2019 جىلعى 9 ماۋسىمداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن قازاقستان ءوزىنىڭ دامۋ جولىنداعى جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باستى. وسى سايلاۋ ەلىمىزدەگى بيلىك ءترانزيتىنىڭ ۇدەرىسىنە نۇكتە قويدى. سول سايلاۋدا 70,96 پايىز داۋىس جيناعان قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. مەملەكەت باسشىسى سايلاۋ الدىنداعى ناۋقاندا ءوزىنىڭ الداعى ساياسي باعدارىن ناقتىلاپ, مەملەكەتتى باسقارۋ مەن ەكونوميكانى دامىتۋ سالالارىنداعى جۇيەلى رەفورمالارىن جاريالادى. ارادا وتكەن 4 جىلدا قازاقستان ەسكى جۇيە مەن جاڭا باعىتتىڭ ءبىر-بىرىمەن تارتىسۋىمەن بايلانىستى ءبىرشاما اعىنى قاتتى كەزەڭدى باستان كەشىردى. وسى تۇستا رەفورماتور-پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ باستاماشى بولعان, بۇگىنگە دەيىن ىسكە اسىرعان قوعامداعى وزگەرىستەرگە تالداۋ جاسايىق.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قۇرۋ – دەموكراتياعا قادام
ەڭ الدىمەن, مەملەكەت باسشىسى سول كەزەڭدە بەيبەرەكەتشىلدىك جايلاعان مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىن ساۋىقتىرۋ, دۇرىس جولعا باعىتتاۋ ماقساتى تۇرعانىن جاقسى ءتۇسىندى. بيلىك پەن بۇقارانىڭ, قارجىلىق-ونەركاسىپتىك توپتاردىڭ قارىم-قاتىناسىن ساپالى دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن رەفورمالار پاكەتىن قابىلداۋدى ۇيعاردى. ويتكەنى ءتورت جىل بۇرىن بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ جوقتىعى, بيۋروكراتيا مەن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ اسقىنۋى ابدەن شەگىنە جەتكەن ەدى.
پرەزيدەنت قىزمەتىنە كىرىسكەن العاشقى كۇنى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇرۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى. وسىلايشا, ءبىرىنشى شەشىمىمەن-اق ءوز ساياساتىنىڭ وزەگى بيلىك پەن بۇقارانىڭ ديالوگىن دامىتۋ ەكەنىن كورسەتتى. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ەنگىزىپ, بيلىكتەن كوڭىلى قالا باستاعان قاراشا مەن ۇكىمەتتىڭ اراسىنا جاڭا كوپىر ورناتتى. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ارقىلى قوعامنىڭ ءارتۇرلى توپتارىن نە الاڭداتىپ, نە شوشىتىپ وتىرعانىن قوعامدىق پىكىردىڭ كوشباسشىلارى ارقىلى ەستىپ-ءبىلدى. 2020 جىلى بۇقارالىق اكتسيالار حابارلاما سيپاتىنا اۋىسىپ, ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن اشىق بىلدىرەمىن دەگەن ادامدارعا بەلگىلى ءبىر الاڭداردا ءسوز سويلەۋگە رۇقسات ەتىلدى.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» دەگەنىمىز – شىنايى دەموكراتيالىق قوعامعا قادام جاساۋ. ءبىر جاعىنان كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ ۇستانىمىن اشىق, ەركىن ءبىلدىرىپ, بيلىك بۇتاقتارىن سىناي الادى. ەكىنشى جاعىنان, ءسوز بوستاندىعى مەن پىكىر الۋاندىعى سالتانات قۇراتىن ەلگە اينالامىز. مۇنداي قوعامدا بيلىكتىڭ تاراپىنان قۋعىنداۋعا ۇشىرامايتىنىن تولىق سەزىنەتىن باق وكىلدەرى دە الاڭسىز جۇمىس ىستەيدى. پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن اقورداداعى ءباسپاسوز جيىنىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ باسپاسوزگە ارقاشان اشىق ەكەنىن ايتقان. سول ءسوزىن تولىق دالەلدەدى. «مەنىڭشە, الەۋمەتتىك جەلىلەر قىلمىستىق ماقساتتا پايدالانىلماۋى كەرەك. اسىرەسە, ادامداردى ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسۋعا ۇگىتتەمەۋى كەرەك» دەگەن ويىنىڭ ماڭىزىن ارقايسىمىز دۇرىس تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. دەمەك, قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ فەنومەنى – ءسوز ەركىندىگى مەن پىكىر الۋاندىعى تىرەگى بولىپ تابىلاتىن, ۇلتتىق مۇددەنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان حالقى بار كۇش-قۋاتى زور مەملەكەت قۇرۋ.
