93 كۇن بويى جالاۋى جەلبىرەگەن «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمە ءوز جۇمىسىن اياقتاپ, تاريح قويناۋىنا كەتتى. ەل ورداسى – استانادا وتكىزىلگەن الەمدىك دەڭگەيدەگى شارانىڭ جابىلۋ سالتاناتى ەكسپو قالاشىعىنداعى كونگرەسس ورتالىقتا ءوتتى. سالتاناتتى شارادا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كورمەنى قورىتىندىلاپ, ونى جابىق دەپ جاريالادى. ايتا كەتەيىك, 4 ميلليون ادام تاماشالاعان كورمە اياسىندا 115 مەملەكەت پەن 22 حالىقارالىق ۇيىم «بولاشاق ەنەرگياسى» تاقىرىبىندا جاھان جەتىستىكتەرىن تانىستىردى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىن قورىتىندىلادى.
– استاناداعى «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە ءارى تابىستى وتكەنىن زور ماقتانىشپەن ايتقىم كەلەدى. بۇل ءتاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان ايرىقشا جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى بولدى. ەلوردا ءۇش اي بويى 115 ەل مەن 22 حالىقارالىق ۇيىمنىڭ باسىن قوسقان ەكسپو قالاشىعىنا اينالدى. بۇل كورمە قازاقستاننىڭ بۇكىل الەمگە تانىمالدىعى مەن تۋريستەر ءۇشىن تارتىمدىلىعىن ارتتىردى. ەلىمىزگە كەلگەن مارتەبەلى مەيماندارعا حالقىمىزدىڭ قوناقجايلىعىن كورسەتىپ, «بولاشاق ەنەرگياسى» تاقىرىبىنا قاتىستى بۇكىل الەمنىڭ تاجىريبەسىن ءوز جەرىمىزدە توعىستىردىق.
كورمەنى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن 4 ميلليونعا جۋىق ادام كەلىپ تاماشالادى. بارشانىڭ نازارىن اۋدارعان اسەم قالاشىققا كۇن سايىن 40-50 مىڭداي ادام كەلىپ تۇردى. ءاربىر التىنشى قوناق شەتەلدىك بولدى. ال ەلىمىزدىڭ «نۇر الەم» ۇلتتىق پاۆيلونى كورمەنىڭ ەڭ تانىمال ورتالىعىنا اينالدى. وعان كورمە باستالعاننان باستاپ 1 ملن 300 مىڭ ادام كىرىپ شىقتى. تورتكۇل دۇنيە كوز تىككەن ەكسپو بەدەلىمىزدى بيىكتەتتى, رۋحىمىزدى كوتەردى, – دەدى ەلباسى.
قازاقستان پرەزيدەنتى ەلوردا مەن ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرى اتقارعان جۇمىستى جوعارى باعالاپ, حالىققا ءوز ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. سونداي-اق, كورمەنىڭ ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسىنە ەرەكشە توقتالدى.
– شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ 1400-دەن استام كاسىپورنى جالپى قۇنى 640 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن تاۋارلاردى جەتكىزۋ مەن قىزمەت كورسەتۋگە تاپسىرىس الدى. ەلىمىزدىڭ تۋريستىك الەۋەتى كوتەرىلىپ, سونىڭ ارقاسىندا تۋروپەراتورلاردىڭ قىزمەتىنە سۇرانىس 1,8 ەسەگە ارتتى. ەلورداداعى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەردىڭ سانى 10 پايىزعا كوبەيدى, ال قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنان تۇسكەن سالىق مولشەرى 1,2 ەسەگە ءوستى, – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
قازاقستان استاناسى تورتكۇل دۇنيەنىڭ نازارىن اۋدارتىپ, الەم حالىقتارىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. استانا «National Geographic Traveler» جۋرنالىنىڭ شەشىمى بويىنشا «بولاشاق قالاسى» دەپ تانىلدى. ال National Geographic تەلەارناسىندا «مەگاقۇرىلىستار: استانا – بولاشاق قالاسى» ءفيلمىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. «The New York Times» باسىلىمى قازاقستاندى كەلۋگە لايىقتى مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوستى. ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا, ەكسپو اياسىندا ۇيىمداستىرىلعان 6 مىڭنان استام مادەني شارا كورمەگە ەرەكشە اتموسفەرا سىيلادى.
