ەلىندە قىلمىس دەڭگەيى از بولسا دەگەن – بار ەلدىڭ ارمانى. قازىرگى جاعدايىمىزدا بۇل ارماننىڭ ورىندالاتىنىنا سەنۋدىڭ ءوزى قيىن, بىراق دەگەنمەن قىلمىستى ازايتۋدا اۋقىمدى جۇمىس ىستەپ, اجەپتاۋىر ناتيجەگە جەتكەن ەلدەر بار.
قاۋىپسىز ەلدىڭ حالقى باقىتتى
مىسالى, شۆەيتساريادا كوشەدە ءجۇرۋ قاۋىپسىز بولعاندىقتان بالالاردى مەكتەپكە شىعارىپ سالۋدىڭ قاجەتى جوق, سينگاپۋردە قارۋ-جاراق پەن ەسىرتكى زاتتارعا مۇلدەم تىيىم سالىنعان, كوشەدە بالاعات ءسوز ايتىپ, قوقىس تاستاپ, تىيىم سالىنعان جەردە تەمەكى شەككەندەرگە 600-1000 اقش دوللارىنا دەيىن ايىپپۇل سالىنادى. جاپونيادا ازيا ەلدەرى بويىنشا قىلمىس جاساۋ دەڭگەيى تومەن, يرلانديادا كىسى ءولتىرۋ قىلمىسى 100 مىڭ ادامعا شاققاندا – 0,88, يسلانديادا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزى قارۋ ۇستامايدى, دانيادا قاۋىپتى اۋداندار دەگەن ۇعىم جوق, كيپردە جەرگىلىكتى تۇرعىندار ۇيلەرىنىڭ ەسىگىن تۇندە دە اشىق قالدىرادى ەكەن.
ءتۇپ-توركىنى نەدە؟
ءبىز قاشان جەتەمىز وندايعا (ۇرلىق پەن قاراقشىلىقتان قورقىپ, بالانى ەسىك الدىنا جىبەرۋدەن قاۋىپتەنىپ ءوتۋدى ماڭدايىمىزعا جازىپ قويماعان شىعار)? ادەتتە ءبىز ءوزىمىزدى وتىز جىل بۇرىن كسرو شەكپەنىنەن شىققان ءوزىمىز سياقتى ەلدەرمەن سالىستىرامىز, ال پوستكەڭەستىك ەلدەر اراسىنداعى قىلمىس دەڭگەيىندە سونشالىقتى ايىرماشىلىق جوق. دەرەكتەرگە قاراعاندا, قاسىمىزداعى رەسەيدە كىسى ءولتىرۋ دەڭگەيى قىلمىسى جوعارى, قىلمىستىڭ 70-80 پايىزى ۇيدەگى زورلىق-زومبىلىقتىڭ سالدارىنان ورىن الادى. قىلمىس دەڭگەيىنە الكوگولدى كوپ تۇتىنۋ باستى فاكتور رەتىندە اتالادى. اسىرەسە, وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ سالدارىنان بولعان كىسى ءولتىرۋ پايىزى جوعارى نەمەسە جاۋىردى جابا توقۋ, ناقتى جاعدايدى قىمتاپ, بۇركەپ, ستاتيستيكا قۋ جاعدايلارى دا پوستكەڭەستىك ەلدەرگە ورتاق مىنەز. مىسالى, وزبەكستان ىشكى ىستەر جۇيەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن قاراپايىم وزبەكستاندىقتاردىڭ «وزودليك» رەداكتسياسىنا حابارلاۋىنشا, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ازاماتتاردىڭ الاياقتىق فاكتىلەرىنە قاتىستى ارىزدارىن تىركەۋدى دوعارعان. مۇنى ەلدەگى قىلمىس ستاتيستيكاسىن ازايتۋ ءۇشىن جاساپ وتىر دەيدى ولار. وسى سەبەپتى دە ءبىز ءوزىمىزدى الدەقاشان دامىپ كەتكەن, وزىق ەلدەرمەن سالىستىرۋعا ۇيرەنۋىمىز كەرەك. مىسالى, جاڭا زەلانديانىڭ ماڭىنا جاقىنداي الماساق تا, نەگە ول ەلدى وزىمىزگە ۇلگى ەتپەيمىز؟ بۇل ەلدە قىلمىس يندەكسى جىلىنا 100000 ادامعا شاققاندا – 0,7 پايىز, سىبايلاس جەمقورلىق جوق. ءتايىرى, سىبايلاس جەمقورلىق جوق ەلدەر دە بولا ما دەپ تاڭعالامىز عوي, ويتكەنى ولاردىڭ زاڭدارى وتە قاتال, جەمقوردى ايامايدى, سونىمەن بىرگە كىرىستەرى جوعارى. مۇمكىن, ولار ەڭ تومەنگى جالاقىسى 2700-2900 اقش دوللار بولعان سوڭ پارا الۋعا دا قۇمار ەمەس شىعار. بىزگە ايتەۋىر سونىڭ ءبارى ەرتەگى سياقتى…
