ونەر الەمىندە ادەمى, بيازى, يبالى قازاق قىزىنىڭ وبرازىن جاساپ, سول بەينەسىمەن كوپتىڭ كوڭىلىنەن ورىن العان نۇرجامال ۇسەنباەۆا – تالعامى بيىك تىڭدارمانداردىڭ سۇيىكتى تۇلعاسى. انىمەن دە, سانىمەن دە ەرەكشەلەنگەن ءانشىنى ءبىز ارا-تۇرا وپەرالىق قويىلىمداردان, كەيبىر كونتسەرتتىك باعدارلامالاردان كورىپ قالاتىنىمىز بولماسا, ەلدىڭ الدىنا كوپ شىعا بەرمەيتىنى راس.
گازەتىمىزدىڭ وقىرماندارى كوزايىم بولسىن دەگەن نيەتپەن تاياۋدا نۇرجامال پەرنەبەكقىزىن ىزدەپ بارىپ, اڭگىمەگە تارتتىق.
كلاسسيكالىق تۋىندىلاردان گورى, ەسترادا اندەرىن سۇرايتىندار كوپ
– ءبىز كوبىنە ءاندى كوڭىل-كۇيىمىزگە قاراي تاڭدايمىز. مىسالى, جاس كەزدە ەسترادا اندەرىنە ءۇيىر بولساق, جاس ۇلعايا كەلە تەرمە سەكىلدى سازدى اندەرگە قۇمارتاتىن سياقتىمىز. ال ءسىز قازىر قانداي اندەرگە اۋەسسىز؟
– ارينە, الدىمەن مەن وزىمە جاقىن كلاسسيكالىق اندەردى تىڭدايمىن. سول اندەردى ورىندايمىن. الدىما قويعان ماقساتىم كوپ. مىسالى, كونتسەرت قويۋ, باسقا مەملەكەتتەرگە گاسترولگە بارۋ, سوعان ارنايى جوسپارلاعان باعدارلامالارىم بار. مەن كوبىنە سول باعدارلاماعا ەنەتىن شىعارمالاردى ورىندايمىن. ولار, ءوزىڭىز بىلەسىز, اريالار, حالىق اندەرى, بىرەن-ساران جەكە كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارى.
– سوڭعى جىلدارى ەسترادا اندەرىن ايتۋعا دا دەن قويىپ ءجۇرسىز عوي دەيمىن؟
– قاراپايىم حالىققا ءجاي اندەر جاقىنىراق. كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ تىڭدارمانىنا قاراعاندا, ەسترادا اندەرىن سۇرايتىندار كوپ. سوندىقتان, كەيدە سانالى تۇردە ەسترادا اندەرىن دە رەپەرتۋارىما قوسىپ ءجۇرمىن. ارينە, كەز كەلگەن ءاندى ورىندامايمىن, ءوزىمنىڭ داۋىسىما لايىقتىسىن عانا تاڭداپ وتىرامىن. وندا دا ءاننىڭ سوزىنە, سازىنا ەرەكشە ءمان بەرەمىن.
– قازىرگى كومپوزيتورلاردان كىمدەرمەن جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىز؟
– كومپوزيتور جانىمدا ءجۇر عوي. (كۇلەدى.) ەڭ باستى كومپوزيتورىم جانىمدا. سوندىقتان, مەن ءان ىزدەگەندە الىسقا بارمايمىن. ۇيدەگى كىسىنىڭ شىعارمالارىن قاراۋعا, ورىنداۋعا تىرىسامىن. ويتكەنى تولەگەن – جاقسى كومپوزيتور, جاقسى مەلوديست. ونىڭ اندەرىنىڭ ليريكالىق بوياۋى قانىق. ءاندى ءتۇسىنىپ, شەگىنە جەتكىزىپ ورىنداۋ ءۇشىن كومپوزيتوردىڭ جانىن دا سەزىنۋ كەرەك. ال مەن تولەگەننىڭ اندەرىن دە, سەزىمدەرىن دە, ىشكى كۇيىن دە وتە جاقسى بىلەمىن, تۇسىنەمىن. ونىڭ جاڭا اندەرىن ەڭ ءبىرىنشى تىڭدايتىن دا مەنمىن. جارى رەتىندە دە, ونەر ادامى رەتىندە دە, جاڭا شىعارما جازسا, الدىمەن تىڭداپ, ءوز پىكىرىمدى بىلدىرەمىن.