– ەكسپو فەنومەنى عىلىم, بيزنەس پەن قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەدى. الەم ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتەرى مەن حالىقتارىنىڭ دوستىعىنا سەپتىگىن تيگىزدى. بارلىعى قازاقستاننىڭ باي تاريحىمەن تانىسىپ, مادەنيەتىنە قانىقتى. قازىرگى تاڭدا «بولاشاق ەنەرگياسى» – بارلىعىمىزدى الاڭداتاتىن اسا ماڭىزدى تاقىرىپ. كورمە وسى سالاداعى جاھان جاڭالىقتارىن كورسەتەتىن تاپتىرماس الاڭعا اينالدى. مۇندا بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ 140-قا جۋىق جوباسى تانىستىرىلدى. ەنەرگەتيكا مەن ەكولوگيا سالاسىنىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىنىڭ شەشىمى ەكسپو مانيفەسىندە ۇسىنىس رەتىندە جازىلدى. ءبىزدىڭ كورمە «تازا ەنەرگيانى» جاھاندىق دەڭگەيدە دامىتۋعا ايرىقشا ۇلەس قوساتىنىنا سەنىمدىمىن, – دەدى ول ءوز سوزىندە. ەلباسى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ايتتى.
– «نۇر الەم» جانە «بولاشاق ەنەرگياسى» تاقىرىبى كورىنىس تاپقان وزگە دە پاۆيلوندار كورمە اياقتالعاننان كەيىن دە ءوز جۇمىسىن توقتاتپاي, ەكسپو مۇراسىنا اينالادى. سونداي-اق, قالاشىقتا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى ورنالاسادى. ول ينۆەستيتسيا تارتاتىن قارجى حابىنا اينالىپ, حالىقارالىق قارجى جۇيەسىندە لايىقتى ورىن الۋعا ءتيىس.كورمە كەشەنىندە «جاسىل» تەحنولوگيالار مەن ينۆەستيتسيالاردى دامىتۋ جونىندەگى حالىقارالىق ورتالىعى مەن ءىت-ستارتاپتار حالىقارالىق تەحنوپاركى بوي كوتەردى. جاڭا ورتالىقتاردىڭ جۇمىسىنا بەلسەندى اتسالىسۋعا بارشالارىڭىزدى شاقىرامىن, – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ءسوز سوڭىندا پرەزيدەنت كورمەنى وتكىزۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان بارشا حالىققا العىسىن ايتىپ, كەلگەن قوناقتارعا ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
– وسىمەن «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەنى جابىق دەپ جاريالايمىن! كورمەنى وتكىزۋ يدەياسىنا قولداۋ كورسەتكەن قازاقستان حالقىنا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. ەكسپو-نىڭ ءساتتى وتۋىنە كوپتەگەن ادام اتسالىستى, ەڭبەك ەتتى. بارشاڭىزعا قازاق جەرىندەگى ايتۋلى شاراعا بەلسەنە قاتىسقاندارىڭىز ءۇشىن شىن جۇرەگىمنەن العىس ايتامىن, – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
كۇللى الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعان كورمەنىڭ جابىلۋ سالتاناتى جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. سالتاناتقا قاتىسام دەپ نيەت بىلدىرگەن كەز كەلگەن ەلوردا تۇرعىنى مەن قوناعى وسىناۋ شارانىڭ كۋاگەرى بولدى. ەڭ الدىمەن, كورەرمەن نازارىنا «بولاشاق ەنەرگياسى» تاقىرىبىنداعى تەاترلاندىرىلعان قويىلىم ۇسىنىلدى. بالاعا بولاشاقتان ءۇن قاتقان داۋىس «بولاشاق بۇگىننەن باستالادى», «بولاشاقتىڭ كۋاگەرى – سەنسىڭ!» دەي وتىرىپ, ادامزات تاريحىنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنان سىر شەرتتى. مىڭداعان جىلدار بويى ادام بالاسى ءوزى باعىندىرا الاتىن شىڭدارعا جەتىپ, تاريحتا ءوز ءىزىن قالدىرىپ وتىردى. ال الا المايتىن اسۋلارىن زەرتتەپ, زەردەلەپ, ونى دا باعىندىرۋعا بار كۇشىن جۇمسادى.
