سوڭعى جىلدارى ءبىز ارالاساتىن, وزىمىزگە تانىس كەڭىستىكتەگى قالا شارۋاشىلىعىندا «رەنوۆاتسيا» دەگەن تەرمين ءجيى ايتىلاتىن بولىپ ءجۇر. ول لاتىن تىلىنەن تارجىمالاعاندا, «جاڭارتۋ», «قالپىنا كەلتىرۋ», «جوندەۋ» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ال كەڭ اۋقىمدا الىپ قاراعاندا, قۇرىلىس تۇتاستىعىن بۇزباي جاڭعىرتۋ, رەكونسترۋكتسيا جاساۋ, رەستاۆراتسيادان وتكىزۋ, جاقسارتا ءتۇسۋ پروتسەسىن تاسپىرلەيدى. قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ كوپتەگەن ءىرى قالالارى وسى ۇدەرىستى باستان كەشۋدە.
ءسوز ەتىلىپ وتىرعان رەنوۆاتسيا پروتسەسىنىڭ تۇرلەرى دە كوپ. ول وندىرىستىك جانە ازاماتتىق قۇرىلىستان وزگە, نەگىزگى كاپيتال سالاسىنداعى يننوۆاتسيالىق جۇيەدە دە, تەحنيكالىق جاراقتاندىرىلۋدا دا, اۆتوماتتاندىرۋ كەشەنىندە دە, جاقىن ورنالاسقان نىسانداردى ءبىر-بىرلەرىنە جالعاۋ ماقساتىندا دا جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن. ءبىز بۇگىن سونىڭ ىشىندە ازاماتتىق قۇرىلىس رەنوۆاتسياسى جايلى وي قوزعاماقپىز. ول, نەگىزىنەن, ەلدى مەكەندەردەگى ۇيلەردى ءسۇرىپ تاستاپ, ورنىنا جاڭا نىساندار سالۋ جولىمەن جۇزەگە اسىپ جاتىر.
رەنوۆاتسيا قالانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن جاپپاي قيراتىپ, ورنىنا باسقا سونداي نىساندار سالۋدى ماقسات تۇتپايدى. ول رەتتى, كەزەگىمەن, جونىمەن بولعاندا عانا كوزدەگەن مۇراتىنا جەتەدى. مۇنداي پروتسەسكە استانا باياعىدا كوشىپ كەتكەن. ول ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ەسكى ۇيلەردى قيراتۋ جولىمەن جۇزەگە استى. مۇنىڭ سۇرگىنى بۇرىنىراقتا حالىقتى باسپانامەن جەدەلدەتە قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا سوعىلعان «حرۋششەۆكا» دەپ اتالعان ءتورت قاباتتى ۇيلەردى بۇزۋدان باستالدى. شىنىندا, بۇدان 50-60 جىل بۇرىن ۋاقىتشا مەكەن رەتىندە سالىنعان بۇل ۇيلەر, قازىرگى زامانعى تالاپ تۇرعىسىنان قاراعاندا, تۇرمىسقا قولايسىز ەدى. وداقتى ن.س.حرۋششەۆ باسقارىپ تۇرعان كەزدە قاتارعا قوسىلعان بۇل ۇيلەر سوعىستان كەيىنگى جىلدارى پايدا بولعان باراقتار مەن كوممۋنالدىق ۇيلەردە تۇرىپ جاتقان ادامداردى ولاردان گورى دۇرىسىراق پاتەرلەرگە قونىستاندىرۋ ءۇشىن كوتەرىلدى. بىراق ولاردىڭ ورنىنا جاڭا جايلار سالىپ, تۇرعىنداردى كەيىن باسقا جايلىراق ۇيلەرگە كوشىرۋ جونىندەگى نيەت سول كۇيى ورىندالعان جوق. جۇرت كولەمى تار, جۋىناتىن بولمەسى مەن اجەتحاناسى جوق وسى ۇيلەردەن شىعا الماي قالدى.
البەتتە, رەنوۆاتسيا قالا كەلبەتىن دامىتۋ مەن ونى جاڭا سيپاتتا جاساۋعا وراسان زور مۇمكىندىك الىپ بەرەدى. ونداعى ەڭ باستى ماسەلە سۇرىلەتىن ۇيلەردەگى تۇرعىنداردىڭ جەكە كەلىسىمدەرىن الۋ بولىپ تابىلادى. ەلوردادا جوعارىدا اتالعان باسپانالاردان بولەك, سولاردىڭ قاتارىنداعى كوپتەگەن جەر ۇيلەر دە بۇزىلدى. باستاپقى كەزدەردە ولاردا تۇراتىن وتباسىلارعا جان باسىنا قاراي ءارتۇرلى بولمەلى پاتەرلەر بەرىلگەن. بىراق كەيىن اركىمنىڭ ءۇيىنىڭ قۇنى جەكە ەسەپتەلىپ شىعىپ, سوعان تيەسىلى اقشا تولەنە باستادى. بۇل جاعداي تۇرعىندار تاراپىنان ءبىراز رەنىش تە تۋعىزدى.