مىسالى, جاقىندا «اققۋىم» دەگەن ءان جازدى. ءسوزى ءشومىشباي ساريەۆ اعامىزدىكى. مەنىڭ باعام بويىنشا, وتە كەرەمەت تۋىندى بولىپ شىقتى. جاقىندا سوعان نۇرجامال دەگەن ءبىر كىشكەنتاي ءانشى قىزبەن بىرگە بەينەبايان تۇسىردىك.
– نۇرجامال؟ بولاشاقتىڭ نۇرجامال ۇسەنباەۆاسى ما؟
– كەيبىر جاستار قازىر ماعان قاراپ قىزدارىنا نۇرجامال دەگەن ات قويىپ ءجۇر ەكەن. ول, ارينە, مەن ءۇشىن قۋانىش ءارى مارتەبە. ءبىر جاعىنان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك تە… مەن ايتىپ وتىرعان نۇرجامال دا – سولاردىڭ ءبىرى. قازىر ون ەكى جاستا. ءوزى تالانتتى قىز. اتا-اناسى «مىنا قىزىمىزدىڭ داۋىسىن تىڭداپ كورىڭىزشى» دەپ ءوتىنىش جاساعاننان كەيىن, مەن ءانىن تىڭداعانمىن. ۇنادى. سول سەبەپتى, ونى كونتسەرتىمدە دە ساحناعا ەرتىپ الىپ شىقتىم.
تەاتردان كەتسەم دە, ساحنادان كەتكەن جوقپىن
– وسى تولەگەن اعامىز تاپسىرىسپەن ءان جازا ما؟
– كەي كەزدە جازادى. مىسالى, شىلدە ايىندا تولەگەننىڭ شىعارماشىلىق كەشى ءوتتى. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان ەدى. ول كەش استانانىڭ 20 جىلدىعىنا, سونىمەن بىرگە تولەگەننىڭ 70 جاسقا تولۋ قۇرمەتىنە ارنالعان. سول سەبەپتى, كونتسەرتتى ۇيىمداستىرۋشىلار كەش يەسىنە باعدارلامانىڭ ەڭ سوڭىندا ورىندالاتىن استانا تۋرالى جاڭا ءان جازۋىن سۇرادى.
– تولەگەن اعانىڭ استانا تۋرالى اندەرى بار ەدى عوي؟
– ءيا, ول اندەرى دە ورىندالدى. مىسالى, «استانا كەشى» دەگەن ءانىن كىشكەنتاي بالالار ورىندادى. بىراق سوندا دا ۇسىنىس ايتقاننان كەيىن كونتسەرت باعدارلاماسىن جاباتىن جاڭا ءان جازىلدى.
– بۇلاي سۇراپ وتىرعانىم, تولەگەن اعا الدەكىمنىڭ تاپسىرىسىمەن ءان جازسا, ول سىزگە ۇناپ, ورتا جولدا الىپ قوياتىن كەزىڭىز بولماي ما؟
– ءيا, سوعان ۇقساس جاعداي بولعان. ءبىر جولى سىرىمتاي ەڭسەپوۆ تولەگەننىڭ «قۇنانباي» فيلمىنە جازىلعان مەلودياسىن ۇناتاتىنىن ايتىپ, «اعا, مەن مىنا اۋەندى ءان قىلىپ ورىندايىنشى» دەپ سۇراپ كەلىپتى. تولەگەن رۇقساتىن بەردى. سودان سىرىمتاي الگى انگە كەرەمەت ءسوز جازدىرىپ الدى. «التىن زامان-اي» دەگەن ءان كەرەمەت جاقسى شىقتى. سول اۋەندى تىڭداعاندا ماعان دا قاتتى ۇناعان. بىراق سىرىمتاي ەرتەرەك كەلىپ, كەلىسىم الىپ قويعان سوڭ, ءان سوعان بۇيىردى. مەن جولدان تارتىپ العان جوقپىن. (كۇلەدى.) بىراق ول ەر ادام عوي, شىعارمانى وزىنشە ورىندايدى, ال مەن وزىمشە ورىندايتىن ەدىم. سوندىقتان, ءالى دە كوز سالىپ ءجۇرمىن. بىراق كىرىسكەن جوقپىن.
