ۆزيات ميكروزايم ونلاين نا بانكوۆسكۋيۋ كارتۋ سروچنو
ۇستىمىزدەگى جىلعى 14 مامىردا سوچيدە وتكەن جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جينالعان قاۋىمدى كاسپي مەن قارا تەڭىزدىڭ اراسىندا كەمە جۇرگىزۋگە ارنالعان «ەۋرازيا» اتتى كانالدىڭ قۇرىلىسى جوباسىن تالقىلاۋعا قايتا ورالۋعا شاقىردى. «قارا تەڭىز بەن كاسپيدىڭ اراسىن جالعايتىن كەمە جۇزۋگە ارنالعان «ەۋرازيا» كانالىنىڭ قۇرىلىسى پەرسپەكتيۆالى جوبا بولار ەدى» دەدى قازاقستان باسشىسى.
ۇسىنىس قىرىم تۇبەگىندەگى كەرچ كوپىرىنىڭ اشىلۋىنا تۋرا ءبىر كۇن قالعاندا ايتىلدى. بىزدىڭشە, مۇنىڭ ءوزى تەكتەن-تەك ەمەس ەدى. سەبەبى, ەلباسى قوزعاپ وتىرعان كانالدىڭ ماڭىزدىلىعى مەن ءمانى ەندى قاتارعا قوسىلعالى تۇرعان وتكەلدەن الدەقايدا جوعارى بولماسا, تومەن ەمەس-ءتىن. ونىڭ حالىقارالىق ماڭىزى ەۋروپا مەن ازيانىڭ ارالىعىن جالعاستىراتىن باسقا كەز كەلگەن جوبادان ايتارلىقتاي ارتىق.تاياۋدا كاسپي تەڭىزى ەلدەرى باسشىلارى اقتاۋ قالاسىنا جينالاتىن حالىقارالىق سامميت قارساڭىندا ءبىز ول ماسەلەگە نازار اۋداردىق.
شىن مانىندە, كاسپي جانە قارا تەڭىزدەر اراسىن جالعايتىن كانال سالۋ جونىندەگى وي ءدال بۇگىن پايدا بولا قالعان جوق ەدى. ونىڭ ايتىلىپ, كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىنا دا تالاي عاسىرلاردىڭ تاڭى ايرىلعان. تۋرا ايتقاندا, وسىنداي سۋ جولى بولۋىنىڭ مۇمكىندىگى جونىندەگى پىكىرلەردىڭ العاش پايدا بولۋ مەرزىمى ءبىزدى حريستيان ءدىنى جاڭا باس الىپ, باۋىر جازا باستاعان انتيكالىق داۋىرگە الىپ بارار ەدى. بەرگى دۇنيەدە بۇل سۋ جولى جونىندەگى يدەيانىڭ نەگىزىن XVIII عاسىردا اكادەميك پەتر پاللاس قالىپتاستىرعان ەكەن. ول تەڭىزدەردى شىعىس جانە باتىس مانىچ وزەندەرىنىڭ ارنالارى ارقىلى قوسۋدى مەجەلەپتى. نەگىزى, كۋم-مانىچ ويپاتىنىڭ ءوزى ءبىر گەولوگيالىق زامانداردا قارا تەڭىز بەن كاسپيدىڭ اراسىن جالعاعان بۇعاز بولعانعا ۇقسايدى.
تاريحشىلاردىڭ ايتۋلارىنشا, تەڭىزدەردىڭ مانىچ بۇعازى ارقىلى بايلانىسۋى بىردە قالپىنا كەلىپ, بىردە اجىراپ كەتىپ وتىرعان. ءبىر كەزدەرى بۇل كاسپيدى ازوۆ تەڭىزىمەن جالعاپ جاتقان بۇعازدىڭ قىزمەتىن اتقاردى. سەبەبى, اتالمىش اۋماق ەكى سۋ قويماسى اراسىنداعى كەڭىستىكتىڭ ەڭ تومەنگى بولىگى بولدى. ويپاتتىڭ جالپى ۇزىندىعى 500 شاقىرىمعا جۋىق الاپتى الىپ جاتسا, ەنى 20-30 شاقىرىم جەردى قۇرادى. ال ەڭ تار بەلدەۋى 1-2 شاقىرىمعا تەڭ ەدى. تابانى قارا تەڭىز بەن ازوۆ تەڭىزى دەڭگەيلەرىنەن ەداۋىر تومەن بولاتىن, بارىنشا بيىك دەگەن ورتالىق بولىگىنىڭ ءوزى نەبارى 20 مەتردەن اسقان جوق. سوندىقتان ويپاتتى كانال قۇرىلىسى ءۇشىن پايدالانۋ جەرگىلىكتى جەردىڭ رەلەفى تۇرعىسىنان قاراعاندا تاپتىرمايتىن نۇسقا بولدى.
