇل جايت قازىرگى كەزدە ءارتۇرلى جازىلىپ ءجۇر. سوندىقتان وسى ماسەلەدە تولىمدى توقتامعا كەلىپ, بايان­دى بايلام جاسايتىن ۋاقىت الدەقاشان-اق جەتكەن سياقتى. بالۋان اتامىزدىڭ ءومىرى مەن ونەرىن زەرتتەپ جۇرگەندىكتەن, بۇدان بۇلاي داۋ-دامايعا, ايتىس-تارتىسقا, ونبەس داۋعا جول بەرىلمەۋى ءۇشىن, تاريحي ادىلدىك بولۋى ءۇشىن وسى ماقالانى باسالقالىق تورەلىگىن ايتاتىن اعا باسىلىم رەتىندە «ەگەمەن قازاقستان» ارقىلى بارشا قاۋىم­عا ۇسىنىپ وتىرمىز.

اڭگىمەنى باسىنان ­باستايىق. 1964 جىلى كسرو سپورت قوعامدارى مەن ۇيىمدارى وداعى ورتالىق كەڭەسىنىڭ ورگانى بولىپ تابىلاتىن, ماسكەۋدە شىعاتىن «فيزكۋلتۋرا ي سپورت» جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا ب.ميحايلوۆ دەگەن بىرەۋدىڭ قاجىمۇقاندى قارالاعان ماقالاسى جاريالاندى. ول جۋرنال وقۋشىلارىنىڭ ءبىر توبىنىڭ «سىزدەر كەزىندە رەسەيدىڭ داڭقىن شىعارعان بالۋانداردىڭ ءبىرى قاجىمۇقان تۋرالى نەگە كولەمدى ماقالا جازبايسىزدار؟» دەگەن ورىندى سۇراعانى جاۋاپ رەتىندە جازىلىپتى. الگى اڭگۇدىك قازاق دەسە ىشىنە قان قاتقان شوۆينيس­تەردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك, ءتىپتى قاجىمۇقان دەگەن بالۋان بولعان ەمەس, ول جاي انشەيىن تسيرككە جۇرتتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ, كۇلدىرۋ ءۇشىن شىعاتىن ەدى دەگەنگە بارعان. قازاقستاننىڭ «سپورت» گازەتى (№20, 1959 ج.) سىزدەردى اداستىرىپ وتىر دەپ بوسكەن.

پاتشا ۇكىمەتى, سونان سوڭ كەڭەس ۇكىمەتى قازاق دالاسىن وتارلاعان ەكى جارىم عاسىر ىشىندە ارۋاعىمىزدى اتتاپ, تاريحىمىز­دى تاپتاپ, دىننەن بەزدىرىپ جىبەرگەن جوق پا؟ حاندارىمىز بەن سۇلتاندارىمىزدىڭ, بيلەرىمىز بەن باتىرلارىمىزدىڭ ەسىمىن ەستەن شىعارىپ, ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ۇمىتتىرىپ جىبەرگەن جوق پا؟! قازاقتىڭ قازىرگە 20 جاس پەن 70 جاس ارالىعىنداعى ۇرپاعى يليا مۋرومەتس پەن الەشا ءپوپوۆيچتى, الەكساندر سۋۆوروۆ پەن ميحايل كۋتۋزوۆتى, مينين مەن پوجارسكيدى, قالا بەردى, قاندىبالاق ەرماقتى جاتتاپ وسكەن ۇرپاق, ولاردان باسقا باتىرلار بار دەپ ويلاماعان ۇرپاق. سول سياقتى سپورت سالاسىندا دا يۆان پوددۋبنىي مەن يۆان زايكين, تاعى باسقا ورىس بالۋاندارىن عانا وقىعاندار. سوندىقتان دا شوۆينيزم دەرتىنە شالدىعىپ, «رەسەيدى قالاي كوركەيتۋدى» بىلمەي جۇرگەن ا.سولجەنيتسىن سياقتىلار از ەمەس بۇل ومىردە. سولاردىڭ ءبىرى وسى ب.ميحايلوۆ دەگەن سابازىڭ بولىپ شىقتى.