سانىمىز از, قىلمىس كوپ
الەم ەلدەرى ورتا ازيا ەلدەرىن جەمقورلىق جايلاعان, ادام ساۋداسى مەن ەسىرتكى ساۋداسىن قىزدىرعان ەل دەپ تانيدى. قازاقستاندا ادام ساۋداسى مەن ەسىرتكى ساۋداسى ازايماي تۇرعانى بۇۇ مىنبەرىنەن دە ايتىلادى. حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ورتالىق ازياداعى ۇيلەستىرۋشىسى دەيان كەسەروۆيچ ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەرلان تۇرعىمباەۆپەن كەزدەسۋىندە وتكەن جىلى ادام ساۋداسى بويىنشا 116 ادامنىڭ بۇۇ-نىڭ كوشى-قون جونىندەگى اگەنتتىگىنە ارىز تۇسىرگەنىن مالىمدەگەن ەدى. ونىڭ اقپاراتى بويىنشا زارداپ شەگۋشىلەردىڭ جاسى ورتا ەسەپپەن 20-26-دا. ولاردىڭ 70 پايىزى – ەر ادامدار. 2004 جىلدان باستاپ ەسەپتەيتىن بولساق, قازاقستاندا 1500 ادام ساۋداسى تىركەلگەن. بىراق بۇل سان ناقتى ەمەس. ويتكەنى ءبىز بىلمەيتىن دەرەك قانشاما… سونىمەن بىرگە جىل باسىنان بەرى سينتەتيكالىق ەسىرتكى ساۋداسىمەن اينالىسىپ كەلگەن 4 مىڭعا جۋىق سايت بۇعاتتالعان.
سيدنەي ۋنيۆەرسيتەتى 2007 جىلدان بەرى جاساپ كەلە جاتقان عالامدىق بەيبىتشىلىك رەيتينگى بويىنشا ەلدەگى قىلمىس سانى, ساياسي تۇراقتىلىق, ىشكى قاقتىعىستار, زاڭ ۇستەمدىگى سياقتى 23 ينديكاتور ەسەپكە الىنادى. بۇل رەيتينگتە قازاقستان تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە مولدوۆادان كەيىن – ەكىنشى, ال الەم بويىنشا 78-ورىندا تۇر. ياعني ەلىمىزدە ادام سانى كوپ بولماسا دا, قىلمىس ءجيى بولاتىن ەلدەر تىزىمىندە بارمىز. ايتالىق, كىسى قولىنان قازا تاپقاندار سانى بويىنشا ءتىزىم ىشىندە 123 ەلدىڭ ىشىندە 22-ءنشى بولىپ تۇرمىز.
باس پروكۋراتۋرانىڭ جانىنداعى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ كوميتەتىنىڭ رەسمي سايتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا قازاقستاندا جىل باسىنان بەرى 104874 قىلمىستىق ءىس تىركەلگەن. قىلمىس دەڭگەيىن الەۋمەتتىك قۇبىلىس دەيمىز. بۇعان قىلمىس جاساعان ازاماتتاردىڭ دەنى جۇمىسسىز بولىپ شىعاتىنى دالەل بولا الادى. سونداي-اق الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالار دا قىلمىستىڭ ارتۋىنا سەبەپشى. سوڭعى جىلدارى ايەلدەرگە قاتىستى جاسالعان قىلمىس – 147,5 پايىزعا, ال كامەلەتكە تولماعان بالالارعا قاتىستى ىستەلگەن قىلمىس 125 پايىزعا وسكەن.