– ءسىز كاسىبي مۋزىكانتسىز. ساحنادا جۇرگەنىڭىزگە وتىز بەس جىلعا تايادى. وسى ونەرىڭىزدى قوسىمشا تابىس تابۋعا پايدالانۋ جونىندە, ماسەلەن, تويعا شىعۋدى ويلاعان ەمەسسىز بە؟
– قازىر مەندە ۋاقىت بار. تەاتردان جۇمىستان كەتكەنمىن. ارينە, تەاتردان كەتسەم دە, ساحنادان كەتكەن جوقپىن عوي. سپەكتاكلدەرگە, كونتسەرتتەرگە قاتىسىپ جۇرەمىن. بىراق مەندە قازىر بۇرىنعىعا قاراعاندا ەركىندىك بار. بۇرىن تەاتردا ىستەگەندە ەڭبەك كىتاپشام سول تەاتردا جاتقاندىقتان, ول مەكەمەنىڭ الدىندا مەنىڭ دە مىندەتىم بولاتىن. ءتىپتى قويىلىمدا وزىمە تيەسىلى باستى پارتيانى ورىنداماسام دا, باسقا ءارتىستىڭ ورنىن الماستىراتىن سوپرانو رەتىندە جازىلىپ تۇرۋىم مۇمكىن ەدى. بارلىق سوليستە سونداي مىندەت بولادى. سول سەبەپتى كەيدە تەاترداعى قوسىمشا رولدەرىمە الاڭداپ, باسقا شاقىرعان جەرلەرگە بارا الماي قالاتىنمىن. قازىر مەن مۇنداي مىندەتتەن تولىق بوساعانمىن. تەك شاقىرعان, جوسپارلانعان قويىلىمدارعا ەرىكتى تۇردە بارىپ قاتىسامىن. ماسەلەن, «قاڭتاردا مىنا سپەكتاكل بولادى, سەن مىنا پارتيانى ورىنداۋىڭ كەرەك» دەسە, قويىلىمعا دايىندالامىن. سول ۋاقىتقا باسقا جۇمىس, گاسترولدىك ساپار, كونتسەرت جوسپارلاماۋعا, اۋىرىپ قالماۋعا تىرىسامىن. ال جالپى قازىر وزىمە, جەكە شارۋالارىما كوبىرەك ۋاقىت بولەتىن مۇمكىندىگىم بار. سوندىقتان, ۇسىنىس قابىلداۋعا دايىنمىن.
– دەمەك, جاعدايىڭىز بولسا, كوڭىلىڭىز قالاسا, تويعا دا باراسىز با؟
– ءيا, بارا الامىن. بىراق, ءبىر نارسەنى ايتقىم كەلەدى. تولەگەننىڭ دوستارى, تانىستارى كوپ قوي. سوندىقتان, مەن كوبىنە تويعا اقشا تابۋ ءۇشىن ەمەس, قوناق بولىپ بارامىن. سودان سوڭ, سىيلىق رەتىندە ءان سالىپ بەرەمىن.
