ورتا عاسىردىڭ ۇلى ويشىلى ءابۋ ءالي يبن سينا «قيمىل كوپتەگەن ءدارىنىڭ ورنىن باسۋ مۇمكىن, بىراق بىردە-ءبىر ءدارى قيمىلدىڭ ورنىن باسا المايدى» دەگەن ەكەن. ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق ەكەنىن ەسكەرسەك, ءار ادامنىڭ امان-ساۋ بولۋى – اۋەلى ءوز قولىندا, ودان كەيىن عانا دارىگەرلەرگە بايلانىستى. سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتايتىن, ونى جۇزەگە اسىرۋعا جۇمىلدىراتىن قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى ءۋاليحان احمەتوۆ ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندەگى جاڭا كوزقاراستاردىڭ ورنىعۋى تۇرعىسىنداعى پىكىرىمەن ءبولىستى.
اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە…
– ەلباسى «ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا جاعدايىنداعى جاڭا مۇمكىندىكتەر» اتتى جولداۋىندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاي وتىرىپ, قوعامدىق دەنساۋلىقتى باسقارۋ ءىسىن كۇشەيتۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋداردى. وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ جۇمىسى, ەڭ الدىمەن, قوعام دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا, جاقسارتۋعا جانە ساۋىقتىرۋعا باعىتتالعان.
دەنساۋلىققا ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى, تۇتىناتىن تاعامى, دەنە بەلسەندىلىگى, زياندى ادەتتەرى تىكەلەي اسەر ەتەدى. سوندىقتان قوعامدىق دەنساۋلىقتى نىعايتۋ ءۇشىن بارلىق مۇددەلى ورگاندار مەن ۇيىمداردىڭ كۇشتەرىن بىرىكتىرۋ قاجەت. ءاربىر مەملەكەتتىك ورگان ءوز قۇزىرەتى اياسىندا دەنساۋلىققا اسەر ەتەتىن فاكتورلارعا نازار اۋدارۋى ءتيىس.
ءبىز ءوز تاراپىمىزدان مۇددەلى (مەملەكەتتىك, مەملەكەتتىك ەمەس, جەكەمەنشىك, قوعامدىق) ورگاندار مەن مەكەمەلەرمەن بىرلەسىپ, حالىقتىڭ سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ قاعيداسىن كۇشەيتۋگە, دۇرىس تاماقتانۋدى ۇيىمداستىرۋعا, جالپى جۇرتشىلىقتىڭ دەنە بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا اتسالىسۋ جانە ت.ب. كوپتەگەن جۇمىستاردى قامتيمىز.
– ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنا كوپ فاكتورلار اسەر ەتەدى عوي. وسى رەتتە اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدەۋ, اۋرۋدىڭ الدىن الۋ تۇرعىسىندا قانداي ءتيىمدى قادامدار بار؟
– قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتى قورشاعان ورتانى جاقسارتۋ ارقىلى ادام دەنساۋلىعىن نىعايتۋعا, اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا, شىلىم شەگۋ, الكوگول, قانت, تۇز, مايلى تاعامداردى شەكتەن تىس تۇتىنۋ سياقتى زالالدى فاكتورلاردى توقتاتۋ شارالارىنا باعىتتالعان. ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ مىندەتى – ايماقتاردا قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ. دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارمالارىندا ۆاكتسيناتسيامەن قامتاماسىز ەتۋ, جاستار ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋ جانە ت.ب. اينالىساتىن بولىمدەر قۇرىلدى. قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتىنىڭ دەپارتامەنتتەرى جۇقپالى اۋرۋلارعا ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ جۇرگىزەدى, تاعام ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى, بيولوگيالىق قوسپالار قاۋىپسىزدىگىنىڭ عىلىمي نەگىزدەمەسىن جاسايدى, شيكىزاتتىڭ جاڭا تۇرلەرىن ءوندىرۋ ىسىندە, ادام ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى دەپ تانىلعان جاعدايدا, ونىمدەر مەن حيميالىق زاتتاردى, تەحنولوگيالىق قۇرال-جابدىقتاردى وندىرىستە پايدالانۋعا تىيىم سالادى.
اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدەپ, اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن دۇرىس تاماقتانۋمەن, دەنە بەلسەندىلىگىمەن, زياندى ادەتتەردەن اۋلاق بولۋمەن قاتار, ۋاقىتىلى سكرينينگتەن – پروفيلاكتيكالىق تەكسەرۋلەردەن دە ءوتىپ تۇرۋ قاجەتتىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
جاقسى ءۇردىس جالعاسادى
– سالاماتتىلىققا تاربيەلەيتىن بۇل باعىتتىڭ ءمانىن بالاباقشا, مەكتەپتە قالىپتاستىرۋ كەرەك بولار. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز…
– ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ دەنساۋلىعىنا قامقور بولۋ باعىتىندا جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردى ساۋىقتىرۋ, دۇرىس تاماقتانۋ, سكرينينگ, تەمەكى, تۇز, مايلى ونىمدەردى تۇتىنۋدى تومەندەتۋدىڭ زاڭدى باستامالارىن قولداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.
مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك اياسىندا ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋ جانە فيتنەس-ورتالىقتار مەن سپورتتىق سەكتسيالاردىڭ, باسسەيندەردىڭ, قۇنارلى تاعامدى جەتكىزۋ قىزمەتى مەن بەلسەندى دەمالىس ورىندارىنىڭ سانىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان جۇمىستاردىڭ جۇرگىزىلۋى كوپتەگەن ادامدارعا وسى قىزمەت تۇرلەرىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
كوپتەگەن ەلدەردە ازاماتتاردىڭ ءومىرىن قۇتقارۋ داعدىسىن ءبىلۋ تەك مەديتسينا ماماندارى مەن پارامەديكتەرگە عانا ەمەس, جۇمىسى ادام ءومىرىن قۇتقارۋ جانە قورعاۋ قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى جەكە ادامدارعا, مىسالى توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرىنە دە مىندەتتەلەدى. كۋرس باعدارلاماسىنان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى, پەداگوگتار, كۇزەتشىلەر مەن قوعامدىق كولىك جۇرگىزۋشىلەرى دە وتۋگە مىندەتتى.
ءولىمدى 2-4 ەسە ازايتۋدا جانە جۇرەك تالماسىنان, جول-كولىك وقيعالارىنان, جازاتايىم جاعدايدان جاراقات الىپ, مۇگەدەك بولىپ قالماس ءۇشىن شۇعىل تۇردە العاشقى كومەك كورسەتۋدىڭ ومىرلىك ماڭىزى ولشەۋسىز.
استانادا جانە بارلىق وڭىرلەردە وقۋ-كلينيكالىق ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. ولار تەك مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن عانا ەمەس, قاراپايىم تۇرعىنداردى وزىنە, جانىنداعى ادامداردى دەنساۋلىعىنا, ومىرىنە قاۋىپ تونگەن جاعدايلاردا كومەك كورسەتۋدى ۇيرەتۋدى قولعا الىپ جاتىر.
الەمنىڭ وزگەرۋى, قوعامنىڭ, داستۇرلەر مەن ادەت-داعدىلاردىڭ دامۋى – بارلىعى دا اۋرۋ قۇرىلىمدارىنا اسەر ەتىپ وتىر. ەگەر ەرتەرەكتە جۇقپالى اۋرۋلارعا ءمان بەرىلسە, قازىرگى ۋاقىتتا دامىعان ەلدەردەگى سياقتى قازاقستاندا دا جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردىڭ: جۇرەك-قانتامىر اۋرۋلارى, قانت ديابەتى, ونكولوگيا جانە ولاردىڭ تارالۋىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ الدىن الۋعا ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت.
مىسالى, 2017 جىلى ۇلىبريتانيادا كۇندىزگى ۋاقىتتا زياندى ونىمدەردىڭ جارناماسىنا تىيىم سالۋ, فينليانديادا 2010 جىلى الكوگول مەن تاتتىلەرگە سالىقتى كوبەيتۋ, تۇزدى تاعامدارعا تىيىم سالۋ جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردى 80 پايىزعا تومەندەتتى. ۇكىمەت مالىمەتتەرى بويىنشا فيزيكالىق بەلسەندىلىك جىل سايىن 5,5 ملرد ەۋرو ۇنەمدەۋگە, جالپى ادام ءومىرىن 10 جىلعا ۇزارتۋعا اسەر ەتتى.
