حالقىمىزدىڭ تاريحىندا عانا ەمەس, ساياسي, ەكونوميكالىق, مادەني, الەۋمەتتىك ومىرىندە اسا زور ءرول اتقارعان, داڭقى كەزىندە قازاق دالاسىنان شالعاي وڭىرلەرگە دە جەتكەن قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ اشىلعانىنا بيىل 170 جىل تولدى.
قازاق اۋىلدارىنا قولايلى بولدى
1848 جىلعى جازدىڭ باسىندا يالۋتورسك كوپەسى ۆارناۆا بوتوۆ تالدى وزەنىنىڭ قاراسور كولىنە قۇياتىن ساعاسىنداعى, توقپان تاۋىنىڭ باۋىرىنداعى كەڭ جازىققا ءوندىرىس بۇيىمدارى تيەلگەن كەرۋەنىن توقتاتىپ, ەرۋ جاسايدى. ماقساتى – قىزىلجار بازارىندا مال ايداپ بارا جاتقان قازاقتاردىڭ الدىن توسىپ, ولار ءۇشىن قات دۇنيەلىكتەردى ءتىرى تاۋارعا ايىرباستاۋ بولاتىن. ويعا العان جوسپارى ارتىعىمەن ورىندالىپ, شاش ەتەكتەن پايداعا باتقان ساۋداگەردىڭ ارەكەتى شەتتەن كەلگەن باسقا پايداكۇنەمدەردىڭ دە ارانىن اشتى. بۇل, ەكىنشى جاعىنان, تاياۋ ماڭداعى قازاقتار ءۇشىن دە قولايلى بولدى. ولار يت ارقاسى قيانداعى قىزىلجار, ومبى سياقتى قالالارعا مال ايداۋ بەينەتىنەن قۇتىلدى. وزدەرىنە قاجەتتى بۇيىمدى اۋرە-سارساڭعا سالدىرماي, جاقىن جەرگە اكەپ بەرگەن ساۋداگەرلەر جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن تەگىن دۇنيە تاراتقانداي ەدى.
جىل وتكەن سايىن ءداستۇرلى سيپات الىپ, بىرتىندەپ دامىپ وتىرعان ساۋدا ورنى كوپ ۇزاماي-اق ايگىلى قوياندى جارمەڭكەسىنە اينالدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ رەسمي قۇجاتتارىندا ول 1869 جىلدان باستاپ «بوتوۆ جارمەڭكەسى» دەپ اتالعانىمەن, قازاقتار ونى قاراسور كولىنىڭ تەرىستىك بەتكەيىندەگى قوياندى تاۋىمەن بايلانىستىرىپ, وسى اتاۋمەن ايگىلى ەتتى.
ساۋدا-ساتتىق جانداندى
جىل وتكەن سايىن قاناتىن جايا تۇسكەن قوياندى جارمەڭكەسى قازاق دالاسىنىڭ شەگىنەن شىعىپ, ءسىبىر مەن ورتا ازياعا, جايىق سىرتىنداعى ەلدەرگە ىقپالىن تيگىزدى. رەسەي كوپەستەرى مۇندا استىق داقىلدارىن, ەۋروپالىق زاۋىت پەن فابريكا بۇيىمدارىن, بۇقارا مەن سامارقاند ساۋداگەرلەرى باۋ-باقشا ونىمدەرىن, قىتاي الىپساتارلارى جىبەگى مەن شىنى ىدىستارىن, شايىن اكەلىپ, مالعا ايىرباستادى.
قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا بىرنەشە قولايلى جاعداي اسەر ەتتى. ەڭ الدىمەن, ول سەمەي گۋبەرنياسى سىرتىنداعى قارقارالى ويازىنىڭ تەرىسكەي بەتىندە ورنالاستى. وعان اقمولا وبلىسىنىڭ, تورعاي ءوڭىرىنىڭ شارۋالارى ەركىن قارىم-قاتىناس جاساي الاتىن. ەكىنشىدەن, سول كەزدەگى سۋى مول تالدى وزەنى جەر قايىسقان مالدى شولدەن تارىقتىرماۋعا ەركىن جەتەتىن. ونىڭ ۇستىنە, ساۋداعا تۇسكەن اۋىل شارۋاشىلىعى جانە تاۋ-كەن ونەركاسىپ شيكىزاتىن رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىندەگى كاسىپورىندارىنا جەتكىزۋگە وتە قولايلى قارقارالى – كەرەكۋ كولىك جولى قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ ءۇستىن باسىپ وتەتىن-ءدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە اڭگىمە بولىپ وتىرعان ساۋدا ورنى تاۋار – اقشا اينالىمى بويىنشا قازاق جەرىندەگى ەڭ ءىرى بازارعا اينالدى جانە ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەمەلى تۇردە ۇلعايىپ وتىردى.