ارقاشاندا توقتاۋسىز جۇمىس جاساپ, ادام بالاسىنىڭ قۇدىرەتىن اسىراتىن جاڭا تەحنولوگيالارعا تولى بولاشاققا ۇمتىلدى. ال بۇگىنگى كۇن – سول ارمان بولعان «بولاشاقتىڭ» جارقىن بەينەسى. بۇگىنگى جەتىستىكتەر عالامشار مەن ادامزات ومىرىنە وزگەرىس ەنگىزۋدە. مۇنىڭ بارلىعى ەلورداداعى «ەكسپو-2017» كورمەسىندە كورىنىس تاپتى.
ەكسپو-عا قاتىستى ناقتى دەرەكتەردى كەلتىرسەك, كورمەنى الەمدەگى 4 ميلليون ادام كەلىپ تاماشالادى. قوناقتار مەن تۋريستەر 178 مەملەكەتتەن كەلدى, بۇل دەگەنىمىز الەمدەگى بار مەملەكەتتەردىڭ 98 پايىزىن قۇرايدى. كەلۋشىلەر كورمەدە قويىلعان بارلىق ەكسپوزيتسيانى كورىپ شىعۋ ءۇشىن 96 ساعاتىن جۇمسادى. ەكسپو اياسىندا 3500-گە جۋىق مادەني شارا وتكىزىلىپ, وندا 33 مىڭداي ءارتىس ونەر كورسەتتى.
«ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ باستى نىشانىنا اينالعان «نۇر الەم» ۇلتتىق پاۆيلونىنىڭ قۇرىلىسىنا 13 مىڭ توننا مەتالل پايدالانىلدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق, ەيفەل مۇناراسىن سالۋعا 9 مىڭ توننا مەتالل جۇمسالدى. شار جابىندىسى 2800 بىرەگەي اينەكتەن تۇرادى. «نۇر الەم» سفەراسىنىڭ جالپى اۋماعى – 22 000 شارشى مەتر, بۇل – ءتورت فۋتبول الاڭىنىڭ كولەمىمەن پارا-پار. كورمەنىڭ بارلىق نىساندارىنىڭ قۇرىلىسى ءۇشىن 56 مىڭ توننا مەتالل مەن 500 مىڭ توننا بەتون جۇمسالعان. بۇل ماتەريالدار الەمدەگى ەڭ بيىك ەكى مۇنارانى تۇرعىزۋعا جەتەدى.
53 ەلدىڭ مەملەكەت جانە ۇكىمەت باسشىسى كورمەنىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولدى. ال قوناقتاردى جىلى قارسى الىپ, جول سىلتەگەن 4500 ەرىكتى قالاشىقتا كۇنى-ءتۇنى قىزمەت ەتتى. كورمە جۇمىسى بارىسىندا كەلۋشىلەر 100 ميلليوننان استام سۋرەتكە تۇسكەن. ۇيلەنۋگە 88 ۇسىنىس جاسالعان. عالىمدار بۇگىنگى كۇنى ادامزات ومىرىنە وزگەرىس ەنگىزىپ جاتقان 153 عىلىمي ونەرتابىس ۇسىنعان. مىنە, وسىنىڭ بارلىعى – «ەكسپو-2017» كورمەسىندە بولعان قىزىقتار.
جابىلۋ سالتاناتىن تاماشالاعان كورەرمەن العاش رەت وسىدان 2 مىڭ جىل بۇرىن تۋريستەرگە ەسىگىن ايقارا اشقان حالىقارالىق كورمەنىڭ يگىلىكتەرىن ەسكە الدى. ماسەلەن, پاريجدە 1855 جىلى – كولىك, 1878 جىلى – فيلامەنتتى شام, ال 1901 جىلى بۋففالودا وتكەن بۇكىلالەمدىك كورمەدە رەنتگەن ساۋلەسى العاش رەت تانىستىرىلعانى كوپشىلىككە جاڭالىق بولدى. ادامزات 1939 جىلى نيۋ-يوركتە تەلەديدار سالاسىنداعى RCA-دىڭ العاشقى جەتىستىكتەرىمەن تانىستى. ال 1962 جىلى سيەتلدا وتكەن كورمەدە العاشقى كومپيۋتەرلەر كورەرمەندى تاڭعالدىردى. 1970 جىلى وساكاداعى ەكسپو-دا ۇيالى تەلەفون, 1982 جىلى نوكسۆيلدە وتكەن كورمەدە ساۋساقتىڭ ءىزىن سەزەتىن ەكران تەحنيكالىق جاڭالىق بولىپ تانىستىرىلدى. ال بۇگىنگى «ەكسپو-2017» كورمەسىندە كورسەتىلگەن ۆيرتۋالدى قويىلىمدار شىندىققا اينالاتىنى اقيقات. سولاردىڭ بىرقاتارىمەن تانىس بولايىق.