– بۇرىن ءبىر سۇحباتىڭىزدا تولەگەن اعاعا «ءبىز قاشان تەاترعا قول ۇستاسىپ بارىپ, بىرگە سەرۋەندەپ جۇرەدى ەكەنبىز» دەپ ايتامىن دەگەن ەدىڭىز…
– مىنە, سول ايتقانداي, قازىر ءبىزدىڭ ەڭ كەرەمەت, ەڭ باقىتتى, ەڭ اڭساۋلى ۋاقىتىمىز كەلدى. بۇرىن جۇمىس-جۇمىس دەپ جۇردىك. كوبىنە بىرگە بولا المادىق. ەندى ۋاقىتىمىزدى قالاي جوسپارلاساق تا, مۇمكىندىگىمىز بار. ارينە, بۇرىن دا دەمالىسقا بىرگە شىعىپ تۇراتىنبىز. بىراق قازىر ءبىر-بىرىمىزگە كوبىرەك كوڭىل بولەرلىك شامامىز بار. مىسالى, ءبىز تاڭەرتەڭ تۇرامىز دا, بىرگە ءبىر ساعاتتاي ءۇيدىڭ جانىنداعى ساياباقتا ءجۇرىپ, جاتتىعۋ جاساپ, سەرۋەندەپ كەلەمىز. ەشقانداي اسىعىس جوق, ۋاقىت وزىمىزگە تيەسىلى, ەركىمىز وزىمىزدە.
نامىس, جاۋاپكەرشىلىك ادامدى قاتايتادى
– «ادامنىڭ بەس جاسقا دەيىنگى تاربيەسى ونىڭ بۇكىل ادامدىق بولمىسىنا اسەر ەتەدى» دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟
– ءيا, كەلىسەمىن. مەنىڭ دە بولمىسىما, ۇستانىمدارىما اكەم مەن انامنىڭ بالا كۇنىمدەگى بەرگەن تاربيەسى, ايتقان سوزدەرى, كورسەتكەن ۇلگى-ونەگەسى ۇلكەن ىقپال ەتكەنى انىق.
– اكەڭىزدىڭ ءبىر پاراق قاعازعا جازىپ بەرگەن وسيەتىن ءسىز العاش رەت ءوزىڭىز جايلى جازىلعان كىتاپتا جاريالاعان ەدىڭىز.
– ءيا, اكەم ماعان جازىپ بەرگەن وسيەت ەشقاشان جادىمنان شىققان ەمەس. وندا, ءبىرىنشىسى, دەنساۋلىعىڭدى كۇت, امان ءجۇر; ەكىنشى, ەشكىمگە وكپەلەمە, كۇلىپ ءجۇر; ءۇشىنشىسى – جۇمىسىڭدى قۋانىپ ىستە; ءتورتىنشىسى – ءوز اتاعىڭدى, بەدەلىڭدى قۇرمەتتە دەلىنگەن. بۇل سوزدەر ماعان تالاي جەردە دەمەۋ بولىپ, تالاي سىن ساتتەردەن وتكىزدى. مەن انامنىڭ, اكەمنىڭ بالا كۇنىمدە ايتقان اقىل-كەڭەسىن, ۇلاعاتتى سوزدەرىن قازىر ونەر جولىندا جۇرگەن قىزىم قارلىعاشقا دا ايتىپ وتىرامىن. جالپى, ادامعا, اسىرەسە, ونەر ادامىنا قاراپايىمدىلىق ەشقاشان ارتىق بولمايدى. ول ادامدى بيىكتەتەدى, ادەمى قىلادى. ءار ادام ومىردە قاراپايىم, ال بىراق ەڭبەك پەن شىعارماشىلىققا كەلگەندە بيىك بولۋعا تىرىسۋى قاجەت.