ال بۇل جوبانىڭ ناقتى نوبايى 1917 جىلى رەسەيدە رەۆوليۋتسيا جەڭىسكە جەتىپ, بۇرىنعى يمپەريا اۋماعىندا كسرو قۇرىلعاننان كەيىن ايقىندالا باستادى. سول ماقسات-مۇراتتىڭ اياسىندا تەربەلگەن ينجەنەر فەدور مورگۋنەنكوۆ 1921 جىلى ەكى تەڭىزدىڭ اراسىن قوسۋعا باعىتتالعان بۇدان كەيىنگى جوبالاردىڭ ءبارىنىڭ نەگىزى بولاتىن مانىچ كانالىن سالۋدىڭ سىزباسىن جاساپ شىعادى. كەڭەس كەزەڭىندە بۇل يدەيا ءىشىنارا جۇزەگە اسىرىلدى. مۇنىڭ ءبىر پاراسى ەۋروپا مەن ازيانىڭ شارتتى شەكاراسىندا ورنالاسقان كۋم-مانىچ ويپاتىنان «ۆولگا-دون» كانالىن قازىپ شىعىپ, پايدالانۋعا بەرۋ ارقىلى ورىندالدى. كانال 1952 جىلعى 31 مامىردا ىسكە قوسىلدى. ول ۆولگوگراد قالاسىنىڭ كراسنوارمەيسكي اۋدانىنان باستالىپ, كالاچ-نا-دونۋ قالاسىندا اياقتالادى. ونىڭ ۇزىندىعى 101 شاقىرىمدى قۇرايدى. ءىس جۇزىندە قارا تەڭىز بەن كاسپيدىڭ باسسەيندەرى وسى كانال ارقىلى جالعاسىپ جاتىر. ول كاسپي تەڭىزىنە قۇياتىن ۆولگا وزەنى مەن ازوۆ تەڭىزىنە قۇياتىن دون وزەنى اراسىنداعى تەڭىز سۋ بايلانىسىن قامتاماسىز ەتەدى. بىراق «ۆولگا-دون» جىلىنا 16,5 ملن توننادان ارتىق جۇكتى وتكىزە المايدى. بۇل – ونىڭ مۇمكىندىگىنىڭ شىڭى.
ارادا 60 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە, وسى ايماقتان «ەۋرازيا» اتتى جاڭا كانال قازۋ جونىندەگى ناقتى يدەيا كوتەرىلدى. ول العاش رەت 2004 جىلى بەلگىلى بولدى. ونىڭ جوباسىن رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ وڭتۇستىك عىلىمي ورتالىعى, «گيدروتەحەكسپەرتيزا» ساراپتاما ورتالىعى جانە حالىقارالىق ونەركاسىپشىلەر مەن كاسىپكەرلەر كونگرەسى جانىنداعى كولىك جوبالارى قورى ۇسىندى. كانالدىڭ ەكىنشى ءومىرى ستاۆروپول ولكەسىنىڭ, روستوۆ وبلىسى مەن قالماق رەسپۋبليكاسى شەكارالارى بويىمەن وتۋگە ءتيىس بولدى. كەيبىرەۋلەر بۇعان بۇتاق مارشرۋتىنا بايلانىستى كراسنودار ولكەسىن, داعىستان مەن شەشەنستاندى دا قوستى. سونداي-اق قازىرگى قولدانىستاعى مانىچ سۋ جولىنىڭ رەكونسترۋكتسيادان وتكەن بولىگىن دە پايدالانۋ جوسپارعا ەنگىزىلدى. ال كانالدىڭ ءتۇرلى ۆاريانتتارىنا قاراي ونىڭ كاسپي, ازوۆ جانە قارا تەڭىزگە قۇياتىن جولدارى جەكە-جەكە قاراستىرىلدى. وسىعان وراي كانالدىڭ ۇزاقتىعى 675 شاقىرىمنان 850 شاقىرىمعا دەيىنگى ارالىققا سوزىلاتىن بولدى. «ەۋرازيانىڭ» جۇك تاسىمالداۋ مۇمكىنشىلىگى 45 ملن تونناعا دەيىن دەپ ەسەپتەلىندى. بۇل – «ۆولگا-دون» كانالىنىڭ الەۋەتىنەن 3 ەسەگە دەيىن ارتىق. الدىن الا جاسالعان ەسەپ بويىنشا جوبانىڭ قۇنى 4–4,5 ملرد ەۋرونى قۇرايدى. راس, تاعى ءبىر بولجامداردا بۇل باعا $ 15 ملرد توڭىرەگىنەن قايتادى.
