البەتتە, قىتاي ءۇشىن جەمقورلاردى انىقتاپ, ولاردى اياۋسىز جازالاۋ ءدال بۇگىنگى كۇننىڭ جاڭالىعى ەمەس. ەرتە كەزدەرى ۇرلىق ۇستىندە ۇستالعان ادامنىڭ قولىن كەسۋ جازاسى كەڭىنەن قولدانىلعان بۇل ەلدە سوڭعى عاسىردا جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتىڭ جولىن ءتۇپ-تامىرىمەن كەسۋ ماقساتىندا جاسالاتىن شارا بارىنشا شەگىنە جەتتى. مۇندا 2000 جىلدان بەرى عانا جەمقورلىق سيپاتىنداعى قىلمىستارى اشكەرەلەنگەن 10 مىڭعا جۋىق شەنەۋنىك اتىلدى, تاعى 120 مىڭ شامالاس لاۋازىم يەسى 10-20 جىل ارالىعىندا باس بوستاندىعىنان ايرىلۋ جازاسىنا كەسىلدى.
قازىرگى زامانعى قىتاي وزگەلەردىڭ تەحنيكا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىن سول قالپىندا اينىتپاي جاساپ شىعارا بەرەتىن الىپ كوشىرگىش ماشيناعا ۇقسايدى. بىراق قىتايلىقتارعا ەندى الەمگە قاعازدى, كىتاپ باسۋدى, وق-ءدارى, قۇبىلنامانى ويلاپ تاپقان ەجەلگى داۋىرلەردەن بەرگى وزدەرىنىڭ ايتۋلى ءتول جاڭالىقتارىن ۇسىناتىن كەز دە كەلدى. بۇل رەتتە قىتاي دۇنيەگە تسيفرلى تەحنولوگيا سالاسىندا ۇستەمدىك كورسەتۋدى قولعا الا باستاعان سياقتى.
اسپان استى ەلى مۇنىڭ ءبىر سالاسىن جوعارىدا ايتىلعان ادامنىڭ جەمقورلىق سيپات بويىنشا الاتىن رەيتينگىلىك كورسەتكىشىنە ارناعالى وتىر. ونىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى قازىر كەز كەلگەن ءدىننىڭ پوستۋلاتىنان تابۋعا بولاتىن ادامنىڭ بۇل ومىردە جاساعان جاقسىلىعى مەن جاماندىعىن جازىلىپ تۇراتىنى جايىنداعى تامسىلىنەن تۋىندايدى. يسلامدا ول پايعامباردىڭ حاديسىندە ايتىلاتىن «وڭ يىقتا وتىرعان پەرىشتەنىڭ جاقسى ىستەردى, سول يىقتاعىسى ناشار تىرلىكتەردى جازىپ وتىراتىنى» تۋرالى ءتاسپىر ارقىلى ۋاعىزدالادى. مىنە, قىتاي وقىمىستىلارى وزدەرى «بۇكىل الەمدى كورىپ تۇراتىن كوز» رەتىندە وسى عاسىردا ومىرگە كەلتىرىپ وتىرعان بۇل تەحنولوگيانى «الەۋمەتتىك كرەديت جۇيەسى» دەپ تانيدى.
اتالمىش جاڭا تەرميننىڭ ماعىناسى جاعىنان مەيلىنشە تۇسىنىكتى تەگى «الەۋمەتتىك سەنىم ءبىلدىرۋ جۇيەسى» بولىپ تابىلادى. ەلدە وسىنداي جۇيەنىڭ قۇرىلعانى تۋرالى اقپار العاش رەت قحر-دى مۇنىڭ الدىندا, 2002–2012 جىلدارى باسقارعان توراعا حۋ تسزينتاو تۇسىندا جاريالانعان ەدى. ول 2007 جىلى «قحر مەملەكەتتىك كەڭەسى كەڭسەسىنىڭ الەۋمەتتىك كرەديت جۇيەسىن قۇرۋ تۋراسىنداعى بىرقاتار ەسكەرتپەلەرى» دەپ اتالاتىن قۇجات تۇرىندە جارىققا شىقتى. جوبا ول كەزدە اقش-تا FICO كومپانياسى جۇرگىزىپ وتىرعان زاەم تولەۋشى تۇلعانىڭ تولەم تولەۋ قابىلەتىنە باعا بەرەتىن سكورينگ جۇيەسىنىڭ كەڭەيتىلگەن تۇرىنە ۇقسايتىن. ال ەل باسشىلىعىنا سي تسزينپين كەلگەننەن كەيىن, 2014 جىلى وسى ماسەلەگە بايلانىستى «الەۋمەتتىك كرەديت جۇيەسىن قۇرۋ باعدارلاماسى (2014-2020)» دەپ اتالاتىن جاڭا قۇجات جاريالاندى. مۇندا الدىڭعى جۇيە ادام تانىماستاي بولىپ وزگەرىپ كەتتى. ونىڭ تارماقتارى 2020 جىلعا قاراي قۇرلىقتىق قىتايداعى ءاربىر كومپانيا عانا ەمەس, سونىمەن قاتار ءاربىر تۇرعىنى ناقتىلى ۋاقىت رەجيمىمەن باقىلاۋعا الىنىپ, وسى جۇيە بويىنشا باعالارىن الىپ تۇراتىن بولادى. جەكە تۇلعانىڭ سەنىم رەيتينگىسى ەلدىڭ ىشىندە قولدانىلاتىن پاسپورتىنا ەنگىزىلەدى. سونىمەن بىرگە رەيتينگ ينتەرنەتتەگى قولجەتىمدى ماعلۇماتتاردىڭ ورتالىق بازاسىندا جاريالانادى.