– ءسىز اكەڭىز دۇنيەدەن وتكەندە, قارالى حابارلى ەستىسەڭىز دە, ساحناعا وزىڭىزگە بەرىلگەن پارتيانى ورىنداپ, ءان سالىپ شىقتىڭىز. بۇل ونەردىڭ قۇدىرەتى مە؟
– مەنىڭ ماماندىعىم ىشكى سەزىمدى يگەرۋگە, ىشكى كۇيدى ونەر ارقىلى جەتكىزۋگە ۇيرەتەدى. ءار ونەر ادامى ىشىندەگى سەزىمدەرى مەن ويلارىن شىعارماشىلىق ارقىلى باياندايدى. مەن دە سول كۇنى مامان رەتىندە ءوز ءرولىمدى وينادىم, بىراق ءوز پارتيام ارقىلى ىشكى قايعىلى كۇيىمدى شىعاردىم. اكەم قايتىس بولعان كۇنى ءبىز رەسەيدە «اباي» وپەراسىن قويعالى جاتقانبىز. اجار پارتياسىن ورىندايتىن ەدىم. ەگەر سول ساتتە اكەمنىڭ قازاسىن ەستىپ, جىلاپ, قايعىعا بەرىلىپ كەتسەم, ساحناعا اجار بولىپ شىعا الماس ەدىم. داۋىسىم قارلىعىپ قالار ەدى… ال مەن ىشكى كۇيىمدى سول جەردە اجاردىڭ زارى ارقىلى جەتكىزدىم.
ءتۇر دە, داۋىس تا جاس بولۋى ءتيىس
– ءسىز ەليزابەت شۆارتسكوپف سەكىلدى تانىمال ەۋروپالىق ۇستازدان ءدارىس الدىڭىز. ول ەلدەردىڭ وپەراسىنىڭ وزگەشەلىگى نەدە؟
– شۆارتسكوپف – موتسارتتىڭ شىعارمالارىن جاقسى ورىندايتىن انشىلەردىڭ ءبىرى ەدى. ءتىپتى ورىنداۋشىلىعى جاعىنان دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءبىرىنشى يا ەكىنشى سوليست. ودان ءدارىس العاندا مەن موتسارت شىعارمالارىن ورىنداۋدى ۇيرەندىم. موتسارت – ەڭ ساۋلەلى, جارقىن كومپوزيتور. مۋزىكاسى قاراپايىم, بىراق كۇردەلى. «ۇلىلىق قاراپايىمدىلىقتا» دەيدى عوي, ونىڭ شىعارمالارى دا سونداي. سول سەبەپتى دە موتسارتتىڭ تۋىندىلارىن ورىنداۋ قيىن. ونىڭ ءوز ءستيلى, ءوز مانەرى بار.
مەن العاش شۆارتسكوپفقا بارعاندا جەرگە ءوزىنىڭ ۇلكەن ءشالىسىن توسەپ جىبەرىپ, مەنى سوعان جاتقىزدى. سوسىن ۇستىمە نوتا كىتاپتارىن, پارتيتۋرالاردى قويىپ, «ال ەندى وسىلاي دەم ال» دەدى. مەن ارەڭ دەم الىپ جاتتىم. سونىمەن قويماي, ءان ايتقىزدى. ءبىز ول كەزدە كەڭەس وداعى قۇرامىندامىز عوي. شۆارتسكوپف «سەندەر وتە قاتتى ايتاسىڭدار, جاساندى ۇدەتىپ, كۇش سالىپ ورىندايسىڭدار» دەدى. ال موتسارت شىعارمالارىن جاي ايتۋ كەرەك ەكەن. ياعني, ادام قالاي سويلەيدى, سولاي ورىنداۋى كەرەك, ءبارى شىنايى بولۋى قاجەت. مەنىڭ داۋىسىمنىڭ دياپازونى كەڭ دەپ ايتا المايمىن, بىراق سوندا دا شۆارتسكوپف ماعان «ءان ايتقاندا ايقايلاما, قاتتى ايتپا, جاي ورىندا» دەپ وتىردى. راس, باسىندا قيىن بولدى. ءتىپتى ول كەزدە كوپ نارسەنى دۇرىس تۇسىنبەگەن دە شىعارمىن. بىراق ەلگە كەلگەننەن كەيىن سول كىسىنىڭ ايتقان ءار ءسوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ, تاجىريبە جۇزىندە پايدالاندىم. ول ساباقتىڭ ماعان ۇلكەن كومەگى ءتيدى.
