اسان قايعى بابامىز جەلماياسىمەن Cارىارقانى ارالاپ كەلە جاتىپ قورعالجىندى كورگەندە: «كەدەيى كەربەز, كەمپىرى مەن كەلىنشەگى عۇمىرىندا مۇقتاجدىق كورمەيتىن جەر ەكەن. بالىعى تايداي تۋلاعان, باقاسى قويداي شۋلاعان, حالقى تىنىش, بازارى مول, قايعىسى جوق, قىزىعى كوپ جەر ەكەن» دەپ سيپاتتاپتى. «قورعالجىنعا بارامىز» دەگەندە كونەدەن قۇلاعىمىزعا سىڭگەن وسى ءسوز ەسكە ءتۇسىپ, قۇت قونعان ولكەنى كورۋگە قۇمارتتىق. ءوزىم بالا كۇنىمدە نۇرانىڭ سۋىنا شومىلىپ ءوستىم. اۋىلىمنىڭ تورىنەن باستاۋ الاتىن نۇرانىڭ تەڭىز كولىنە قۇياتىنىن كارتادان كورگەم. سول كولگە ءبىر بارسام دەپ ارماندايتىنمىن. جۋىردا سول ساپاردىڭ ءساتى ءتۇستى.
تاسجولمەن زۋلاعان اۆتوبۋستا اندەتىپ وتىرىپ, قورعالجىنعا تەز جەتكەنىمىزدى بايقاماپپىز. كەنتتىڭ كىرەبەرىسىندە «دۋداراي» دەگەن جازۋى بار ەسكەرتكىش-ستەلا تۇر. قىزىق بولعانى, سۋرەتكە تۇسپەككە سىرتقا شىققانىمىزدا شىركەيلەر لاپ قويدى. قورعالجىن دەگەندە بىردەن «دۋداراي» ءانى ەسىڭە تۇسەدى. ورىس قىزى ماريا رىكينانىڭ قازاق جىگىتى دۇيسەنگە عاشىقتىق سەزىمىن باياندايتىن ءان حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الدى.
«ءماريام جاگور دەگەن ورىس قىزى,
ون التى, ون جەتىگە كەلگەن كەزى…».
ءوڭىردىڭ ءانۇرانىنا اينالعان ءاننىڭ تاريحى تۋرالى اقىن عالىم جايلىباي اعامىز بىلاي جازدى: «ورىس قىزىنىڭ جان سىرىن جىرلاپ, اسەم اۋەنگە سالعان ۇلەباي انەتۇلى ەكەنىن ايتادى جەرگىلىكتى جۇرت. ۇلەباي انەتۇلىنىڭ بەيىتى وركەندەۋ اۋىلىنىڭ جانىنداعى قورىمدا. وسى اۋىلدىڭ سىرتىندا, نۇرانىڭ جاعاسىندا توقتامىس حاننىڭ قىزى, ەل ءۇشىن ەرلىكپەن قازاق تاپقان قانىكەيدىڭ مازارى بار. اتاقتى كومپوزيتور كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ, كۇمىس كومەي ءانشى رابيعا ەسىمجانوۆا, اكادەميك سۇلتانبەك قوجاحمەتوۆ, گروسسمەيستەر دارمەن سادۋاقاسوۆ – وسى ەلدىڭ پەرزەنتتەرى». ءسوز اراسىندا عالىم اعا ءماريام جاگورقىزىنىڭ بەيىتى كەڭبيدايىق اۋىلىنىڭ جانىندا ەكەنىن ايتتى.
العاش ات باسىن بۇرعان جەرىمىز – قورعالجىن مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ مۋزەيى. قورىق تاريحى تۋرالى دەرەكتى فيلم كورىپ, ساياحات-ورتالىقتى ارالادىق. جارتى عاسىرلىق تاريحى بار قورىق يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەنگەن. جالپى اۋدانى – 543 مىڭ 171 گەكتار. ەلىمىزدەگى 500-دەن استام قۇستاردىڭ 80 پايىزى تەڭىز–قورعالجىن الابىن مەكەندەيدى. سونىڭ 37-ءسى قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا كىرگەن. وسى ساناتتاعى ايگىلى قوقيقاز (فلامينگو) كولدە بالاپان باسىپ, كۇن سۋىتقاندا ۇندىستانعا, افريكاعا ۇشادى. «بۇل جەر – قوقيقازدىڭ سولتۇستىكتە جۇمىرتقا سالاتىن سوڭعى مەكەنى. ونىڭ نەگىزگى قورەگى – ارتەميا قۇرتى. مۇنداي قۇرتتار تەك تۇزدى كولدە بولادى. تەڭىز كولى تۇزدىلىعى جونىنەن الەمدەگى مۇحيتتاردان 5-6 ەسە ارتىق. اتالىعى 4-4,5 كەلى, انالىعى 3 كەلى تارتاتىن قۇس ۇياسىندا ءبىر, ەكى نەمەسە ءۇش جۇمىرتقادان باسادى. اتالىق پەن انالىق كەزەكتەسىپ باسا بەرەدى. 1916 جىلعى ساناقتا قوقيقازدىڭ سانى 14 مىڭعا جۋىق دەپ جازىلعان. پوپۋلياتسياسى ءوسىپ كەلەدى. بىراق قازىرگى سانىن ايتا المايمىن» دەپ اڭگىمەلەدى ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشى. ونىڭ ايتۋىنشا, قوقيقاز – وتە ۇركەك قۇس. توبەدەن ۇشاق ۇشسا نە موتورلى قايىق جاقىنداسا, جۇمىرتقاسىن, بالاپانىن, ۇياسىن تاستاپ, ۇشىپ كەتەدى. ەكىنشى رەت قايتىپ ورالمايدى. باستى جاۋى – وگىز شاعالا قوقيقازدىڭ ۇشقانىن كورىپ, ۇياسىنا شابۋىل جاسايتىن كورىنەدى. قورعالجىننىڭ قوقيقازىن تەك بينوكلمەن كورۋگە بولادى.