ەندى الەمدىك تاجىريبەگە كوز جۇگىرتىپ كورەيىك. قازىرگى كۇندەرى رەسەيدە ەلدىڭ بارلىق قارجى رەسۋرستارى الدىنا وسى زامانعى استانا اتانۋ مىندەتىن قويعان ماسكەۋدى جاڭعىرتۋعا جۇمسالىپ جاتىر. كرەملدى قالادا قولايلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ بارلىق العىشارتتارىن جاساۋعا تالپىنىس بار. وسى ماقساتتا مۇندا جولدار مەن تروتۋارلار جاقسارتىلىپ, جاسىل جەلەكتى ايماقتار مەن بەلدەۋلەر كوبەيتىلۋدە. بىراق قالا باسشىلىعىنىڭ ادام تۇرۋعا جارامايتىن بىرقاتار ەسكى ۇيلەردى الىپ تاستاۋ جونىندەگى شەشىمىنە تۇرعىنداردىڭ ءبىرازى قارسى شىعىپ, جۇمىستى اقىرىنا دەيىن اپارۋعا قاتتى قارسىلىق ءبىلدىردى. سويتسە, بۇل كىسىلەر سودان كەيىن وزدەرىن دالاعا قالدىرىپ كەتەدى دەپ قورقادى ەكەن. سەبەبى دۋمادا ءبىرىنشى وقىلىمدا قابىلدانعان رەنوۆاتسيا تۋرالى زاڭدا تۇرعىندار قۇقىقتارىن اياققا باساتىن باپتار بار كورىنەدى. ولار وسىنى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.
ال ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە ەسكى ۇيلەردى جاپپاي ءسۇرىپ تاستاپ, ورنىنا جاڭاسىن سالۋ ءۇردىسى جوق. نەگە؟ سەبەبى ولارداعى بۇدان 200 جىل الدىن سالىنعان تاباندارى تاس ۇيلەر ءالى دە پايدالانۋعا جارايدى, ساۋلەتتىك شەشىمى قالانىڭ كوركىن كوتەرمەسە, ەشبىر تومەندەتپەيدى, جالپى ءانسامبلدىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرمەيدى. ونداي ىرگەلەرى بەرىك ۇيلەر ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگتە دە از ەمەس. ءدال سونداي ەكى عاسىرلىق تاريحى بولماعانىمەن, ءجۇز جىلدىق عۇمىرى بار جاقسى قالىپتاعى عيماراتتار الماتىدا دا كەزدەسىپ قالادى.
دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى كارى قۇرلىقتا رەنوۆاتسيا ۇردىسىنە ءۇن قاتىپ, ءىشىنارا وزگەرىستەرگە ىلىنگەن ەلدەر شىعا باستادى. ايتالىق, 2014 جىلى فين ۇكىمەتى حەلسينكيدىڭ بىرقاتار شاعىن اۋداندارىندا وتكەن عاسىردىڭ 60-ىنشى جىلدارى بوي كوتەرگەن بەس قاباتتى ۇيلەردى قيراتۋعا ۇيعارىم جاسادى. ولار ەل استاناسىندا تۇرعىندار سانى كۇرت وسە باستاۋىنا بايلانىستى 30 جىلدىق مەرزىمگە ەسەپتەلىپ سالىنىپتى. بىراق جايى مەن جاعدايى «حرۋششەۆكالاردان» اناعۇرلىم ارتىق. سوعان قاراماستان, بيلىك بۇل قونىستاردى جويعان ءجون دەپ تاپقان. سويتسەك, ولاردى كۇردەلى جوندەۋگە جۇمسالاتىن قارجى ءاربىر ءۇيدىڭ نارىقتاعى باعاسىنان 80 پايىزعا اسىپ كەتەدى ەكەن. سوندىقتان ۇكىمەت مۇنداي شىعىندى جايلاردى قيراتىپ, تۇرعىنداردى جاڭا ۇيلەرگە كوشىرۋ الدەقايدا ارزانعا تۇسەدى دەپ شەشكەن.
مۇنداي رەنوۆاتسيالىق باعدارلامالار قازىرگى تاڭدا دانيا, نيدەرلاند جانە گەرمانيا سەكىلدى ەلدەردە دە قولعا الىندى. گەرمانيادا بۇل ناۋقان ەلدىڭ شىعىس بولىگىندە, ياعني بۇرىنعى گدر اۋماعىندا عانا ءجۇردى. ولاردىڭ ءبارىن كەڭەس بيلىگى كەزىندە سالىنعان پانەلدى ۇيلەر قۇرادى. بىراق بارلىق نارسەدە ۇقىپتىلىق تانىتاتىن نەمىستەر ەسكى عيماراتتاردىڭ ءبارىن بىردەي تۇرە كوتەرىپ, ءسۇرىپ تاستاعان جوق, ادام تانىماستاي ەتىپ رەكونسترۋكتسيا جاساپ شىقتى. وسىلايشا, بەس قاباتتى ۇيلەر ءۇش قاباتتى بولىپ شىعا كەلدى, كەيبىر ۇيلەردەگى كىرەبەرىستەر سانى ەكى ەسە ازايتىلدى, الدىڭعى قاسبەتى جاڭادان جاسالدى. بۇلاردىڭ كەيبىرى كولەمى ۇلعايتىلىپ, كەڭ اۋقىمدى اپارتامەنتكە اينالدىرىلدى, جوعارعى قاباتىنا بالكون قوسىلدى, بازبىرىندە ءتىپتى شاعىن باق پايدا بولدى.