ول كەزىندە بۇكىل رەسەيگە «ۆانيا اعاي» دەگەن اتپەن ءمالىم بولعان, كۇرەس مەكتەبىن ۇيىمداس­تىرۋشى يۆان ۆلاديميروۆيچ لەبەدەۆتىڭ مەكتەبىنەن ءوتىپ, كەيىننەن بوز كىلەمگە شىعىپ, ءىرىلى-ۇساقتى تالاي جارىستاردا جۇلدە العان, جەڭىمپاز اتانعان, ورىستىڭ ۇلى بالۋاندارى يۆان پوددۋبنىيمەن, يۆان شەمياكينمەن بىرگە جۇرگەن, ءتىپتى دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان مۇقان مۇڭايتپاسوۆ تۋرالى ەشنارسە كورگىسى دە, ەستىگىسى دە كەلمەگەن.

قاجىمۇقانننىڭ بوز كىلەم ۇستىندەگى تابىستارى نەگىزىنەن 1909 جىلدان باستالعان عوي. ماسەلەن, سول جىلى ونىڭ ريگا قالاسىندا وتكەن بالۋاندار باسەكەسىندە اتاعى شىعىپ, كادىمگىدەي تانىمال بولىپ قالعان ياگو مەن تيگانەنى جەڭىپ, مۋرزۋك پەن ريسباحەرمەن تەڭ ءتۇسىپ, الەكس ابەرگتەن عانا ۇتىلعانىنا, 1911 جىلى ۆارشاۆا چەمپيوناتىندا نەمىس چەمپيونى شۋلتستەن كەيىن 2-ورىنعا شىققانىنا, سودان كەيىن ساراتوۆ چەمپيوناتىندا كۇمىس مەدال العانىنا, 1912 جىلعى «بۇكىلرەسەيلىك بىرىنشىلىكتە» اقتىق بەلدەسۋدە اتاقتى تۋرباستان باسىم ءتۇسىپ, كىشى مەدال العانىنا, 1913 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا چەمپيونداردىڭ چەمپيونى اتانعان ورىس الىبى يۆان پوددۋبنىي قاتىسقان ءىرى حالىقارالىق چەمپيوناتتا 3-ورىن العانىنا, سول جىلى ترويتسكدەگى حالىقارالىق چەمپيوناتتا ون سەگىز رەت كىلەمگە شىعىپ, بارىندە دە جەڭىسكە جەتىپ, ۇلكەن مەدال العانىنا, 1927 جىلى ورىنبورداعى كۇرەس چەمپيوناتىندا ءبىرىنشى ورىن العانىنا كوز جۇمىپ قاراعان. ەگەر دە وسى حح عاسىردىڭ باسى كەزىندە دۇنيەجۇزىندە كاسىپقوي بالۋانداردىڭ كوپ بولعانىن ەسكەرسەك, بۇل ۇلكەن جەتىستىك ەدى. «كورمەس, تۇيەنى دە كورمەس» دەگەن وسى ەكەن-اۋ.

ەل مەن ەلدىڭ, ەجەلدەن كورشىلەس ورىس پەن قازاقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالعىسى كەلگەن ءبىر سۇرقىلتايدىڭ ساندىراعىمەن بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ نامىسىنا ءتيىپ وتىرعانىن تۇسىنگەن جۋرنال رەداكتسياسى 1965 جىلى №10 سانىندا پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى, دەنە تاربيەسى جانە سپورت جونىندەگى حالىقارالىق كوميتەتتىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى, قاجىمۇقان تۋرالى تۇڭعىش رەت زەرتتەۋ ەڭبەك جازعان مۇراتحان تانەكەەۆتىڭ «باتىر» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن جاريالاپ, ب.ميحايلوۆتىڭ ءوز اۋزىنا قۇم قۇيدى.