عالىمدار تەڭىز تولقىنىن بالامالى ەنەرگيا كوزى رەتىندە پايدالانا باستادى. تەڭىز تۇبىندە ورنالاسقان گەنەراتورلار تابيعاتقا زيان كەلتىرمەي-اق, جاڭا ەنەرگيا كوزى رەتىندە كوپتەگەن مەملەكەتتەرگە قۋات كوزىن سىيلاپ وتىر. كەلەسى ءبىر ونەرتابىس ىبىراي التىنسارين اتامىزدىڭ «مىڭ شاقىرىم جەرلەرگە, كۇن جارىمدا بارعىزدى» دەگەنى شىندىققا جاناساتىنىن دالەلدەيدى. سەبەبى «حايپەرلۋپ» دەپ اتالاتىن ارنايى قۇبىر ارقىلى ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن ۆاكۋمدى پويىز استانا مەن الماتى اراسىنداعى جولدى 40 مينۋت ارالىعىندا وتكەرۋگە قاۋقارلى. ساعاتىنا 1300 شاقىرىم جۇرەتىن پويىزدىڭ جوباسى ءبىزدىڭ كورمەدە تانىستىرىلدى. جوبانى ويلاپ تاپقان ونەرتاپقىش – امەريكالىق ينجەنەر يلون ماسك. سىناقتان وتكەن كولىكتى ەندى دۋباي مەن ابۋ-دابي اراسىندا جۇرگىزۋ ويلاستىرىلىپ جاتىر.
تۇرعىندار كەشكى سەرۋەندە ءجۇرىپ-اق قالا كوشەلەرىن جارىقتاندىرا الاتىن بولادى. ياعني, كينەتيكالىق ەنەرگيا ەلەكتر ەنەرگياسىنا الماسادى. ءاربىر باسقان قادامىڭىز قالانىڭ ەلەكتر جەلىسىنە 5 ۆاتت قوسادى. بۇل دەگەنىمىز ءبىر كوشە شامىنىڭ 30 سەكۋندتا جانىپ تۇرۋىمەن تەڭ.
وسىمدىكتى دە قۋات كوزى رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. فوتوسينتەز پروتسەسى ارقىلى تىرشىلىك ەتەتىن وسىمدىك تۇنىپ تۇرعان كۇن باتارەياسى ەكەن. عالىمدار وسىمدىكتىڭ تامىرىنان ەلەكترونداردى الاتىنداي تەحنولوگيانى ويلاپ تاپتى. بۇگىندە كىشكەنتاي گۇلدىڭ ءوزى ءسىزدىڭ سمارتفونىڭىزدى قۋاتتاۋعا شاماسى جەتەدى. جارقىن بولاشاقتا تەرەزە الدىندا تۇرعان گۇلدەر كوزدى دە قۋانتىپ, ءۇيدى دە جارىقتاندىرادى.