2007 جىلى مانىچ كانالى قۇرىلىسىنىڭ جوباسى «ەۋرازيا» دەگەن جاڭاشا اتاۋمەن قايتا قوزعالدى. ونى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين سول جىلعى ءساۋىر ايىندا جاريالاعان فەدەرالدى جيىنعا ءداستۇرلى جولداۋىندا العاش رەت ءسوز ەتتى. بۇل جولى ول ۇكىمەتكە «ۆولگا-دون» كانالىنىڭ قارا تەڭىز بەن كاسپي تەڭىزى اراسىندا كەمە قاتىناسىن ورناتۋعا جول اشىپ بەرەتىن ەكىنشى جەلىسىنىڭ قۇرىلىسى ماسەلەسىن قاراۋدى ۇسىندى. ال ماۋسىم ايىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەتەربۋرگتە وتكەن ەكونوميكالىق فورۋمدا سويلەگەن سوزىندە «ۆولگا-دون» كانالىمەن سالىستىرعاندا, مىڭ شاقىرىمدىق ارتىق جولدى قىسقارتاتىن «ەۋرازيا» كانالىنىڭ قۇرىلىسىنا تاعى كوپشىلىك نازارىن اۋداردى. قازاقستان پرەزيدەنتى بۇل تاقىرىپقا 2014 جىلى قايتا ورالدى. ول مۇنى سول كەزدە مگۋ-دە ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلار قۇرامى الدىندا وقىعان ءدارىسى كەزىندە اڭگىمەلەدى.
راسىندا دا كاسپي مەن قارا تەڭىز اراسىنداعى سۋ كولىگى قاتىناسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسى بۇعان دەيىن دە الدەنەشە رەت كوتەرىلگەن بولاتىن. ول قولدانىستا بار كانالدى جاڭعىرتۋ جولىن دا, ەكىنشى قۇرىلىس ەسەبىندە سالۋدى دا قاراستىردى. پەتەربۋرگ ەكونوميكالىق فورۋمىندا ستاۆروپول ايماعى دا ءوزىنىڭ كانال جونىندەگى ۇسىنىسىن ءبىلدىردى. جوبانىڭ جۇزەگە اسىرۋ مەرزىمى 7-10 جىل ارالىعىن قامتيدى. ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا, ول «ۆولگا-دون» كانالىنىڭ ەكىنشى كەزەگىن نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن بىرگە تالقىلاعان.
بۇكىل ورتالىق (ورتا) ازيا ەلدەرىنە ورتاق ءبىر ءتۇيىندى پروبلەما قۇرلىقتىڭ ءوز ىشىندە جابىق قالىپ تۇرعانى, ياعني الەمدىك مۇحيت پەن كولىك كوممۋنيكاتسياسىنا شىعاتىن جولىنىڭ جوقتىعى بولىپ تابىلادى. ايماقتى گەوگرافيالىق تۇرعىدان رەسەي, كاۆكاز جانە يران ەۋروپادان ءبولىپ تاستاپ تۇر. الايدا, 90-شى جىلداردىڭ باسىنان كولىك كوممۋنيكاتسياسى جۇيەسىن تراسەكا جوباسى اياسىندا زاكاۆكازە ارقىلى جۇرگىزۋ ارەكەتتەرىنەن ەشتەڭە شىقپادى. بۇعان اتالعان ءوڭىردىڭ رەلەفىنىڭ كۇردەلىلىگى, اينالما جولداردىڭ تىم كوپتىگى سەبەپشى بولدى. ال يراننىڭ ۇستىمەن تارتىلاتىن سۇرلەۋلەردە تەمىر جول رەلستەرى ەندىگىنىڭ ءار الۋان بولىپ كەلەتىندىگى, ولار وزگەرگەن سايىن تەمىر جول ۆاگوندارىنىڭ تاباندارىن دا اۋىستىرىپ تۇرۋعا تۋرا كەلەتەنى بۇدان ۇلكەن تابىس كۇتۋگە بولمايتىنىن بىردەن بايقاتتى. بۇعان قوسا, يران-تۇرىك مارشرۋتىنداعى تراسسانىڭ تىم ۇزىندىعى دا اسەر ەتكەن.