1910-1913 جىلدار ارالىعىندا عانا جارمەڭكەدە ءار الۋان تۇلىك تۇرىنەن 567 920 مال ساتىلىپتى. سونىمەن بىرگە اسا ءىرى كولەمدە مال ونىمدەرى دە بازارعا تۇسكەن ەكەن. مال شيكىزاتىن كوتەرمە ساۋدادا ساتىپ الىپ, وعان قوسىمشا باعا قوسىپ رەسەيدىڭ ىشكى ايماقتارىنا وتكىزۋ ساۋداگەرلەردى بەلشەسىنەن بايلىققا كەنەلتتى. 1905 جىلعى دەرەك بويىنشا تەرى مەن ءجۇندى, ەشكى ءتۇبىتى مەن كيىزدى, جىلقى قىلى مەن ەلتىرىنى, ت.ب. شيكىزاتتى مول-مولىنان ساتىپ الۋمەن عانا 14 ادام اينالىسقان ەكەن. جينالعان شيكىزات ارناۋلى قويمالاردا قاتتالىپ, ودان سوڭ قىزىلجار, قازان, نيجني نوۆگورود قالالارىنا جونەلتىلگەن.
جارمەڭكەدە مال جانە مال ونىمدەرىنە قوسا مانۋفاكتۋرا, باكالەيا تاۋارلارى, ەۋروپا مەن رەسەي زاۋىتتارىنىڭ بۇيىمدارى ساتىلدى. جەرگىلىكتى حالىق تەمىر مەن شويىننان, جەزدەن جاسالعان قازان, ساماۋرىن, بالتا, پىشاق, قايشى, شاينەك سياقتى زاتتاردى, اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە قاجەتتى قاراپايىم قۇرالداردى ساتىپ الدى. كوپەستەر بەرگەن مالىمەتتەر جىل سايىن قوياندىدا 200 مىڭ پۇت ءارتۇرلى ماتا, 50 مىڭ پۇت شاي, 10 مىڭ پۇت قانت, ت.ب. بۇيىمدار ساۋداعا تۇسەتىنىن ايعاقتايدى.
قازاقستان مەن وڭتۇستىك-باتىس ءسىبىردىڭ شارۋاشىلىق جاعدايى ءۇشىن, سايىپ كەلگەندە, رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەكونوميكاسى العا باسۋىنا قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە ەكەندىگىنە پاتشا ۇكىمەتى سول كەزەڭنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان بەردى. «ونىمەن جەتىسۋدىڭ, ونىمەن شەكارالاس قىتايدىڭ, تاشكەنتتىڭ, اقمولا وبلىسىنىڭ, توم جانە توبىل گۋبەرنيالارىنىڭ ساۋداگەرلەرى مەن بازارلارى ەسەپتەسەدى» دەپ جازىپتى «سيبيرسكايا جيزن» گازەتى 1890 جىلعى 9 شىلدەدە جارىق كورگەن سانىندا («ۆوستوچنايا سارىارقا. كاركارالينسكي رايون ۆ پروشلوم ي ۆ ناستوياششەم», الماتى. 2004).
قوياندى جارمەڭكەسى قازاق جۇرتىنىڭ, سونىڭ ىشىندە ساۋدا ورتالىعىنا جاقىن ورنالاسقان ەلدىڭ تەك مال وسىرۋمەن عانا شەكتەلمەي, الۋان ءتۇرلى كاسىپپەن اينالىسۋىنا اسەرىن تيگىزدى. XIX عاسىردىڭ سوڭىنا تامان وڭىردە ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن, جارتىلاي وتىرىقشى ءتۇتىن سانى كوبەيدى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا مالدىڭ قىسقى ازىعى ءۇشىن ءشوپ شابۋ جالپىلاما سيپات الدى. ءىرى بايلار جەم-ءشوپ ازىرلەۋ ءۇشىن سول كەزدەگى وزىق جۇمىس ءتاسىلى مەن تەحنولوگيانى جاپپاي پايدالانا باستادى. سونىڭ ىشىندە ات جەگىلەتىن شالعىلار مەن تىرناۋىشتار ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولدى.
قوياندى جارمەڭكەسى جاز توقسانىنىڭ باسىندا ءبىر-اق اي جۇمىس ىستەپ, ماۋسىمدىق سيپاتقا يە بولعانىمەن, ونداعى ساۋدا دۇكەندەرى مەن اكىمشىلىك-الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانى ۇدايى ءوسۋ ۇستىندە بولدى. 1876 جىلى 16 دۇكەن اشىلىپ, 120 كيىز ءۇي تىگىلسە, ارادا شيرەك عاسىر وتكەندە مۇندا 30 ۇلكەن ساۋدا ءۇيى, 276 شاعىن دۇكەن جۇمىس جاساپ, 707 كيىز ءۇي شاڭىراق كوتەردى.