ءتۇس اۋا قورىققا جەتتىك. «قاراجار» كوردونىنىڭ ارعى جاعىندا تەڭىز كولى جارقىراپ جاتىر. قورىق اۋماعىندا بالىق اۋلاۋعا, سۋعا شومىلۋعا رۇقسات جوق. بىراق زامانىندا كەنەسارى حان كولگە ءتۇسىپتى. «بۇل جەردە كەنەسارى حان ۇلىتاۋعا بارار جولدا دەم العان. سول سەبەپتى كول حالىق اراسىندا سۇلتانكەلدى دەپ اتالدى» دەگەن جازۋ – سونىڭ ايعاعى. كوردوندا دىنمۇحامەد قوناەۆ اتامىزدىڭ ساياجايى تۇر. بۇل الاپتاعى كولدەردىڭ سانى وننان اسادى. ءار كولدىڭ تاريحى بار. ول تاريح ۇلى تۇلعالارمەن ايشىقتالعان. سونىڭ ءبىرى – جىر ءدۇلدىلى قۇلتۋما وتەمىسۇلى. عالىم جايلىباي جازعانداي, «قۇلتۋما كەنەسارى حان جاساعىنا ەرۋ جاساعاندىقتان, سونىڭ قۇرمەتىنە «سۇلتانكەلدى» اتانعان ۇلكەن كولدىڭ سىرتىندا جەرلەنگەن».
تەڭىزدىڭ جاعاسى – عاجايىپ ءبىر الەم. بىراق ادام بالاسىنىڭ جاناشىرلىعىنان قۇر قالعانداي اسەر ەتتى. بالكىم, اڭ-قۇستاردى ۇركىتپەس ءۇشىن دۇرىس تا شىعار. الايدا تەڭىز كولىنە سالىنعان توزىعى جەتكەن كوپىر كوڭىلىمدى قۇلازىتتى. وزگە ۇلتتىكى بولسا, مۇنداي ايدىن كولدىڭ اينالاسىن جايناتىپ-اق قويار ەدى. سوندا دا سىنعان كوپىرمەن جۇردىك. كول جاعاسى باتپاقتى, بالدىرلى ەكەن. كوز ۇشىندا اققۋ-قازدار ءجۇزىپ ءجۇر. توبەمىزدەن تىرنالار ۇشىپ ءوتتى. ايتپاقشى, بۇل جەردىڭ بۇلتتارى دا وزگەشە ەكەن. اق قاۋىرسىنعا ۇقسايتىن بۇلتتى كورىپ ءماز-مەيرام بولدىق. قۇستاردان بولەك, اقبوكەن, قابان, تۇلكى, قاسقىر, قارساق, سۋىر جانە ت.ب. اڭداردىڭ ءتۇرى كەزدەسەدى. كوردونداعى ۇيشىكتە ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن بالىق سورپاسىن ىشتىك. نۇرانىڭ تايداي تۋلاعان بالىقتارىن ازىق ەتتىك. قايتار جولدا نۇرانىڭ سۋىنا شومىلىپ, تابانىنا قارماق سالدىق. ءبىر كۇندىك دەمالىستان العان اسەرىمىز ۇشان-تەڭىز. كەتەردە ارتقا بۇرىلىپ: «قوش, قۇت قونعان قورعالجىن!» دەپ قول بۇلعادىق.
ءسوز سوڭىندا جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ باستاماسىنا قولداۋ بىلدىرگەن قورعالجىن تابيعي قورىعىنىڭ ديرەكتورى ۇلان ابجانوۆ مىرزا مەن وسى ۇجىم قىزمەتكەرلەرىنە ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.
تولەن تىلەۋباي