قىتايدا جەمقورلارعا جازا قاتاڭ
پوستكەڭەستىك ەلدەر ىشىندە قىلمىسپەن كۇرەستە ازدى-كوپتى جەڭىسى بار دەپ گرۋزيانى ايتا الامىز. ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەگەن سوڭ دا قۇر تامسانا بەرەمىز, سااكاشۆيلي رەفورماسى ءبىز ءۇشىن اڭىز سەكىلدى, ءبىر تۇندە ەلدەگى بارلىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن ورنىنان الىپ تاستادى, سول كەزدە قانداي جاعدايدا دا مۇرتىن بالتا شاپپاستاي كورىنەتىن بۇرىنعى جۇيەنىڭ تاس-تالقانى شىعىپ, جەڭ ۇشىنان جالعاسقان پروكۋراتۋراسى دا, ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دە, قارنى شىعىپ جۇرە الماي قالعان مەنتتەر دە, قيت ەتسە پارا الۋعا دايىن تۇراتىن پوليتسەيلەردىڭ ءبارى ورىندارىن بوساتىپ, ءتىپتى گرۋزيانىڭ قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى قىسقارىپ كەتتى. سااكاشۆيليدىڭ كريمينالدى-كوررۋپتسيانىڭ بىلىعىنا باتقان جۇيەنى وزگەرتىپ, ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن قايتا قۇرماق ارەكەتىنە كۇمانمەن قاراعاندار جەتەرلىك ەدى. ول بار سالاداعى «بارماق باستى, كوز قىستىلىققا» توسقاۋىل قويىلسا, رەفورما ناتيجە بەرەتىنىنە سەندى. وسى سەنىم بىزگە دە كەرەك. جەمقورلىق جەگى قۇرتتاي ابدەن كۇش الىپ, دەندەگەن كەزدە ەشقانداي دا دامۋ تۋرالى ايتۋعا بولمايدى. الدىمەن جەمقورلاردى ايامايتىن زاڭ شىعارساق, شىركىن…
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «پرەزيدەنت 2.0» دەرەكتى فيلمىندە 1988 جىلى قىتايدا جەمقورلارعا ءولىم جازاسىن ورىنداعان ساتكە كۋا بولعانىن ايتتى. «ءبىر جولى ستاديوندا جەمقورلاردى قالاي اتىپ جاتقانىن كوردىم. سۇمدىق اسەر قالدىردى. ادامداردى جۇك كولىگىمەن اكەلىپ ءتۇسىردى, كوزدەرىن بايلاپ قويعان, تىزەرلەپ وتىرعىزىپ, ولارعا ۇكىمدى وقىدى, سودان سوڭ ارقايسىنىڭ جەلكەسىنەن اتتى» دەيدى پرەزيدەنت. وسىنداي ءادىس ءبىزدىڭ ەلدە قولدانىلسا كىل «شاباقتار» ۇستالا بەرمەي, «شورتاندار» دا اۋعا تۇسسە جانە ولار ءادىل جازاسىن السا, ءار پاراقور, جەمقوردىڭ باس-باسىنا قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ ەڭ اۋىر جازامەن جازالانسا, قوعامنىڭ اشىقتىعى, ەل رەتىندە قارىشتاپ دامۋ تۋرالى اڭگىمە ايتۋعا بولادى.
سانانى وزگەرتۋ كەرەك
اقش-تا «بارلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا نولدىك توزبەستىك تانىتۋ» باعدارلاماسىنىڭ ارقاسىندا سوڭعى ون جىلدا وسى ەلدەگى زورلىق-زومبىلىق قىلمىستارى 33,4 پايىزعا تومەندەپ, جالپى قىلمىس 30 پايىزعا ازايعان. سوڭعى جىلدارى ءاربىر ۇساق قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن اياماي كۇرەسىڭدەر دەپ ەلباسى دا, پرەزيدەنت ق.توقاەۆ تا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ الدىنا قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى قالىپتاستىرۋ تۋرالى مىندەت قويدى.
سونىمەن بىرگە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ايىپپۇل سالۋ قولدانىلىپ كەلەدى. ماسەلەن, انگليا مەن ۋەلستە جازالاۋدىڭ ءتيىمدى تەتىگى رەتىندە 90 پايىزداي قىلمىس ايىپپۇلعا ۇلاسسا, قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش بار-جوعى 5 پايىزدى عانا قۇرايدى ەكەن. ونشا اۋىر ەمەس ارەكەتتەر بويىنشا ايىپپۇل تۇركيا مەن جاپونيادا بۇرىننان قولدانىلىپ كەلەدى.
