بۇگىن نۇر-سۇلتان قالاسىندا «جاھاندانۋ جانە ۇلتتانۋ ۇدەرىسىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگى» اتتى ءتىل فورۋمى وتەدى. قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتى ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى ۇيىمداستىراتىن فورۋمدا زاڭ, بيزنەس, ءبىلىم, عىلىم جانە باق سالاسىنىڭ وكىلدەرى لاتىنگرافيكالى جاڭا ءالىپبي نەگىزىندە قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلايدى. ءبىز تۇڭعىش رەت وتكەلى وتىرعان ءتىل فورۋمىنىڭ الدىندا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى, «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ عالىم-حاتشىسى انار فازىلجانعا بىرنەشە سۇراق قويعان ەدىك.
– لاتىنگرافيكالى جاڭا ءالىپبي نەگىزىندە قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تالقىلاناتىن فورۋم قانداي ناتيجە بەرەدى؟
– فورۋم لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالادى. قازىرگى جاھانياتتا الەمدەگى بارلىق دامىعان ۇلت ءوز ەرەكشەلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەت-بەدەرىن قورعاۋدى ويلاستىرىپ جاتىر. بۇل ۇدەرىستە ءتىلدى ساقتاۋ ماسەلەسى الدىڭعى كەزەكتە تۇر. مۇنداي كۇرەس ەۋروپا ەلىندە دە قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. جاھاندانۋ مەن ۇلتتانۋ توعىسىندا ءتىلىمىزدىڭ ومىرشەڭدىگىن قالاي كۇشەيتەمىز دەگەن ماسەلەگە فورۋمدا جاۋاپ ىزدەلەدى. ومىرشەڭدىك دەگەن جاي ءسوز ەمەس, الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانىڭ ماڭىزدى كاتەگورياسى, الەۋمەتتىك-ساياسي جانە الەۋمەتتىك-مادەني پارامەتردە «قازاق ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگىن قالاي ىسكە اسىرامىز؟» دەگەن ماسەلەنى تالقىلاۋ ءۇشىن بىرنەشە سەكتسيا بەلگىلەندى. «عىلىم, ءبىلىم جانە ءتىل», «زاڭ جانە ءتىل», «بيزنەس جانە ءتىل», «باق جانە ءتىل» دەپ اتالاتىن سەكتسيالاردا مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى پروبلەمالار كوتەرىلىپ, وسى سالاداعى بىلىكتى ماماندار مەن ساراپشىلار تاراپىنان ناقتى ۇسىنىستار قارار ارقىلى جاۋاپتى ورگاندارعا جىبەرىلەدى.
– «قالا, اۋدان جانە وبلىستىق مەكەمە اتاۋلارىن لاتىن الىپبيىندە تاڭبالاۋ» اتتى رەسپۋبليكالىق ونلاين سەمينار وتكىزگەن ەكەنسىزدەر, وندا نە ايتىلدى؟
– سەميناردا ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنان قۇرىلعان مامانداردىڭ وسى ءونىمى تالقىلاندى. ناقتى ايتساق, ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى قۇرامىنداعى ءتىلتانۋشى ماماندار ءبىر اۋدان, قالا جانە وبلىستىق مەكەمە اتتارىن لاتىنمەن جاڭا ەملەگە سايكەس جازىپ, ۇلگى رەتىندەگى نۇسقاۋلىق ازىرلەدى. سەمينار قاتىسۋشىلارى ايتقان ەسكەرتپەلەر ارقىلى ءونىمنىڭ ساپاسى جاقسارا ءتۇستى. بۇل ءونىم مەكەمە اتتارىنىڭ ءبىرىزدى جازىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىز.
– لاتىن تاڭبالارىن ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا, دىبىستىق جۇيەسىنە ساي سايكەستەندىرەمىز دەپ ءجۇرمىز, بۇعان قانشا ۋاقىت كەتۋى مۇمكىن؟
– ديگراف ارىپتەر قازاق وقىرمانى ءۇشىن قولايسىز ەكەنىن كورسەتتى, داۋىستى ي مەن داۋىستى ءى دىبىسىنىڭ باس ءارپىنىڭ اجىراتىلماۋى سەبەپتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە نوقات قويۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. سول سياقتى ۋ ءارپىنىڭ دە تاڭباسى ءبىراز سىنعا ۇشىراپ وتىر, وسى ماسەلەلەر مىندەتتى تۇردە شەشىلۋى ءتيىس.
– قازىر كەيبىر باسىلىمدار لاتىن قارپىن قولدانا باستادى, ەت قىزۋىمەن كىتاپ شىعارىپ جاتقاندار دا بار كورىنەدى…
– قازىرگى كەزدە لاتىن قارپىمەن جازۋعا جۇرتتىڭ ەرەكشە ىنتالى ەكەنىن كورىپ وتىرمىز, لاتىن گرافيكاسىمەن جازۋدىڭ بارلىق نورماتيۆتەرى جاسالدى. ءبىزدىڭ ءالىپبيىمىز پرەزيدەنت جارلىعىمەن بەكىتىلىپ تۇر, سوندىقتان كىتاپ شىعارىپ جاتقاندار دا بار. الىپبيدە وزگەرىس بولىپ, قايتا شىعارعاندا قاراجات كەتەدى دەپ بايبالام سالۋعا نەگىز جوق. بۇرىنعى باسىلعان ادەبيەتتى قايتا شىعاراتىن بولساق, ول – ءوزىن اقتايتىن شىعىن, ۇلتتىڭ رۋحانياتىنا, تىلىنە جۇمسالعان قارجى ەشقاشان دالاعا كەتپەيدى, ينەرتسيامەن ءجۇز جىلعا دەيىن جۇمىس جاساپ وتىرادى. جازۋ – حالىقتىڭ قۇرالى. ونىڭ وڭتايلىلىعىن حالىق شەشەدى. عالىمدار ازىرلەگەن ەملە پراكتيكادا حالىقتىڭ قولدانىسىندا عانا تيىمدىلىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان جەتىلگەن جازۋدىڭ ەرەجەسىن جاساۋ ءبىر جىلدا مۇمكىن ەمەس. ازەربايجان ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە ءۇش رەت, ەملە ەرەجەلەرىنە ءتورت رەت رەفورما جاسالىپ ەنگىزىلگەنىن ەسكە سالايىق. ءبىز دۇرىس جازۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن جاسايمىز دەسەك, بۇعان ءبىر-اق جىلدا قول جەتكىزەمىز دەپ ويلاۋدان اۋلاق بولايىق.
– «استانا اقشامىنا» جۋرناليست بوتاگوز ماراتقىزى كوپتەگەن قالا مەكتەپتەرىندە قازاق سىنىپتارىنىڭ ازايىپ كەتكەنى, لاتىنشادان قورقىپ بالاسىن قايتا ورىس مەكتەبىنە اپارعان اتا-انالاردىڭ كوبەيگەنى تۋرالى جازدى, بۇل ءالىپبيدىڭ وزىقتىعىن ناسيحاتتاۋدىڭ كەمشىندىگىن كورسەتپەي مە؟
– قازىرگى كەزدە كيريلل گرافيكاسىن قولداناتىن ۇلتتار سانى ازايىپ كەلەدى. سلاۆيان ۇلتتاردىڭ ءوزى باس تارتقالى قاشان, ال شىعىس ەۋروپاداعى سلاۆيان ەلدەرى لاتىنعا باياعىدا كوشىپ كەتكەن. بۇل كيريلل گرافيكاسىنىڭ ءورىسى تارىلىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. جاھانياتقا ىلەسۋ ءۇشىن سلاۆيانداردىڭ ءوزى لاتىنعا كوشىپ جاتقاندا «وسى ءبىر گرافيكا ءۇشىن بالاسىن قازاق مەكتەبىنەن الىپ, انا تىلىنەن اجىراتىپ, ورىس مەكتەبىنە بەرەتىندەي نە بولدى ەكەن بىزگە؟» دەپ ويلايسىڭ, بۇل – ۇلكەن قاتەلىك. گرافيكالىق كەڭىستىك – اقپارات الۋدىڭ مىقتى قۇرالى. سوندا بۇكىل الەم لاتىن گرافيكالى كەڭىستىگىنەن اقپارات الىپ جاتقاندا, قازاقتىڭ بالاسى كيريلدى قيماي, ورىس مەكتەبىندە وتىرۋى قانشالىقتى دۇرىس؟! وسى باعىتتا ناسيحات جۇمىسى كوبىرەك ءجۇرۋى كەرەك. ءبىزدىڭ اتا-انالاردىڭ كەڭەيىپ بارا جاتقان كەڭ دۇنيەدەن باس تارتىپ, بالاسىن ءورىسى تارىلا باستاعان تار دۇنيەگە سۇيرەلەۋى قىنجىلتادى.
– ءسىز فيلولوگيالىق ءبىلىم بەرۋگە رەفورما كەرەكتىگى تۋرالى ايتىپ ءجۇرسىز, مۇنى قالاي ىسكە اسىرعان ءجون؟
– فيلولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە رەفورما كەرەكتىگى تۋرالى ايتقانىمىزعا ءبىراز جىل بولدى, بۇعان سەبەپ بولعان قازاق جارنامالارىنىڭ جاعدايى ەدى. مادەنيەتتانۋشى زەمفيرا ەرجانمەن بىرگە ەرىكتى تۇردە جۇمىس اتقارعان ەدىك, كوزىمىز جەتكەنى قازىرگى جارناما ساپاسىزدىعىن توقتاتۋ ءۇشىن تەك زاڭنامالىق بازا عانا جەتكىلىكسىز, ماماندار كەرەك. لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە لينگۆيست-لوگوپەد, لينگۆيست-كوپيرايتەر, سپيچرايتەر, ت. ب. 42 تار بەيىندى ماماندىق بويىنشا فيلولوگ مامانداردى دايارلاپ شىعارادى ەكەن. ءبىز دە فيلولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدى قازىرگى زامان تالابىنا ساي رەفورمالاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ماماندار قوعامنىڭ تىلتانىمدىق ءبىلىمدى قاجەت ەتەتىن قانشاما سۇرانىسىن وتەي الماي جاتىر. ءساتسىز جارنامالاردىڭ شىعۋى تۋرا سول سالا بويىنشا لينگۆيست ماماننىڭ بولماۋىنان دەپ ويلايمىن. قازاق بالاباقشاسىندا قازاقشا ءتىل سىندىراتىن لوگوپەدتەر تاپشى. كوممۋنيكاتسيا دۇرىس بولماسا, قوعامنىڭ بىرەگەيلىگى السىرەيدى, كوزدەگەن ماقساتىنا ساپالى جولمەن جەتۋى مۇمكىن ەمەس. ال كوممۋنيكاتسيانىڭ ءساتتى ءوتۋى قوعامنىڭ تىلتانىمدىق مادەنيەتىنە تاۋەلدى. ءتىلتانۋشى مامان جەتىلمەي, قوعامنىڭ تىلتانىمدىق مادەنيەتىن كوتەرە الماسىمىز انىق. ولاي بولسا فيلولوگيالىق ءبىلىم بەرۋگە رەفورما كەرەك.
– ساپالى قازاقتىلدى كونتەنت قالىپتاستىرۋ ءۇشىن الدىمەن قانداي ارەكەت كەرەك؟
– قازاقتىلدى كونتەنت قالىپتاستىرۋ ەشقاشان كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى شارت. مەملەكەت بولۋ ءۇشىن قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ادامدار ورتاق بىلىمگە تابان تىرەۋى كەرەك, وسىنى ۇلتتىق بىرەگەيلىك, ۇلتتىق سانا دەپ اتايدى. ال ۇلتتىق سانا بىرنەشە ماڭىزدى ەلەمەنتتەن (تاريحي, تىلدىك, ەستەتيكالىق, ساياسي, ەكونوميكالىق, ت. ب.) – ءتۇرلى سانالاردان تۇرادى. ماسەلەن, قازىرگى قازاق قوعامىنداعى عىلىمي سانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق تىلىندە قالىپتاسىپ جاتىر ما؟ قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمدا عانا قازاقتىلدى ءونىمدى تاباسىز. جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ دەگەندى قولداپ وتىر, ول قاتە, ءبىزدى قورشاعان دۇنيە تۋرالى بىلىمدەر مەكتەپ قابىرعاسىندا قالىپتاسادى, ەگەر وسى كەزدە سول بىلىمدەردى انا تىلىندە المايتىن بولسا, بالانىڭ ساناسىندا «مەنىڭ ءتىلىم فيزيكا, حيميا سياقتى سالاداعى كۇردەلى قاتىناستى جەتكىزۋگە قاۋقارسىز ءتىل ەكەن» دەگەن نيگيليزم قالىپتاسادى. ول بالا ەرتەڭ ءوز مادەنيەتىنە قىزمەت ەتە الماي قالاتىن بولادى. ازاماتتارىنىڭ ىشىندە ءوز ۇلتىنا, ياعني مەملەكەتىنە قىزمەت ەتكىسى كەلمەيتىندەر كوبەيگەن كەزدە مەملەكەت السىرەيدى, بۇل – ستراتەگيالىق ماسەلە. سوندىقتان ءبىز ۇلتتىق سانانى قۇرايتىن بارلىق ەلەمەنتتەردى, جاڭا ايتقان ەستەتيكالىق سانانى, تاريحي, قۇقىقتىق, ت. ب. سانانى قازاق تىلىندە قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا قازاقتىلدى ساپالى كونتەنت داميدى.
– جالپى, ءسىزدىڭ ورتالىق اعارتۋ, رۋحانياتقا ۇلەس قوسۋ سالاسىندا تاعى قانداي جۇمىستارمەن اينالىسىپ جاتىر؟
– «ءتىل-قازىنا» ورتالىعى بۇرىنعى ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى ۇيلەستىرۋ ورتالىعىنىڭ بازاسىندا قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ رەفورماسىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلدى. وسىنداي ورتالىقتىڭ كەرەك ەكەنىن بۇرىننان ايتىپ جۇرگەنبىز. نۇر-سۇلتان قالاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مىقتى ورتالىق كەرەك ەدى, ونداي ورتالىقتىڭ ۇلگىسى رەتىندە رەسەيدەگى ا.پۋشكين اتىنداعى ورىس ءتىلى ينستيتۋتىن ايتۋعا بولادى, ول ينستيتۋت مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ بۇكىل فەدەراتسياداعى قولدانىسىنا قاجەتتى پراكتيكالىق بازانى جاساپ وتىر. پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆتىڭ «قازاق ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولۋ كەرەك» دەگەن ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «ءتىل-قازىنا» سياقتى ورتالىقتىڭ قىزمەتىن, ونىڭ كادرلىق الەۋەتىن كۇشەيتۋ كەرەك, وعان تەك قولداۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەكى جىل ارالىعىندا ورتالىق جالپى مەملەكەتتىڭ ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا سەپتىگىن تيگىزگەن مىقتى شارالاردى وتكىزدى, قازاقتىڭ رۋحانياتىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ وتىر.
سۇحباتتاسقان
جادىرا شامۇراتوۆا