ساراپشىلار وسىلاردىڭ ءبارىن تارازى باسىنا سالىپ, بەزبەندەي كەلگەندە, قازىرگى تاڭدا بۇل تاراپتاعى ماسەلەنى «ۆولگا-دون» كانالى ارقىلى شەشىپ الىپ وتىرعان رەسەيدىڭ سۋ جولى مارشرۋتىنىڭ ءتيىمدى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولا الاتىنىنا نازار اۋداردى. بىراق ونىڭ جولى ۇزاقتاۋ جانە الىپ وتە الاتىن جۇگىنىڭ مولشەرى 5 مىڭ توننادان اسپايدى. دەمەك, ءبارى شەكتەۋلى. ال «ەۋرازيا» كانالىنىڭ ارناسى بويىمەن ءجۇرىپ وتەتىن وزەن-تەڭىز كلاستى كەمەنىڭ قۋاتى 10 مىڭ تونناعا دەيىن بارادى. ول كاسپي, ازوۆ, قارا تەڭىزدەرى مەن شىعىس جەرورتا تەڭىزى ايدىندارىن كوكتەي وتەدى. بۇدان بولەك, جاڭا كانال ارناسىنداعى كەمە وندا مەيلىنشە تەرەڭ باتىپ, بارىنشا جوعارى – 58 ملن تونناعا دەيىن جۇك تارتاتىن وتكىزگىش قابىلەتىنە يە بولۋعا ءتيىس. ەگەر سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق, «ۆولگا-دون» كانالىنىڭ قازىرگى وتكىزگىشتىك قابىلەتى 16,5 ملن تونناعا جۋىقتايدى. ال «ەۋرازيا» ايتىلعان پارامەتر دەڭگەيىنەن تابىلۋ ءۇشىن قولدا بار مانىچ سۋ قۇرىلىسىنداعى جولداردى تولىعىمەن قايتا جاساپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى.
ماماندار سونىمەن بىرگە, «ەۋرازيا» كانالىنىڭ جوباسى بەلگىلى ءبىر ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك, ەكولوگيالىق تاۋەكەلدەرگە بوي ۇرعىزاتىنىن دا ەسكەرتىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە, قازىر جۇمىس جاساپ تۇرعان «ۆولگا-دون» كانالى ءوزىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق جۇزەگە اسىرىپ بولعان جوق. سوڭعى جىلدارى بۇل ارنادان جىلىنا ورتا ەسەپپەن – 11-12 ملن توننا شاماسىندا جۇك تاسىلىپ ءجۇر. بۇل ونىڭ وتكىزگىشتىك قابىلەتىنىڭ (16,5 ملن ت) 2/3 بولىگىن عانا قۇرايدى. ولاي بولسا, وسىنشاما عانا جۇكتەمە تابىلىپ تۇرعاندا, ۇزىندىعى مەن شىعىنى جونىنەن وراسان زور تاعى ءبىر كانال سوعۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟ ءىس جۇزىندە مۇنىمەن تەك قازاقستاننىڭ كاسپي تەڭىزىنەن وندىرگەن مۇنايىن عانا تاسىمالداپ تۇرۋعا بولادى. بىراق بۇل ءۇشىن جاسالعان جانە الداعى ۋاقىتتا اۋقىمى كەڭەيتىلۋى ىقتيمال تۇرعان قۇبىر بار عوي. مۇنايدى قۇبىرمەن ايداعان قاشاندا ونى وزەن جانە تەڭىز كولىكتەرىمەن تاسۋدان الدەقايدا ارزانعا تۇسەر ەدى.