اقش-تا رەنوۆاتسيا ۇدەرىسى بارىنەن بۇرىن باستالعان ەدى. نەگىزى, جۇرتتى جاپپاي ارزان ۇيلەرگە كوشىرۋ ءتارتىبى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە سوناۋ 30-ىنشى جىلداردىڭ باسىندا ورىن العان ۇلى دەپرەسسيا كەزىندە جۇزەگە استى. ەلدى تەودور رۋزۆەلت باسقارىپ تۇرعان تۇستا كەدەي وتباسىلارى ءبىر قاباتتى, ۆانناسى, ءاسۇيى جانە جىلىتۋ جۇيەسى بار 3-4 بولمەلى جەر ۇيلەردى تيىن-تەبەنگە ساتىپ الىپ ەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ دۋايت ەيزەنحاۋەر ۇكىمەتى 1950 جىلدان باستاپ جىل سايىن جاڭاعىداي كوتتەدجدەردىڭ ورنىنا 20-30 مىڭ كوپ قاباتتى ۇيلەر سالۋدى قولعا الىپ, رەنوۆاتسيا رەۆوليۋتسياسىن جاسادى.
قۇراما شتاتتاردا مۇنداي ءۇردىس ءالى جالعاسىپ كەلەدى. قازىر ۇيلەردى بۇزىپ, ورنىنا جاڭا نىساندار تۇرعىزۋدى شتاتتاردىڭ بيلىكتەرى وزدەرى شەشە بەرەدى. وسىلايشا, 2013 جىلى نەشۆيلل شتاتىندا 600-گە جۋىق تۇرعىن ۇيلەر سۇرىلگەن. ميچيگان شتاتىنىڭ دەترويت قالاسىندا 2014 جىلى مەجەلەنگەن 40 مىڭ ءۇيدىڭ 11 مىڭى قيراتىلىپ, ورىندارىنا جاڭا قونىستار سالىنا باستاعان.
رەنوۆاتسيا تولقىنىنان تۇركيا دا شەت قالعان جوق. مۇندا بيلىك 90-ىنشى جىلدارى انكارا مەن ىستانبۇل ماڭايىندا ورنالاسقان «گەدجەكوندۋ» دەپ اتالعان ءبىر قاباتتى ۇيلەردى جاپپاي جويۋعا كىرىستى. ولاردىڭ ءبارى جۇرتتىڭ «ءبىر ءتۇن قونىپ شىعۋ ءۇشىن» دەگەن ماعىنادا ءوز بەتتەرىنشە, رۇقساتسىز سالىپ العان, شىن مانىندەگى لاشىق ىسپەتتەس تۇرعىنجايلارى ەدى. ولاردا تۇراتىن وتباسىلارىنىڭ بارىنە جان باسىنا قاراي جاي بەرىلىپ, الىنعان جەرلەردە ساۋلەتتى شاعىن اۋداندار بوي تۇزەدى. سوڭعى 30 جىلدىڭ ىشىندە قىتايدىڭ بارلىق ءىرى قالالارى ءىس جۇزىندە تۇگەل دەرلىك بۇزىلىپ, تۇتاس جاڭادان جاسالىپ شىقتى. ءسويتىپ, 129 ملن جاڭا ۇيلەر تۇرعىزىلدى. تەك 2005-2010 جىلدارى عانا شىن ەلىندە تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ 16 پايىزىنا دەمونتاج جاسالدى.
تۇتاستاي العاندا, رەنوۆاتسيانىڭ قالا كەلبەتى مەن كەسكىنىن كەرەمەت ەتىپ وزگەرتە الاتىنى راس. ول – تابيعي پروتسەسس. الايدا ونى ءداۋىر تالابىنا ساي جاساي ءبىلۋ وڭاي ەمەس. بۇل جەردە سالاعا قاتىستى بىلىكتى مامانداردىڭ اقىل-كەڭەستەرى مەن كومەگى اۋاداي قاجەت. ەڭ باستىسى, ول قالانىڭ باس جوسپارى نەگىزىندە جاسالىپ, بەلگىلى ءبىر ارحيتەكتۋرالىق باعىتقا باعىنۋى ءتيىس.
سەرىك ءپىرنازار