1885 جىلى جارمەڭكە جانىندا پوشتا بولىمشەسى اشىلسا, كوپ ۇزاماي تەلەگراف بايلانىسى جەتتى. 1894 جىلى مەملەكەتتىك بانكىنىڭ, العاشقى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا سىرتقى ساۋدا جونىندەگى ورىس بانكىنىڭ بولىمشەلەرى قىزمەت كورسەتە باستادى. ساۋدا ورتالىعىن جارمەڭكە كوميتەتى باسقاردى. دۇكەندەرمەن قاتار مەيمانحانالار, قىرىقتان استام تۇرعىن ءۇي, قويما عيماراتتارى سالىندى. قىلمىس جاساعانداردى ۋاقىتشا قامايتىن ورنى بار سوت ءۇيى, وياز باستىعىنىڭ ۋاقىتشا جۇمىس ىستەيتىن كەڭسەسى «اقسۇيەكتەر ورامىندا» ورنالاستى. جارمەڭكەدەگى ءتارتىپتى ساقتاۋ ءۇشىن 15 اتتى جانە 20 كىشى شەندى كۇزەتشى قىزمەت جاسادى. مەديتسينالىق جانە مال دارىگەرلىك مەكەمەلەردىڭ جۇمىسى جولعا قويىلدى. قازاقتار ءۇشىن الەۋمەتتىك-قوعامدىق ماڭىزى بار ءىس-شارالاردى – جەر داۋىن جانە جەسىر داۋىن, رۋلار اراسىنداعى قاقتىعىستار مەن بارىمتانى, سالىق جيناۋ, قارىزدى قايتارۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن بيلەر مەن بولىستاردىڭ باس قوساتىن, سەزدەر وتكىزەتىن جەرى دە وسى بولدى. جارمەڭكەنىڭ ءبىر قاناتىندا ازىق-تۇلىك دۇكەندەرى مەن قىمىزحانالار, شايحانالار مەن مونشالار ورنالاستى.
ونەردىڭ ورداسى
ارقادا التى ايعا سوزىلاتىن «كارى قۇدا» قىستان ارىپ-اشىپ, ءبىر-ءبىرىن ساعىنىسىپ, جىلىنا ءبىر مارتە باس قوساتىن بازارلى ورىن بولعاندىقتان, جارمەڭكە كيىز تۋىرلىقتى قازاق جۇرتىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ سالتاناتى جاراسقان ورتالىققا اينالدى. نەبىر ءدۇلدۇل ءانشى-كۇيشىلەر, اقىندار مەن بالۋاندار, ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەرلەر مەن زەرگەرلەر وسىندا جينالىپ, قوياندى ءوڭىرىن ۇلت رۋحىنىڭ مەككەسىنە اينالدىردى. مۇندا انشىلەر سايىسى مەن اقىندار ايتىسى, بالۋاندار كۇرەسى مەن حالىق تسيركى ارتىستەرىنىڭ ونەرى قاتار ءجۇرىپ جاتتى. بۇرىنعى شورتانباي, قالدىباي, نارمانبەت, جاناق اقىنداردىڭ ءىزىن الا شوجە, بالتا, كەمپىرباي, اسەت ءتارىزدى دۇلدۇلدەر شىقتى. مۇندا قازاق اقىل-ويىنىڭ الىبى اباي بىرنەشە مارتە بولدى. تاتتىمبەتتىڭ ءتاتتى كۇيى تەربەتكەن دالادا «تامسانتىپ ورتا ءجۇزدى انمەن قىرعان» ءبىرجان سال, اسپانداعى اققۋعا ءۇنىن قوسقان ايتباي, ءورشىل رۋحتى جاياۋ مۇسا, سىرشىل دا سىرباز ۇكىلى ىبىراي, ءار ءانى ءانۇرانداي ءمادي, «جانىنا ەرگەن جىگىتكە ولجا سالعان» ءيمانجۇسىپ, سىرنايىن ۇزىلدىرە سىزىلتقان مايرا ءتارىزدى بۇلبۇلداردىڭ ءانى قالىقتادى. بەرتىنىرەك بازارشى جۇرت عابباس پەن امىرەنىڭ, قالي مەن جۇسىپبەكتىڭ ءۇنىن تىڭدادى. بالۋان شولاق پەن قاجىمۇقان سياقتى بۇلا كۇش يەلەرىنىڭ, سيقىرشى ءھام اكروبات ءزارۋباي, قارا ومار, ارتيست قاللەكي, سۋىرىپ سالما اقىن يسا سياقتى تارلانداردىڭ ونەرىنە ءتانتى بولدى. قازاقتىڭ عاسىرلار تەرەڭىنەن جەتكەن مادەني مۇراسىن تالماي زەرتتەگەن ونەرتانۋشى, قازاق كسر-ىنىڭ تۇڭعىش حالىق ءارتيسى الەكساندر زاتاەۆيچ فرانتسۋزدىڭ داڭقتى جازۋشىسى رومان روللانعا جازعان حاتىندا سارىارقانىڭ سۇلۋ تابيعاتىن تامسانا سيپاتتاي وتىرىپ, وسى ايماق انشىلەرىنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگى دەڭگەيىن الەمدىك ونەر جۇلدىزدارىمەن شەندەستىرەدى.