شىندىعى كەرەك, اتالمىش كانالدىڭ سالىنۋىنا قارسى كوزقاراستاعى عالىمدار دا از ەمەس. ايتالىق, رەسەي ۇلتتىق سۋ پروبلەمالارى ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆلاديمير كريۆوشەي 2016 جىلى وتكەن رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ XIV سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ەندىك باعىتىندا كەڭەيتىلىپ سوعىلاتىن جاڭا حالىقارالىق كولىك ءدالىزىنىڭ ءترانسسىبىر تەمىر جولىنان دا اسىپ ءتۇسىپ, ونىمەن باسەكەلەس بولىپ شىعاتىنىنا نازار اۋداردى. ول, سونىمەن بىرگە, بۇل جەردە قىتاي جۇكتەرىن ەۋرووداق ەلدەرىنە تاسىمالداپ بەرەتىن قازاقستاننىڭ كەلەشەكتە 2-4 ملرد دوللار ارالىعىندا پايدا تابۋدىڭ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزەتىن بولسا, رەسەيدىڭ جۇكتەردى كورشى ەلدىڭ كولىك جۇيەسىنە قاراي باعدارلايتىنى سالدارىنان شىعىنعا بەلشەسىنەن باتاتىنىن ايتىپ, دابىل كوتەردى. بۇل جاعدايدا ءترانسسىبىر مەن بام-دى جاڭعىرتۋعا ينۆەستيتسيا ءبولۋدىڭ دە پايداسى بولماي قالادى.
قازىر ماماندار «ەۋرازيا» كانالىنىڭ قۇنى, قاراپايىم ەسەپپەن العاننىڭ وزىندە, 500 ملرد رۋبلگە دەيىن باراتىنىن العا تارتىپ وتىر. دەمەك, ونىڭ شىعىنى قىرىم كوپىرىنىڭ باعاسىنان دا ەكى ەسەگە اسىپ تۇسكەلى تۇر. بۇعان قوسا, كانالدىڭ ءوزىن ءوزى اقتاۋى ونىڭ ارناسى سۋعا تولعاننان كەيىن عانا باستالماق. ال بۇل ايماقتىڭ سۋى از, قۇرعاق كەلەتىنىن ەسكەرسەك, بۇل پروتسەستىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلۋى ابدەن كادىك. مۇنى مانىچ كانالىنىڭ تاجىريبەسى دە كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن.
بىرقاتار مامانداردىڭ پىكىرلەرىنشە, جوبانىڭ سونداي-اق ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك تاۋەكەلدەرى دە ايتارلىقتاي. اۋەلگىدە «ەۋرازيانىڭ» جۇك تاسىمالداۋ مۇمكىنشىلىگى 45 ملن تونناعا دەيىن دەپ ەسەپتەلىندى. بۇل «ۆولگا-دون» كانالىنىڭ الەۋەتىنەن 3 ەسەگە دەيىن ارتىق. الدىن الا جاسالعان ەسەپ بويىنشا جوبانىڭ قۇنى 4–4,5 ملرد ەۋرونى قۇرادى. تاعى ءبىر بولجامداردا بۇل باعا $ 15 ملرد توڭىرەگىن شارلايدى. وسى الا-قۇلالىق, ناقتىلىقتىڭ جوقتىعى ءبازبىر مامانداردى دا تولعاندىرادى. بۇل دايەكسىزدىك, نەگىزىنەن, جوبانىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى سىزباسى جوقتىعىنان بولىپ وتىر. «كانال جوباسىنىڭ پارامەترلەرى انىق بولماعاسىن, ونىڭ ناقتى باعاسىن دا ءدوپ باسىپ, ايتىپ بەرۋ قازىر قيىن. الايدا, $10-15 ملرد شاماسىنا باعدار ۇستاۋعا بولادى» دەگەن بولجام ايتادى «ۆيكا» جوبالاۋ ينستيتۋتى تالداۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى الەكسەي پاۆلوۆ. بىراق قىمبات قارجىعا تۇسەتىن كانالدىڭ رەسەي ءۇشىن ارتىقشىلىقتارى بار ەكەنىن دە ماماندار ايتىپ وتىر. بىرىنشىدەن, بۇل مەملەكەت ازيادان ەۋروپاعا باراتىن ەكسپورت دالىزىنە باقىلاۋ ورناتىپ, ءوزىنىڭ ساياسي سالماعىن ەداۋىر اۋىرلاتادى. ەكىنشىدەن, رەسەيدىڭ وسى كانال ءجۇرىپ وتەتىن وڭتۇستىك بولىگى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ قۋاتتى درايۆەرىنە يە بولادى. سول سياقتى رەسەي مەملەكەتىنىڭ كاسپي تەڭىزىندە ورنالاسقان مۇناي كەن ورىندارى ايتارلىقتاي كوپ ەكەنىن ەسكەرسەك, كەلەشەكتە بۇل كانال جاڭا مۇناي كولىگىنىڭ ۇلكەن جولىنا اينالىپ شىعا كەلەدى.