– بىراق سول ساباقتىڭ ناتيجەسى كوپ بولدى. ءسىز تۋرالى جازعاندا شەتەلدىك باسىلىمدار «ەۆروپالىق وتتەنكىسى بار داۋىس» دەپ جاتتى… ال ءسىز سول وقىعاندارىڭىزدى ەلىمىزدەگى باسقا جاس انشىلەرگە ۇيرەتپەيسىز بە؟
– ارنايى ساباق بەرمەيمىن. بىراق انشىلەرمەن ساحنا ارتىندا, دايىندىق كەزىندە ارالاسقاندا جاس ورىنداۋشىلار «سىزدەن وقىعىم كەلەدى, ءسىزدىڭ ۆوكال مەكتەبىڭىز بىزگە ۇنايدى» دەپ جاتادى. سوندايدا, رەتى كەلگەندە ءوز بىلگەنىمدى, اقىل-كەڭەسىمدى ايتىپ جۇرەمىن.
– ءسىز قازىر دە ون التى, ون جەتىدەگى بويجەتكەننىڭ پارتياسىن ويناي الاسىز. مۇنىڭ قۇپياسى نەدە؟
– ويتكەنى تەاتردىڭ ءوز مۇمكىندىگى بار. بۇل – كينو ەمەس قوي, تەاتر قويىلىمى. ۇلكەن ساحنا. ساحنادان كەيىن وركەستر وتىر. كورەرمەنگە ەڭ باستىسى, داۋىس, كەلبەتىڭ, دەنە ءبىتىمىڭ كورىنەدى. قىز جىبەكتى ايتاتىن بولساڭ, سەن ارينە, سول وبرازعا ۇقساس بولۋىڭ كەرەك. كورەرمەن سەنۋى قاجەت. داۋىس تا جاس بولۋى كەرەك. تەمبر جاس ۇلعايعان سايىن وزگەرەدى, سول وزگەرىس بولماسا, داۋىس ساقتالسا, ول – جەتىستىك. باياعىدا ەرمەك سەركەباەۆ اعامىز «ءوزىمىز ۇلكەيسەك تە, داۋىسىمىزدىڭ تەمبرى كەتكەن جوق, بۇرىنعىداي جاس سەكىلدى» دەگەن. انشىگە بۇل – ۇلكەن مۇمكىندىك. اسىرەسە, وپەرا انشىسىنە. جالپى بىزدە بارلىق بەينەلەر جاس ادام. قاي وپەرانى الساق تا, باس كەيىپكەرلەر – جاس ادامدار. ويتكەنى جاستىق ول – ماحاببات, ول – سەزىم, ول تازالىق… شىعارماشىلىق ادامدارى دا ءدال وسىلاردى جازۋعا قۇشتار…
– ءسىز ورىنداعان پارتيالاردا جاس جاعىنان ەڭ ۇلكەنى كىم بولدى؟
– لەگار شىعار. «كوڭىلدى جەسىر» شىعارماسىنداعى. بىراق ول كەيىپكەر دە وتە ۇلكەن ەمەس, جاسى شامامەن 30-40-تا… شىعارما – وتە جەڭىل, كۇلكىلى وپەرەتتا…
– جاڭا پارتيالار جاساعىڭىز كەلە مە؟
– ءيا, مەن «ماسنەدەگى» مانوندى ورىنداعىم كەلەدى. ونىڭ اريالارىن كونتسەرتتەردە ايتامىن, بىراق ول سپەكتاكل بىزدە قويىلعان جوق.
– ال قازاق شىعارمالارىنان شە؟
– قازاق تىلىندە وپەرالار از عوي. مەنىڭ ويىمشا, ولاردىڭ ءبارى ساحنادا قويىلعان سياقتى. بارلىق قازاق وپەرالارىن ورىنداعان سياقتىمىن. راحماديەۆ, جۇمانيازوۆ, جۇبانوۆ, تولەباەۆ, حاميدي… وسى اتالعان تۇلعالاردىڭ ءبارىنىڭ شىعارمالارىنا قاتىسقان سەكىلدىمىن.
اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك
