ەلوردامىز استانانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنا قاراي 130 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قورعالجىن قورىعى – الەم كارتاسىندا ايرىقشا ورىن الاتىن سۋلى دا نۋلى ايماق. ايماق دەيتىنىمىز, قورىق كولەمى 259,9 مىڭ گەكتار جەردى الىپ جاتسا, ونىڭ 198 مىڭ گەكتارى اكۆاتوري سانالادى. قورىق اۋماعىندا تەڭىز جانە قورعالجىن كولدەرى بار.
بۇل قورىقتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن تەڭىز كولىنىڭ ۇزىندىعى 85 شاقىرىمدى قۇراسا, ەنى 35 شاقىرىمعا جەتىپ جىعىلادى. كول سۋى مينەرالدى سانالادى. 2000 جىلدان باستاپ «ءتىرى كولدەر» حالىقارالىق ۇيىمىنا كىردى. الەمدەگى ەرەكشە باقىلاۋدى تالاپ ەتەتىن رامسار كونۆەنتسياسىنىڭ «ا» توبىندا تىركەلگەن. سونداي-اق 2012 جىلى قورعالجىن مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ بيوسفەرالىق رەزەرۆاتتار جۇيەسىنە قابىلداندى.
«قۇستار بازارى»
قورعالجىن قورىعىنىڭ ەڭ باستى كورسەتكىشى مۇندا 340 ءتۇرلى قۇستار مەكەندەيدى. 126 قۇس وسىندا ۇيا باسادى. وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇستاردى دا تەڭىز كولىنەن كورۋگە بولادى. ولار, ارينە, ەرەكشە قورعاۋعا الىنىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا, قورىقتى مەكەندەيتىن 37 قۇس ءتۇرى قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلسە, 26 قۇس ءتۇرى حالىقارالىق «قىزىل كىتاپ» تىزىمىنە تىركەلگەن. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا, قورعالجىن قورىعىنىڭ تابيعي رەسۋرسى 15 ميلليون قۇستى اسىراۋعا مۇمكىندىگى بار.
قورىقتىڭ كليماتى شۇعىلكونتينەنتتى, ياعني مۇندا جازدا ىستىق, قىسى ايازدى, اقتۇتەك بوران ءجيى بولادى. سولتۇستىككە جاقىن بولعاندىقتان, قاراشا ايىندا تۇسكەن قار ءساۋىردىڭ سوڭىنا دەيىن جاتادى. سوندىقتان دا قازدار مامىردا عانا مامىرلاپ, باسقا قۇستار مامىردىڭ جارتىسىنان اسا ۇشىپ كەلە باستايدى. ءدال وسى كەزەڭدە قۇستاردىڭ داۋىسى كولدىڭ باسىن ازان-قازان قىلىپ جىبەرەدى. وسى جاعدايعا قاراي «قۇس بازارى» دەگەن اتاۋ قالىپتاسقان.
«قىزعالداقتار فەستيۆالى»
قورعالجىن قورىعى سۋلى-نۋلى جەردە تۇرعاندىقتان مۇندا وسىمدىكتىڭ سان ءتۇرى وسەدى. تابيعات زەرتتەۋشى مامانداردىڭ دايەكتەرى بويىنشا مۇندا وسىمدىكتىڭ 500-گە جۋىق ءتۇرى بار. ولاردىڭ ىشىندە كەيبىرى ەرەكشە قورعاۋعا الىنعان.
قىزعالداق گۇلى قورىق دالاسىنىڭ ءسانى دەسە بولادى. ال مۇندا سول قىزعالداقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى وسەدى. ەرتە كوكتەمدە شىعاتىن بايشەشەكتەن باستاپ, مامىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي قۇلپىراتىن قىزىل-كۇرەڭ قىزعالداق, سارى قىزعالداقتار دالا ءتوسىن ەرەكشە كوركەم ەتىپ جىبەرەدى. الايدا وسى مەزگىلدە گۇلگە قۇمار ادامدار قاراسى دا كوبەيىپ, سۇلۋ وسىمدىكتى وڭدى-سولدى جۇلىپ, تاپتاپ جۇرەتىندەرى كەزدەسەدى. قىزعالداقتار ەرەكشە قورعانىسقا الىنعان وسىمدىك بولعاندىقتان ولاردى بەي-بەرەكەت جۇلعاندارعا اكىمشىلىك جازا قولدانۋ قاراستىرىلعان.
تابيعاتتىڭ, دالانىڭ ورگانيكالىق تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋعا اسەر ەتەتىن قىزعالداق گۇلدەرىن قورعاۋ جانە كوبەيتۋ ماقساتىندا قورىق اۋماعىندا «قىزعالداقتار فەستيۆالىن» ۇيىمداستىرۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان.
قۇس تورەسى – قوقيقاز
قورعالجىن قورىعىنىڭ باستى برەندى – قوقيقازدار. بىلە بىلسەك, بۇل قۇسقا دەگەن ەلدىڭ ىقىلاسى ەرەكشە. ايرىقشا سۇلۋلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن قوقيقازدار ءۇشىن قورعالجىن قورىعى سولتۇستىكتە قونىستاناتىن سوڭعى مەكەن سانالادى. بۇل قۇستار جىل سايىن كوكتەمدە افريكانىڭ شىعىس-باتىسىنان, يران, ءۇندىستان جانە پاكىستان ەلدەرىنەن ۇشىپ كەلىپ, وسىندا ۇيا باسىپ, بالاپاندارىن قاناتتاندىرىپ, قارا كۇزدىڭ سالقىنى تۇسە بەرگەندە كەلگەن جولدارىمەن جىلى جاققا بەت تۇزەيدى.
قوقيقازدىڭ نەگىزگى قورەگى – ارتەميا قۇرتى. مۇنداي قۇرتتار تەك تۇزدى كولدەردە بولادى. ال تەڭىز كولىنىڭ تۇزدىلىعى الەمدىك مۇحيتتاردان 5-6 ەسە ارتىق.
تابيعات قورعاۋشى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا, ەرتەرەكتە تەڭىز كولىنە كەلىپ قوناتىن قوقيقازدار سانى 100 مىڭنان اسىپ جىعىلاتىن بولسا, سوڭعى جىلدارى 25-30 مىڭنان اسپايتىن بولىپتى. بۇعان باستى سەبەپ رەتىندە ازيا قۇرلىعىنداعى كەيبىر ەلدەردە ورىن الاتىن اسكەري ءىس-قيمىلدار اسپان كەڭىستىگىندەگى قۇستاردىڭ ميگراتسيالىق جولدارىن تارىلتا تۇسكەنى ايتىلادى.
قورعالجىن قورىعىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان قوقيقازدار وتە تاكاپپار ءارى ساق قۇس بولعاندىقتان ادامدارعا تىم جاقىندامايدى. سولاي بولعانىمەن ساياحاتشىلار وسى قۇستى كورۋ ءۇشىن عانا قورعالجىن قورىعىنا ءجيى بارادى. اسىرەسە, ءداستۇرلى «قوقيقازدار فەستيۆالى» وتكەندە مۇندا كەلۋشىلەر سانى ەسەلەپ ارتادى.
بالىعى تۋلاپ, اڭدارى جورىتقان…
قورعالجىن قورىعى اڭدار مەن جابايى جانۋارلار مەكەندەيتىن ايماق رەتىندە دە تانىمال. سونىمەن قاتار مۇنداعى كولدەردە تۋلاعان بالىقتىڭ سان-الۋان ءتۇرى بار.
قورعالجىن دالاسىنىڭ ءسانى سانالاتىن اقبوكەندەر ەرەكشە قامقورلىققا الىنعان جانۋارلار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. جىل سايىن سانى ازايىپ بارا جاتقان بۇل جانۋاردى قورعاۋعا جانە كۇتۋگە ايرىقشا ءمان بەرىلىپ وتىر. سونداي-اق تەڭىز كولىنىڭ قورىسىندا مەكەندەيتىن جابايى قاباندار, جەر باۋىرلاپ جۇگىرەتىن بورسىقتار مەن سۋىرلار, تۇلكىلەر مەن قاسقىرلار دا قورىقتىڭ تابيعي بايلىعىنا بالانادى.
قورىق قۇرامىنداعى وزەن-كولدەردە سان-الۋان بالىق تىرشىلىك ەتەدى. ولاردىڭ ىشىندە موڭكە, اققايران, الابۇعا, شورتان جانە تورتا بالىقتارى وتە كوپ سانالادى.
بالىقشىلار مەن اڭشىلار قورىق اۋماعىنا ارنايى رۇقسات ارقىلى عانا كىرە الادى. ال ولاردىڭ بالىق اۋلاۋ جانە اڭشىلىق جاساۋىنا ءتيىستى باقىلاۋ جۇرگىزىلەدى.
…1968 جىلى مەملەكەتتىك قورىق رەتىندە ۇيىمداستىرىلعان قورعالجىن قورىعى قازاقستاننىڭ كيەلى كارتاسىنا كىرەتىن بىردەن-ءبىر ماڭىزدى نىسان ەكەنى ايقىن. دەمەك, قورعالجىن قورىعى – تەك قانا قازاقستاننىڭ ەمەس, بۇكىل ورتا ازياداعى اڭ-قۇسقا مەيىرلى مەكەن بولىپ وتىرعان ەرەكشە تابيعات مارجانى.
عالىم قوجابەكوۆ