تسيفرلاندىرۋدىڭ پايداسى زور
ارينە, ءبىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مۇلدەم ارەكەتسىز وتىر دەۋگە بولمايدى. سوڭعى 2-3 جىلدا تەحنولوگيانىڭ, تسيفراندىرۋدىڭ جەمىسىن كورىپ جاتىرمىز. مىسالى, عارىشتىق ءتۇسىرىلىمدى قولدانۋ اقش-تا 10 جىلدان استام مەرزىمدە, ۇلىبريتانيادا 2009 جىلدان بەرى, فرانتسيادا 2013 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بۇل مونيتورينگ سالاسىنداعى ماسەلەلەردى ءساتتى شەشۋگە, كارتادان جىلدام باعىت-باعدار الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ال تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە قازاقستان ءبىرىنشى بولىپ وسى جوبانى ەنگىزدى, گەواقپاراتتىق جۇيەلەردەگى عارىشتىق تۇسىرىلىمدەر ءجيى قولدانىلادى (GoogleMaps, YandexMaps). 2016 جىلدان باستاپ جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىن قۇرۋعا بايلانىستى كريمينوگەندىك جاعدايدىڭ كارتاسى جاسالدى. بۇگىنگى تاڭدا «قىلمىستىلىق كارتاسى» سەرۆيسىن بارلىق وبلىس ورتالىقتارى, نۇر-سۇلتان جانە الماتى قالالارى, سونداي-اق 20 مونوقالا ۇسىنىپ وتىر. ىشكى ىستەر ورگاندارىنا, اكىمدەرگە, ءبىلىم بەرۋ ورگاندارىنا, سونىمەن قاتار قاراپايىم ينتەرنەت پايدالانۋشىلارىنا قاجەت كارتا كوميتەت سايتىنا ورنالاستىرىلعان (service.pravstat.kz). سايتتا كەز كەلگەن وبلىستى تاڭداپ, قىلمىستاردىڭ جالپى سانىن كورۋگە بولادى.
ەگەر شەتەلدەگىدەي اقپاراتتىق تەحنولوگيا جۇيەلەرىن دامىتا الساق, پروفيلاكتيكانى ارتتىرىپ, قىلمىس دەڭگەيىن تومەندەتۋگە, قوعامدى كريمينوگەندى جاعداي تۋرالى اقپاراتتاندىرۋعا, سول ارقىلى ازاماتتاردىڭ قىراعىلىعىن جوعارىلاتۋعا بولادى. سونداي-اق ءبىزدىڭ ەل – تمد جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە العاشقى بولىپ پروباتسيانىڭ تولىق جۇيەسىن قابىلداعان ەل. بۇل جەردە 2019 جىلدىڭ باسىنان بەرى سوتتالعانداردىڭ اراسىندا قايتا قىلمىس جاساۋ 20,1 پايىزعا ازايعانىن ەسكەرسەك, ناتيجە بار دەۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە بيىلدان باستاپ كولىك قۇرالىن ماس كۇيدە جۇرگىزۋ, مال ۇرلىعى, ەسىرتكى جارناماسى جانە براكونەرلىك ءۇشىن جازا كۇشەيتىلدى. بۇل دا قىلمىس دەڭگەيىن تومەندەتۋدە ءوز ناتيجەسىن بەرەدى دەگەن ءۇمىت بار.
ءبىزدىڭ ارمان – بۇل ارمان…
ەلدەگى جەمقورلىقتى جويا الساق, قىلمىس دەڭگەيىن ازايتا الساق, ءبىز دە ليۋكسەمبۋرگ حالقى سەكىلدى ريزا بولىپ ءومىر سۇرەر ەدىك. ليۋكسەمبۋرگتە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جالاقىسى جىلىنا 35000 اقش دوللارىن قۇرايدى. وسىدان شىعار, ليۋكسەمبۋرگلىكتەر وزدەرىنىڭ باقىت دەڭگەيىن 10 بالدىق شكالانىڭ 7,1-ىنە تەڭەيتىن كورىنەدى. نەسى بار, ءبىز دە سونداي تىنىش, قاۋىپسىز ءومىر ءسۇرۋدى ارماندايىق جانە سوعان ارەكەت ەتەيىك. قاۋىپسىز ءومىر سۇرۋگە, قىلمىسى از مەملەكەت قۇرۋعا ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز جەتەدى, تەك جۇيەنى جەمقورلىقتان تازارتىپ, جۇمىستى دۇرىس جولعا قويۋ كەرەك. ايتپەسە زاڭ دا بار, پوليتسيامىز دا جەتكىلىكتى. پوليتسيا دەمەكشى, اقش-تىڭ Bloomberg كومپانياسى قىزىق زەرتتەۋ جۇرگىزىپتى. حالقىنىڭ سانى 5 ميلليوننان اساتىن مەملەكەتتەر ەنگىزىلگەن زەرتتەۋ بويىنشا ءار 100 مىڭ ادامعا شاققانداعى پوليتسەيلەر سانى جونىنەن رەسەي – العاشقى ورىندى, ال قازاقستان 6-ورىندى يەلەنگەن.