مىنە, وسى وقيعادان كەيىن قاجىمۇقان اتامىز جايىندا جاريالانعان, ەل اۋزىندا جۇرگەن اڭگىمەلەردى, بالۋاندى ءوز كوزىمەن كورگەن, بىرگە ءجۇرىپ, دامدەس-تاباقتاس بولعان كىسلەردىڭ ەستەلىكتەرىن جيناۋ جۇمىستارى باستالدى. بۇل جۇمىسپەن عازيزبەك تاشىمباەۆ شۇعىلداندى. ءسويتىپ «كۇش اتاسى» دەگەن اتپەن ەكى ەستەلىكتەر جيناعى جارىق كوردى. قازىر تاعى ءبىر كىتاپتىڭ ماتەريالدارى جينالىپ, دايىن تۇر. بۇل ەكى ارادا بالۋاننىڭ ەكى تويى – 120 جىلدىعى مەن 125 جىلدىعى (1991 جانە 1996 جىلدارى) اتاپ ءوتىلدى. بۇل مەرەي­تويلار, ارينە, قاجىمۇقاندى 1871 جىلى تۋعان دەگەن دەرەككە سۇيەنىپ وتكىزىلگەن شارالار ەدى. ويتكەنى «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا»: «قاجىمۇقان, مۇقان مۇڭايتپاسوۆ (1871), اقمولا وبلىسى (قازىر تسەلينوگراد), قاراوتكەل, – 12.8.1948, شىمكەنت وبلىسى, ارىس اۋدانى, «لەنين تۋى» كولحوزى دەپ جازىلعان. ادەبيەتتەر: ابدىقادىروۆ ق. «قاجىمۇقان», ا., 1959, تانەكەەۆ م. قاجىمۇقان,1964» دەپ كورسەتىلگەن.

ەندى اڭگىمە وسىناۋ ءبىر جاڭساقتىقتى تۇزەتۋ جايىندا بولماق. ويتكەنى بۇل دەرەكتىڭ شىندىققا جاناسپايتىن, قيسىنى كەلمەيتىن سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن, مۇقان 18 جاسقا دەيىن اۋىلدان ەشقايدا شىعا الماي, جالشىلىقتا جۇرگەن. ول پەتەربۋرگتەگى يۆان لەبەدەۆتىڭ كۇرەس مەكتەبىنە 1901 جىلدان كەيىن بارعان. سوندا قاجىمۇقان كۇرەستى 30 جاسىندا باستاعانى ما؟ 1909 جىلى ريگا قالاسىندا سپورت سالاسىنداعى العاشقى ءىرى جەڭىسكە جەتىپ, 16 جاستاعى نادەجدا نيكولاەۆنا چەپكوۆسكايامەن (باتيمامەن) تانىسىپ, ونشاقتى جىل كۇرەس­كەندە 40 جاس پەن 50 جاستىڭ اراسىندا بولعانى ما؟ ارينە, مۇنىڭ ءبارى اقىلعا دا سىيمايدى, قيسىنعا دا كەلمەيدى.

مۇنىڭ ءبارىنىڭ باستى سەبەبى بىرەۋ. ول – قاجىمۇقاننىڭ پاس­پورتى. قاشان, كىم بەرگەنى بەلگىسىز, «قاجىمۇقان, 1871 جىلى تۋعان» دەپ بىرەۋدىڭ قولىمەن قالاي بولسا سولاي جازىلا سالعان وسىناۋ ءبىر جاپىراق قاعاز ەلدىڭ ءبارىن وسى ۋاقىتقا دەيىن شاتاس­تىرىپ كەلەدى (بۇل قۇجات ماكس قىزىكەنوۆتىڭ قولىندا). سوناۋ 1937 جىلدىڭ سۇراپىلىندا قاجىمۇقاننىڭ دا باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەنى ءمالىم. مىنە, سول كەزدە جاسىن اسىرىپ الا سالعان بولۋ كەرەك دەگەن دە جورامال بار. تەگىندە وسىنىڭ جانى بار سياقتى. ەكىنشى ءبىر الشاق پىكىر – قاجىمۇقان 1886 جىلى تۋدى دەگەن دەرەك. («قازاق ادەبيەتى» گازەتى, 25 ءساۋىر, 1986). «1906 جىلى دەنە شىنىقتىرۋ مەكتەبىندەگى جۋرنالدا قاجەكەڭدى 1886 جىلى تۋعان دەپ تىزبەگە قوسقان. مەنىڭ ويىمشا, وسى جازۋ تۋرا سياقتى» دەپ جازىلعان. بىراق ول قانداي جۋرنال, كىمنىڭ ورگانى, قايدا شىققان, كىم شىعارعان, وعان سۇيەنۋگە بولا ما ەكەن؟ بۇل جاعى ايقىندالماعان. دەگەنمەن دە, بۇل جورامال شىندىققا ءبىراز جاقىندايدى, بىراق ءدال ەمەس. مىنە, قاجەكەڭنىڭ تۋعان جىلىن ءدال انىقتاۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە وسى تارىزدەس الشاقتىقتار مەن قايشىلىقتار ءجيى كەزدەسەدى. ءبىز جوعارىدا قاجىمۇقاننىڭ 18 جاسقا دەيىن اۋىلدان اتتاپ شىقپاعانىن ايتتىق. ال كەيبىر دەرەك بويىنشا «20 جاسقا دەيىن باي-كۋلاكتارعا باتىراق بولىپ جالدانىپ جۇمىس ىستەگەن» (قازاق سسر حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ن.وڭداسىنوۆتىڭ قازاقستان كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە جازعان حاتىنان). ارادا ءبىر-ەكى جىل ايىرماشىلىعى بولعانىمەن بۇل باسى اشىق نارسە. ال پەتەربۋرگكە وسى عاسىردىڭ باسى كەزىندە, ياعني 1903 جىلى جيىرما جاسىندا بارعانى دا بەلگىلى.