باتىس پەن شىعىستىڭ ءار الۋان ۇلتتارى مەن ۇلىستارىنىڭ وكىلدەرى باس قوسقان جەر بولعاندىقتان, جارمەڭكەدە ءتۇرلى-ءتۇرلى مادەنيەت ۇلگىلەرى توقايلاستى. قازاقتىڭ قوڭىر دومبىراسى مەن قارا قوبىزىنا ورىستىڭ بالالايكاسى, تاتاردىڭ سىرنايى ءۇن قوسىپ, شىعىستىڭ سۇلۋ اۋەنىنە قاپ تاۋىن جايلاعان جۇرتتىڭ قاندى قىزدىراتىن ءبيى ۇلاسىپ, ۇلان دالانى دۋمانعا بولەپ جاتتى.
قوياندى جارمەڭكەسىندە قازاق تىلىندەگى جارنامانىڭ العاشقى ۇلگىلەرى, اۋىزشا گازەت پايدا بولدى. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن راديو جەلىسى تارتىلىپ, سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىنىڭ «يارماروچنىي ۆەستنيك» اتتى قوسىمشاسى جارىق كوردى. قازاق تىلىندە سپەكتاكلدەر قويۋ جۇزەگە اسىرىلعان حالىق اعارتۋ ءۇيى شىن مانىندە كەيىن, 1925-29 جىلدارى رەسپۋبليكا استاناسى بولعان قىزىلوردادا اشىلعان كاسىبي ونەر ورداسىنىڭ, قازىر م.اۋەزوۆ ەسىمىن يەلەنگەن اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ نەگىزىن قالادى دەسەك, اقيقاتتان اۋلاق كەتپەيمىز. ويتكەنى اتالعان تەاتردىڭ تۇڭعىش اكتەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى, ءتىپتى رەجيسسەرى جۇمات شانين دا ەڭ الدىمەن قوياندىداعى حالىق اعارتۋ ۇيىندە ساحناعا شىققان ونەرپازدار-دى.
قوياندى جارمەڭكەسىندە 1928 جىلى ورتالىق قازاقستان كولەمىندەگى تۇڭعىش جىلجىمالى كينوقوندىرعى ورناتىلىپ, اق پەردەگە تۇسكەن ساعىم ارقىلى زاماناۋي تەحنيكا وڭىرگە ونەردىڭ جاڭا ءتۇرى كەلگەنىن پاش ەتتى. سونىمەن قاتار, مۇندا وقىرماندار زالى بار كىتاپحانا جانە بالالاردىڭ ويىن الاڭى قىزمەت كورسەتۋگە كىرىستى.
قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ قىزىقتارى, سونىڭ ىشىندە مادەني ءومىرى, قىمىزحانالار مەن اشىق اسپان استىنداعى ءدۇبىرلى دۋماندار مۇحتار اۋەزوۆ پەن ساپارعالي بەگاليننىڭ, نيكولاي انوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ, ت.ب. قالامگەرلەردىڭ كوركەم شىعارمالارىنا, دەرەكتى ەڭبەكتەر مەن كينوفيلمدەرگە, تەلەحابارلار مەن راديو باعدارلامالارىنا ارقاۋ بولدى. ولاردان حالقىمىزدىڭ تالاي بۋىنى رۋحاني قۋات الىپ, ۇلتتىق ونەرگە دەگەن ىڭكارلىگى وياندى. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتار بولساق, قازاق مادەنيەتىنىڭ وركەن جايۋىنا, ونىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى الەمنىڭ بىرەگەي تۋىندىلارمەن ۇندەسۋىنە قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ قوسقان ۇلەسى ولشەۋسىز.
ەرمەك بالتاشۇلى,
قر مادەنيەت قايراتكەرى