كونستيتۋتسيالىق رەفورما – ادىلەتتىلىك جولىن تاڭداۋ
ودان كەيىن, ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىنىڭ ينستيتۋتتارى مەن بۇتاقتارىن جەتىلدىرۋ رەفورمالارى ىسكە اسىرىلدى. 2022 جىلى 5 مامىردا مەملەكەت باسشىسى كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋگە ارنالعان جارلىققا قول قويدى. بۇل ساياسي ماڭىزى اسا زور شەشىم بولدى. بۇل رەفەرەندۋمنىڭ ەرەكشەلىگى سول, پرەزيدەنت ءوزىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن كەڭەيتۋگە ەمەس, باسقا ينستيتۋتتارعا ءبولىپ بەرۋدى كوزدەيتىن كونستيتۋتسيالىق رەفورماعا باستاماشى بولدى. مىسالى, پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگى 7 جىلعا قىسقارتىلدى, ول ءبىر-اق رەت سايلانا الادى. ءسويتىپ, قازاقستاندىقتاردىڭ 78 پايىزعا جۋىعى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەردى قولدادى. مۇنىڭ ءوزى قوعامنىڭ پرەزيدەنتتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋدىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن كورسەتتى.
ەسكى جۇيەدە پرەزيدەنت باسشىلىق ەتىپ كەلگەن بيلىك پارتياسىنىڭ گەگەمونياسى ساقتالعانىن بىلەمىز. وسى ورايدا, ساياسي پارتيالاردىڭ شىنايى باسەكەلەستىككە ءتۇسۋى ءۇشىن ادىلەتتى تالاپتار ەنگىزۋ ماڭىزدى, قاجەتتى قادام بولدى. پرەزيدەنت ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىن پايدالانۋ كەزەڭىندە ەشقانداي ساياسي پارتياعا مۇشەلىككە وتپەيدى. بۇدان بولەك, پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارى جوعارى لاۋازىمدى ساياسي قىزمەتكە, كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورداعى لاۋازىمدى ورىنعا تاعايىندالا المايدى دەگەن نورما ەنگىزىلدى. وسى وزگەرىستەرمەن قاتار تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرى مەن مارتەبەسىنە قاتىستى بارلىق نورمالار كونستيتۋتسيادان سىزىلدى. بۇدان بىلاي, پرەزيدەنت وبلىس اكىمىن ءوزى تاعايىنداي سالماي, وسى ورىنعا لايىقتى دەگەن بىرنەشە ادامدى ۇسىنادى, سونىڭ ىشىنەن اكىمدى وبلىستىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى تاڭدايدى. سونداي-اق پرەزيدەنت سەناتتىڭ 50 دەپۋتاتىنىڭ 10-ىن عانا ءوزى تاعايىندايدى, سونىڭ ىشىندەگى 5-ەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنادى.
قازاقستاننىڭ جاڭا دەموكراتيالىق ساياسي مودەلگە كوشكەنىنىڭ ءبىر دالەلى – پرەزيدەنتتىڭ ءبىر مەرزىمگە عانا سايلانۋى (بۇل نورما ەشقاشان تۇزەتىلمەيدى, ونى قايتا قاراۋعا بولمايدى) ەمەس, كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ سۋديالارىنىڭ وكىلەتتىگى پرەزيدەنت پەن پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگىنەن ۇزاق بولاتىنى. ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگىن كۇشەيتۋگە جاسالعان قادامنىڭ ءبىرى, سەناتورلار تومەنگى پالاتا قابىلداعان زاڭ جوبالارىن ماقۇلداۋعا يا بولماسا ماقۇلداماۋعا قۇقىعى بار. الايدا جوعارعى پالاتا سوت جۇيەسىنە باقىلاۋ جاساۋدى قۇزىرەتىنە الدى. بۇدان بىلاي, جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ قۇرامىن بەكىتۋ, جوعارى سوت پەن كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعالارىن سايلاۋ سەناتتىڭ قىزمەتىنە جاتادى. «سوت جۇيەسى جانە سوتتاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭعا سايكەس, سوت توراعالارىن سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ كوزدەلۋدە. سوت جۇيەسىندەگى وزگەرىستەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەلەۋلىسى – قازاقستان ءولىم جازاسىنان تۇپكىلىكتى باس تارتتى. بۇرىنعى ەسەپ كوميتەتى جوعارى اۋديتورلىق پالاتا بولىپ وزگەردى. پالاتانىڭ توراعاسى جىل سايىن ەكى رەت ماجىلىسكە كەلىپ, ەسەپ بەرەدى.
پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردى جاساقتاۋ ءتارتىبى وزگەردى, ولاردىڭ وكىلەتتىگى كۇشەيدى. 19 ناۋرىزدا جاڭا ارالاس جۇيە (پارتيالىق ءتىزىم مەن ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر) بويىنشا ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارى سايلاندى. وبلىس ءماسليحاتتارىن قالىپتاستىرۋدا 50/50 جۇيەسى ەنگىزىلدى, ال اۋداندىق جانە قالالىق دەڭگەيدە تولىقتاي ماجوريتارلىق جۇيە قولدانىلادى. سايلاۋشىلار ءوزىن-ءوزى ۇسىنىپ, دەپۋتات بولعانداردىڭ قىزمەتىنە كوڭىلى تولماسا, مانداتىن قايتارىپ الادى. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ سايلاۋعا ىقپالىن جويۋ ءۇشىن, زاڭناماعا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەنىن بىلەمىز. بۇل جولعى سايلاۋدىڭ نەگىزگى 10 ەرەكشەلىگىن اتاپ كورسەتەيىك: 1. 2004 جىلدان كەيىن العاش رەت ماجىلىسكە دەپۋتاتتار ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر ارقىلى سايلاندى (98 دەپۋتاتتىڭ 29-ى); 2. ۇمىتكەرلەرگە پارتيالار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار اتىنان عانا ەمەس, ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋعا مۇمكىندىك تۋدى; 3. بۇل كەزەكتەن تىس سايلاۋ بولعانىمەن, ونىڭ وتەتىن مەرزىمى جارتى جىل بۇرىن بەلگىلى بولدى; 4. پارتيالاردىڭ پارلامەنتكە ءوتۋى ءۇشىن بەلگىلەنگەن تومەنگى شەگى 7 پايىزدان 5 پايىزعا تومەندەتىلدى; 5. ايەلدەر, جاستار جانە ەرەكشە مۇقتاجدىعى بار ادامدار ءۇشىن قاراستىرىلعان 30 پايىزدىق كۆوتا پارتيالىق ءتىزىم مەن مانداتتاردىڭ ءبولىنىسى كەزىندە ساقتالدى; 6. ءماجىلىستىڭ جاڭا قۇرامىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كۆوتاسى جويىلدى; 7. العاش رەت ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار سايلاۋىندا «بارىنە قارسىمىن» دەگەن باعان سايلاۋ بيۋللەتەندەرىنە ەنگىزىلدى; 8. سايلاۋعا 7 ساياسي پارتيا قاتىستى. ونىڭ ەكەۋى پارتيالار تۋرالى زاڭنىڭ جاڭا نورمالارى كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن تىركەلدى; 9. وبلىستارداعى ايماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى كاسىبي تۇردە جۇمىس ىستەدى; 10. سايلاۋشىلار بەس بيۋللەتەن بويىنشا داۋىس بەردى (رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى بيۋللەتەن سانى تورتەۋ).
ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمانىڭ تاعى ءبىر ناتيجەسى, ەلىمىزدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمى وزگەردى. جاڭادان اباي, جەتىسۋ جانە ۇلىتاۋ وبلىستارى قۇرىلدى. سەمەي قالاسى – اباي وبلىسىنىڭ, تالدىقورعان قالاسى – جەتىسۋ وبلىسىنىڭ, جەزقازعان قالاسى – ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولىپ بەكىتىلدى. الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قوناەۆ قالاسىنا كوشتى. پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن ىسكە اسىرىلعان ساياسي رەفورمالار ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىنە جاعىمدى جاعىنان اسەر ەتتى. قاسىم-جومارت توقاەۆ بيلىك پەن بۇقارانىڭ ديالوگىن ودان ءارى نىعايتۋعا كۇش-جىگەرىن سالدى. سونىڭ ارقاسىندا ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا جانە ولاردىڭ ەلىمىزدى جان-جاقتى دامىتۋ ىسىنە جۇمىلدىرۋعا جول اشىلدى. بۇعان دالەل, ۇلىتاۋداعى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ جيىنى. ەندىگى باسقوسۋ تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني جانە مادەني بەسىگى – تۇركىستاندا وتەدى.
پرەزيدەنت قانداي قاعيداتتارعا ارقا سۇيەيدى؟
ەڭ باستىسى, پرەزيدەنت باستى ماقساتىنا جەتۋ, ياعني حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرىپ, ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ جولىندا ءوزى بۇعان دەيىن ۇسىنعان نەگىزگى قاعيداتتارعا ارقا سۇيەيدى. بۇل قاعيداتتار – زاڭ ۇستەمدىگى, ەل بىرلىگى, الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك جانە ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق. ءىس جۇزىندە وسى قاعيداتتاردىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ تۇرعانىنا مىسالدار كەلتىرەيىك. وتكەن جىلى پرەزيدەنتتىڭ پارمەنىمەن ەلدەن زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋعا, كولەڭكەدەگى ەكونوميكامەن اياۋسىز كۇرەسكە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ, كۇش جۇمىلدىرىلدى. تۇتاستاي العاندا, مەملەكەتكە ورتاق كۇش-جىگەرمەن 760 ملرد تەڭگەدەن استام سوماعا اكتيۆتەر قايتارىلدى, ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك يۋريسديكتسيالاردان 575 ملن دوللار كەلگەن.