90-جىلداردىڭ ورتاسىندا يسلانديانىڭ جاسوسپىرىمدەرى ەۋروپادا تەمەكىنى ەڭ كوپ تارتاتىن, الكوگولدى ەڭ كوپ ىشەتىن توپتارعا جاتقان ەكەن. تاۋەلدىلىكتى تۋدىراتىن مۇنداي بيوحيميالىق پروتسەستەرگە بالاما رەتىندە مەكتەپ باعدارلاماسىنا ونەر جانە سپورتپەن شۇعىلدانۋ بويىنشا ماستەر كلاستار ەنگىزىلگەن. قوسىمشا ساباقتاردى مەملەكەت قارجىلاندىرعان. سونىمەن قاتار, تەمەكىنى, سپيرتتىك ىشىمدىكتى جارنامالاۋعا تىيىم سالىنعان. ناتيجەسىندە 20 جىل ىشىندە جاسوسپىرىمدەر اراسىندا تەمەكى تارتۋ 42 پايىزدان 5 پايىزعا دەيىن, الكوگول ءىشۋ 23 پايىزدان 3 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. كانادا مەن اۆستراليادا تەمەكى ونىمدەرىنىڭ اكتسيزىن 80 پايىزعا كوتەرۋ جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردى 4 ەسەگە تومەندەتتى, ال تەمەكى تارتۋ 2001-2011 جىلدار ارالىعىندا 23,6-دان 17,3 پايىزعا تومەندەگەن. بۇگىندە گەرمانيا نارىعىنىڭ 11 پايىزىن «ساۋ» تاعامدار الماستىرعان. تابىس كورسەتكىشىن دالەلدەيتىن مىسالدار وتە كوپ. راس, بۇل – قيىن ءارى ۇزاق جول. ءبىز دە بۇل باعىتتا تاباندى تۇردە ارەكەت ەتەمىز.
ءبىر مىسال كەلتىرەيىن, كولىكتەردى ازايتۋ ەسەبىنەن جاياۋ جۇرگىنشى جولىن, ۆەلوجولداردى كوبەيتۋ قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىن باسەڭدەتەدى, دەمەك جوعارعى تىنىس جولدارى, اللەرگيا, دەمىكپە اۋرۋلارىنىڭ قاۋپىن ەداۋىر سەيىلتەدى. اۆتوكولىك از بولسا, جول-كولىك وقيعالارى مەن جاراقاتتانۋ, مۇگەدەكتىك پەن ءولىم دە ازايادى. جاياۋ ءجۇرۋ جانە دەنە بەلسەندىلىگى كەزىندە دەنساۋلىق جاقسارادى, يممۋندىق جۇيە كۇشەيەدى, بۋىن, جۇرەك, وكپە, مۇنىمەن قوسا ءومىردى ۇزارتۋ ساپاسى ارتادى.
سالاماتتى ادەتتەر…
– استانا قالاسى ءبىرىنشى بولىپ «سالاماتتى ادەتتەر مارافونى» رەسپۋبليكالىق اكتسياسىن وتكىزگەن بولاتىن. بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى شارا؟ پروفيلاكتيكالىق شارالاردىڭ ءناتيجەلەرى قانداي بولدى؟
– ەلوردا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ساۋ ادەتتەر مارافونى اياسىندا اكتسياعا قاتىسۋشىلار دوستارىن, تۋعان-تۋىسقاندارىن, ارىپتەستەرىن, تانىستارىن فاستفۋدتان, گازدى سۋسىنداردان, ءتاتتى تاعامداردان باس تارتۋعا, جەمىس-جيدەكتەر تاڭداۋعا, كۇندەلىكتى 10000 قادام جۇرۋگە جانە ەستافەتانى ءارى قاراي «ال ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلە مە؟» ۇرانىمەن جالعاستىرۋعا شاقىرعانىن بىلەسىزدەر. بۇگىنگى كۇنى مارافون فورماتىندا ءوتىپ, جالعاسۋدا. وڭىرلەردە فيزيكالىق بەلسەندىلىك ساعاتتارى وتۋدە.
ارينە, مۇنداي شارالاردىڭ پايداسى مول. ەگەر ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى ەستافەتانى قابىلداپ, دەنساۋلىققا زيان تاعام, سۋسىنداردان باس تارتىپ, «دەنساۋلىق – ءومىر, ءومىر – قيمىل» پرينتسيپتەرىن ۇستانسا, مۇنداي پرينتسيپتەردى وز ورتاسىندا ءارى قاراي جالعاستىرسا, پروفيلاكتيكالىق شارالاردىڭ تيىمدىلىگى ارتا تۇسەتىنى ءسوزسىز.
سۇحباتتاسقان
ايگۇل ۋايسوۆا