باسقانى بىلاي قويعاندا, ارقا سۇيەيتىن ەڭ ءبىر دالەلدى دەرەك بار. ول اتاقتى مۇحامەدجان سەرالين ترويتسكىدە شىعارىپ تۇرعان «ايقاپ» جۋرنالى. وسى جۋرنالدىڭ 1913 جىلعى 1 جەلتوقسانىنداعى 21-سانىندا سول كەزدە ەسىمى ەلگە تانىلعان بالۋاندار جايلى ماقالا جاريالانعان. اۆتورى – جيھانشا سەيدالين. ول مۇقان جايىندا «اتى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلى. جاسى 30-دا, موينىندا 12 مەدالى بار» دەپ جازعان. ەندەشە 1913 جىلى جاسى 30-داعى ادام ومىرگە 1883 جىلى كەلمەي مە؟

مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە مۇقان مۇڭايتپاسۇلىنىڭ 1883 جىلى تۋعانىن دالەلدەيتىن جايتتار. ءبىز بۇل جايىندا شىعارعان كىتاپتارىمىزدا, باسپاسوزدە جاريالانعان ماقالالارىمىزدا تالاي رەت جازعانبىز. ارينە, مۇنىڭ ءبارىن بالۋان اتامىزدىڭ كوزى تىرىسىندە جاريالانعان جاعدايدا ەشقانداي قايشىلىقتار ورىن الماس ەدى-اۋ, ول كىسى ءوزى تۇزەتكەن بولار ەدى.

سونىمەن, قۇرمەتتى اعايىن, بۇدان بىلاي قاجىمۇقان اتامىز­دىڭ تۋعان جىلى 1883 جىل دەپ تويلايتىن بولايىق. ەندەشە بيىل بالۋاننىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولادى.

ارينە, مۇنى بىردەن قابىلداي سالۋدىڭ, بۇعان كوپشىلىكتىڭ كەنەتتەن كەلىسە قويۋىنىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن, ءتىپتى كەرەمەت قيىن شارۋا ەكەنىن ءبىز جاقسى تۇسىنەمىز. كوز ۇيرەنىپ, قۇلاققا سىڭگەنشە ءبىراز ۋاقىت تاريحي شىندىق ايتىلىپ, ادىلدىك سالتانات قۇرۋى كەرەك دەگەن ويمەن وسى ماقالاعا قول قويۋشىلار:

مۇراتحان تانەكەەۆ, پروفەسسور, دەنە ءتار­بيە­سى­ جانە سپورت جونىندەگى حالىقارالىق كوميتەتتىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى

 ماكس قىزىكەنوۆ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى

عازيزبەك تاشىمباەۆ, جۋرناليست