ەكونوميكانى دەمونوپوليزاتسيالاۋ ءۇردىسى قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قايتارىلعان اكتيۆتەر ەلىمىزدىڭ ءار سالاسىنا جىبەرىلەدى. مىسالى, 100 ملرد تەڭگەنىڭ سالىعى قايتارىلسا, ول سالىق ورگاندارىنىڭ ءوز شوتىنا تۇسەدى. مەملەكەت قايتارىلعان جەردى, ءار ايماقتىڭ, ءار اۋىلدىڭ وزىنە قايتارادى. سونداي-اق قايتقان قارجى الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرگە جۇمسالادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان «قازاقستان حالقىنا» قورىنىڭ اياسىندا ماتەريالدىق كومەككە اسا مۇقتاج ازاماتتارعا ەڭ الدىمەن, جاردەم بەرىلەدى. «سامۇرىق-قازىنا» ۇاق» اق جىل سايىن ءوز تازا تابىسىنىڭ كەم دەگەندە 7 پايىزىن اتالعان قوردىڭ شوتىنا اۋدارادى. 2024 جىلدان باستاپ «ۇلتتىق قوردان – بالالارعا» اتتى جوبا ىسكە قوسىلادى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ۇلتتىق قوردان بالالارعا بولىنەتىن جاردەماقى ماسەلەسى جونىندەگى زاڭ جوباسىن ءبىراۋىزدان ماقۇلدادى. بۇل – پرەزيدەنت جۇزەگە اسىرىپ جاتقان اۋقىمدى رەفورمالار باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى باستامالارىنىڭ ءبىرى. ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ جارتىسى 18 جاسقا تولماعان جاس قازاقستاندىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ ارنايى شوتتارىنا اۋدارىلىپ وتىرادى. وسىلايشا, پرەزيدەنتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى باستاماسى زاڭ تۇرعىسىنان راسىمدەلىپ, ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسى حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەي باستايدى.
رەفورماتور-پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ساياسي باعدارىندا الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ايرىقشا كوڭىل بولەتىنىن ايعاقتايتىن مىسالدار جەتەرلىك. ماسەلەن, حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا ءارتۇرلى تاسىلدەر, قۇرالدار قولدانىلىپ ءجۇر. سونىڭ ءبىرى – زەينەتاقىنىڭ اقشاسىن باسپانا ساتىپ الۋعا جانە ەم-دوم الۋعا جۇمساۋ. بۇگىنگە دەيىن 1,7 ملن وتانداسىمىز وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ, الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشىپتى. رەسمي مالىمەتكە ۇڭىلسەك, 2021 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان 2022 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنا دەيىن بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى ءوزىنىڭ تۇرعىن ءۇي جاعدايلارىن جاقسارتۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن 1 323 432 سالىمشىسىنىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرعان. قازاقستاندىقتاردىڭ بانكتەردەگى شوتىنا 3,1 ترلن-نان اسا تەڭگە اۋدارىلىپتى. بۇعان قوسا, نەسيە الىپ, قايتارا الماعان ازاماتتارعا كومەكتەسەتىن بانكروتتىق تۋرالى زاڭ قابىلداندى.
P.S:كەشەگى ىندەت دۇربەلەڭى, قاڭتار قاسىرەتى سياقتى وقىس وقيعالار ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە, ەلدىگىمىزگە ۇلكەن سىناق بولعانى انىق. الايدا بۇل سىناقتار قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ مەن ليبەرالداندىرۋعا قاراي جەتەلەدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن ەلىمىزدە قارقىندى جانە جان-جاقتى جەتىلۋ, دامۋ ۇدەرىسى باستالدى. كونستيتۋتسيالىق رەفەرەندۋم مەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ ناتيجەسى قاراپايىم حالىقتىڭ رەفورماتور-پرەزيدەنتتىڭ ستراتەگيالىق باعىتىن تولىق قولدايتىنىن كورسەتتى. ەندىگى ماقسات-مۇراتىمىز ءبىر, ول – قوعامنىڭ بىرلىگىن, ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ, پرەزيدەنت بەلگىلەپ بەرگەن رەفورمالار جوسپارىن تولىق كولەمدە ىسكە اسىرۋ. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى ايتقانداي, «ساياسي رەفورمالار جالعاسادى, ساياسي جۇيە ودان ءارى جاڭعىرتىلا بەرەدى».