بۇل جۇيەنىڭ پيلوتتىق رەجيمى قازىر قىتايدىڭ شامامەن وتىزشاقتى قالاسىندا ءجۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ اراسىندا شاندۋن پروۆينتسياسىنداعى جۋنچەن دۋانى كوش باستاپ كەلەدى. اتالمىش شاھاردا تۇراتىن 670 مىڭ ادامنىڭ اربىرىنە 1000 بالدىق ستارتتىق رەيتينگ بەرىلگەن. بۇدان ءارى ول اركىمنىڭ جەمقورلىق سيپاتىنداعى ارەكەتتەرى بار-جوعىنا قاراي نە ءوسىپ, نە ءوشىپ وتىرادى. ال جۋنچەندە 142 مەكەمە كۇندەلىكتى 160 مىڭ ءتۇرلى پارامەتر بويىنشا تەكسەرىلۋدەن وتۋدە. وسىنداي تەكسەرۋ جەكە ادامدار اراسىندا دا قىزۋ قولعا الىنعان. مۇنىڭ مىناداي ءتۇيىنى بار. ەگەر لاۋازىمدى تۇلعا باسىندا بەرىلگەن بالى سانىن 1050 دەڭگەيىندە ۇستاي السا, ول ۇلگىلى قىزمەتكەر بولىپ سانالىپ, وعان ءۇش ا ارپىمەن بەلگىلەنەتىن ماركەر قويىلادى. سول سياقتى 1000 بالى بار شەنەۋنىكتىڭ رەيتينگىسى ەكى ا ءارپى ارقىلى كورسەتىلەدى. بىراق بالل مولشەرى 900-گە ءتۇسىپ كەتسە, قىزمەتكەر ۆ دەڭگەيىنەن ءبىر-اق شىعادى. بىراق ول مۇنىمەن دە جۇمىسىن بۇرىنعىسىنشا اتقارا بەرەدى. الايدا, دەڭگەي 849 بالل بەلدەۋىنەن دە تومەن تۇسەر بولسا, ءسوز ءتىپتى باسقا, شەنەۋنىك سول بويدا س اۋماعىنا سىرعىپ بارىپ, مەملەكەتتىك جانە مۋنيتسيپالدىق قۇرىلىمداردان قۋىلىپ كەتەدى.
دەڭگەي بۇدان تومەن تۇسكەن سايىن جاعداي ودان دا ناشارلاي بەرەدى. ايتالىق, 599 بالدىق كورسەتكىشكە يە بولعان قىزمەتكەردىڭ كۇنى بۇدان كەيىن شىنىندا قاراڭ بولاتىنى انىق. سەبەبى, ول وسى مولشەرىمەن قارا تىزىمگە جاتاتىن D كاتەگورياسىنىڭ شەڭبەرىنە كىرىپ كەتەدى. جوعارىدا ايتىلعان جۋنچەندە دە جۇرتتىڭ رەيتينگىلەرى ءارتۇرلى. بىراق تىم تومەن ءتۇسىپ, قۇلدىراپ كەتكەندەرى مۇلدەم جوق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە مۇندا اا كاتەگورياسىنا جاتاتىن ادام 200 مىڭ يۋاندىق تۇتىنۋ كرەديتىن, تومەنگى پايىزدىق مولشەرمەن, ەشقانداي كەپىلسىز الا بەرەدى. ال ا كاتەگورياسىنداعى جەكە تۇلعا ەمدەلۋ قۇنى 10 مىڭ يۋاننان اسپايتىن بولسا, ەشبىر كەپىلسىز اۋرۋحانا جاتا الادى. قىتايدىڭ بۇل سەنىم ءبىلدىرۋ جۇيەسى بويىنشا جاسالاتىن رەيتينگىلىك سالاسىندا مۇنداي جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردىڭ ءتۇرى كوپ.
بۇل جەردە «جوعارى رەيتينگىلىك كورسەتكىشتى قالاي قامتاماسىز ەتۋگە نەمەسە جوعالتىپ الۋعا بولادى؟» دەگەن سۇراققا وراي جۋنچەن بيلىگى تولىققاندى ءبىر-اق سوزبەن جاۋاپ قايتارادى. بارلىق ۋاقىتتا زاڭ تالاپتارىنا ساي ءومىر سۇرە وتىرىپ, كرەديتتى ۋاقتىلى جاۋىپ وتىرۋ, سالىقتى تولەۋ, جول قوزعالىسى ەرەجەلەرىن ساقتاۋ ء(اربىر ءتارتىپ بۇزۋشىلىق فاكتىسى اقشالاي ايىپتان بولەك, بەس بالدان جوعارى ۇپايىن كەمىتىپ كەتەدى), قوعامنىڭ مورالدىق-ادامگەرشىلىك قاعيداتتارىن بۇزباۋ سياقتى مىندەتتەرى ادال اتقارىپ وتىرساڭىز جەتىپ جاتىر. سول سياقتى اۋلادا يتىڭمەن بىرگە جۇرگەننەن كەيىن بولعان جەرلەرىڭدى تازالاپ كەتپەسەڭ – 5, جولدا جىلدامدىقتى مولشەردەن اسىرىپ جىبەرسەڭ 75 ۇپايدان قاعىلاسىڭ. ال مۇنداي شەكتەۋلەر سانى وتە كوپ.
البەتتە, جەمقورلىق دەرەكتەرىنە بايلانىستى كەمىتىلەتىن ۇپاي سانىن بۇلارمەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. ول كولەمىنە قاراي بىردەن بۇرىنعىسىنشا اتۋ جازاسىنا اپارۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءبارى ەلدەگى كاسىپورىنداردى دا, جەكە ادامداردى دا سوعان دەيىن جەتكىزبەۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتىر.
سەرىك
ءپىرنازار