«سۋ كانالى سونداي-اق بۋرگاس – الەكساندرۋپوليس جوباسىنىڭ ءبىر بۇتاعى دا بولا الادى» دەيدى «سوبينبانكتىڭ» نارىقتىق قاتىناستاردى تالداۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى الەكساندر رازۋۆاەۆ. ساراپشىلاردىڭ ءبىر اۋىزدان ايتىلعان پىكىرلەرىنشە, ەكىنشى «ۆولگا-دون» كانالىن سالىپ, جۇزەگە اسىرۋ ءبىرىنشى كەزەكتە ەكونوميكالىق ەمەس, ساياسي ماسەلە بولىپ سانالادى. ونىڭ سالىنۋىنا ءبىرىنشى كەزەكتە قىتاي مەن قازاقستان مۇددەلى. «قىتاي وسى ارقىلى ەۋروپاعا زات جەتكىزەتىن ۋاقىتتى ايتالىقتاي قىسقارتا الادى. ولاي بولسا, تاۋار اينالىمى دا ايتارلىقتاي ارتا تۇسەدى» دەپ تۇسىندىرەدى الەكسەي پاۆلوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا, وڭتۇستىك-شىعىس ازيادان ەۋروپاعا جۇك جەتكىزۋ قازىر 2 ايعا دەيىن ۋاقىت الادى, ال مىناداي كولىك ءدالىزى بولا قالعان جاعدايدا بۇل مەرزىمدى 10 كۇنگە دەيىنگى مەزگىلگە جەتكىزۋگە بولادى.
قازاقستان ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ كومىرتەگى ونىمدەرىن ەۋروپاعا دەلدالسىز جەتكىزۋگە قۇشتار, ال قازاق مۇنايىنىڭ 70 پايىزدان استامى رەسەي تەرريتورياسىمەن جەتكىزىلىپ كەلەدى. كانالدى سالىپ, پايدالانۋعا بەرۋ مۇنداعى مارشرۋتتاردى دا وڭتايلاستىرىپ وتىرۋعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بەرەدى. «بۇل جونىندە بارلىق كاسپي ەلدەرىمەن كەلىسۋگە بولادى دەپ ويلايمىن, – دەيدى «سوبينبانكتىڭ» تالداۋشىسى. – مۇندا تەك ازەربايجانمەن كەلىسۋ قيىنداۋ بولۋى مۇمكىن». سەبەبى, ازەربايجاننىڭ پوزيتسياسى, نەگىزىنەن, قازاقستان اۋماعىنان شىعىپ, رەسەيدى اينالىپ وتەتىن «ترانسكاسپي» گاز قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسىمەن بايلانىستى. سوندىقتان كوپتەگەن تالداماشىلار جاقىن كەلەشەكتە «ەۋرازيا» كانالىنىڭ سالىنا قويۋى قيىن دەپ وتىر. ويتكەنى, كانال قۇرىلىسىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى, ءتىپتى ونداعان جىلدارعا ۇلاسا جۇرگىزىلەتىنىن بىلاي قويعاندا, وعان حالىقارالىق كەلىسىم الۋدىڭ ءوزى ءبىراز ۋاقىتتا سوزىلاتىن ءتۇرى بار. شىنى كەرەك, بۇل كانالدى رەسەي ءوز قارجىسىنا دا سالا الادى. بىراق ونىڭ بويىنان جۇرەتىن كەمەلەردى ونىڭ ءبىر ءوزى جۇككە تولتىرا المايدى. وعان سول سەبەپتى دە كاسپيدى جاعالاي ورنالاسقان ەلدەرمەن كەلىسىمگە كەلۋ قاجەت-اق.
بايقالىپ تۇرعانداي, وسىنشالىقتى كەڭ اۋقىمدى جوبانى ءىس جۇزىنە اسىرۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك. كانالدىڭ سالىنۋ كەلەشەگى قانشالىقتى شىندىققا جاناسىمدى؟ ول تەك وعان جۇمسالاتىن قارجىعا عانا قاتىستى نارسە ەمەس. ول سونىمەن بىرگە جوبانىڭ تەحنيكا-ەكونوميكالىق سيپاتتاماسىنىڭ باعاسىنا دا قاتىستى. سونىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق ساراپتاما كوپ ءرول اتقارادى. سونداي-اق ىشكى جانە سىرتقى كەلىسىم مەن قولداۋدىڭ دا اتقاراتىن مىندەتتەرى از ەمەس. رەسەيدىڭ وزىندە, مىسالى, كانال كوكتەي وتەتىن بىرقاتار ايماقتاردىڭ (ايتالىق, ستاۆروپول ولكەسى) تەڭىزگە شىعاتىن مۇمكىندىكتەرى جوق. سول سەبەپتى ولار بۇعان مۇددەلى بولىپ شىعادى. ازەربايجان وسى كەزگە دەيىن «ۆولگا-دون» كانالىنان وتۋگە رۇقسات الۋدا كوپتەگەن قيىندىقتاردى باستان كەشىپ كەلدى. بۇعان ەۋروپاعا جۇك جەتكىزۋدىڭ جىلدام دا وڭاي جولدارىن ىزدەپ وتىرعان قازاقستان مەن قىتايدىڭ دا مۇددەلى بولاتىندارى انىق.
مۇنداي جوبانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مەيلىنشە ءتيىمدى تاسىلىنە بىرقاتار شەتەلدىك فيرمالار دا قىزىعۋشىلىق تانىتۋلارى مۇمكىن. ونداي حالىقارالىق كونتسورتسيۋمعا رەسەي مەن قازاقستاننان بولەك, تەوريالىق جاعىنان قىتاي, وزبەكستان, ازەربايجان جانە تۇرىكمەنستان كىرۋلەرى ىقتيمال. ماسەلە مىنادا, رەسەيدىڭ ىشكى سۋ جولدارىمەن جۇرەتىن كەمەلەرگە شەت ەلدەردىڭ جالاۋلارىن تاعىپ وتۋگە تىيىم سالىنعان. ال جوبانى (كانالدى) بىرلەسە باسقاراتىن جاعدايدا وعان قاتىسۋشى مەملەكەتتەر كاسپيدەن قارا تەڭىزگە دەيىن ءوز جالاۋلارىمەن ءجۇرىپ وتۋگە مۇمكىندىك الاتىن بولادى. بۇل, ماسەلەن, تەك شىن مانىندەگى كاسپي كولىنىڭ بەستەن ءبىر بولىگىنە ەگەلىك ەتىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ الەم مۇحيتىنا ءوز جالاۋىمەن بارا الاتىن تولىققاندى تەڭىز دەرجاۆاسىنا اينالعانىن تانىتار ەدى. بۇدان بولەك, كانالدىڭ كومەگىمەن ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعى ەلدەرىنىڭ ەۋروپا وداعىنا سۋەتسك كانالى ارقىلى جەتكىزىپ تۇرعان جۇك تاسقىندارىنىڭ ءبىر بولىگىن اۋدارىپ الۋعا بولادى. بۇل وندا باراتىن جۇكتەردىڭ جەتكىزىلۋ ۋاقىتىن ەداۋىر قىسقارتىپ بەرۋ ارقىلى رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ايماقتاعى ترانزيتتىك بەدەلىن عانا ەمەس, سونىمەن قاتار ساياسي پوزيتسياسىن دا نىعايتا تۇسكەن بولار ەدى. بۇعان قوسا, كاسپيدەن قارا تەڭىزگە مۇناي تاسىمالداۋشى كەمەلەردىڭ بارا باستاۋىنىڭ ءوزى ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا سەرپىن بەرەتىن تاعى ءبىر قارىشتى قادام بولماقشى.