كەز كەلگەن اگرومادەنيەتتى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۆەرتيكالدى فەرما ەكولوگياعا ءوز ۇلەسىن قوسا وتىرىپ, جىل بويى مول ءونىم بەرۋگە دايار. ادام دەنساۋلىعىنا جانە ەكولوگياعا اسا ءتيىمدى مىرىش-بروم باتارەياسى ارتىق ەنەرگيانى جيناقتايدى. تەك قاجەت كەزدە ەنەرگيامەن بولىسەدى. مىنە, كۇن باتارەياسىمەن, سۋتەگىمەن, ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن كولىكتەر, ادامنىڭ كومەكشىسىنە اينالعان روبوتتار, ۇشاقتان جىلدام ءجۇيتكىگەن ۆاكۋمدى پويىزدار – مۇنىڭ بارلىعى جاھاننىڭ جاڭالىعىنا اينالاتىن باستامالار. وسىنىڭ ءبارىن كوزبەن كورىپ, قۇلاقپەن ەستىپ, قولمەن ۇستاپ كورگەن ءار كەلۋشى «جاسىل» ەكولوگيا تۋرالى تانىمىن قالىپتاستىردى. ال اسەرشىل بالاقايلاردىڭ قيالىنا قانات ءبىتتى. وسى يگىلىكتەردىڭ بارلىعى – كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە.
سالتاناتتى ءراسىم بارىسىندا «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ دايارلىعىنا اتسالىسقان حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ باس حاتشىسى ۆيسەنتە لوسسەرتالەس بەينەتاسپا ارقىلى قۇتتىقتاۋ جولدادى.
باس حاتشى: – جاڭعىرمالى ەنەرگيانى العا جىلجىتۋ – تۇراقتى دامۋعا باعىتتالعان وراسان زور ەڭبەك. بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن ءوندىرۋ, قولدانۋ, ونى تاراتۋ XXI عاسىردىڭ مىندەتى ەكەندىگىن جەتكىزگىم كەلەدى. اۋەلدە كورمە الدىندا قويىلعان مىندەتتەر مەن ماقساتتار جۇزەگە اسىرىلدى. ەلوردادا وتكەن ەكسپو كورمەسى قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرىن, مادەنيەتى مەن تاريحىن بارشا الەمگە پاش ەتتى. قازاقستان وسى جاۋاپتى ءىستى اتقارىپ, كورمەنى لايىقتى دەڭگەيدە وتكىزدى, – دەدى.
ونىڭ ايتۋىنشا, مۇنىڭ بارلىعى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ, ۇكىمەتىنىڭ جانە حالقىنىڭ بىرلىگى ارقاسىندا جۇزەگە استى. سونداي-اق, استانا – ەكسپو سىندى اۋقىمدى شارانى وتكىزۋگە لايىقتى قالا رەتىندە ءوز مارتەبەسىن اسقاقتاتتى, تاريحتا ءوز ورنىن ايشىقتادى دەپ سەنىمىن ءبىلدىردى ول. ال حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ تۋىن بيۋرو پرەزيدەنتى ستين كريستەنسەنگە «استانا ەكسپو-2017» ۇلتتىق كومپانياسى» اق باسقارما توراعاسى احمەتجان ەسىموۆ سالتاناتتى جاعدايدا تابىستادى.
قالاشىقتاعى امفيتەاتردا DJ Timoffey مەن ەسترادا ءانشىسى نۇربەرگەن ماحامبەتوۆ, «Americano» جانە «Hollywood» توپتارى اشىق اسپان استىندا ونەر كورسەتتى. ولار بىرنەشە ساعات بويى قوناقتاردىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ, بي بيلەدى. ساحناداعى الىپ ەكراندا ەكسپو كورمەسىنىڭ جابىلۋ سالتاناتى تىكەلەي ەفيردە كورسەتىلدى. مەرەكەلىك وتشاشۋدى كورۋگە جينالعان جۇرت الدىمەن «نۇر الەم» پاۆيلونىندا ءتۇرلى-ءتۇستى جارىق شوۋىن تاماشالادى. ال جەتى مينۋتقا سوزىلعان وتشاشۋ «مۋزارت» توبى, مايرا مۇحامەدقىزى, ءجاميلا سەركەباەۆا, لادا قىسىقوۆا جانە باسقا ونەر جۇلدىزدارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن كونتسەرتكە ۇلاستى.
ەكسپو ارقاسىندا كەرەمەت عيماراتتار بوي كوتەردى, قالا ءىشى كوركەيدى, جاڭا باستامالارعا جول اشىلدى, قانشاما ادام جۇمىسپەن قامتىلدى. قىسقاسى, قاراپايىم ادام كورمەنىڭ يگىلىگىن بىردەن سەزىنبەۋى مۇمكىن, الايدا بۇل كورمەنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ, ءتۇرلى شاراعا قاتىسقاندارعا ايان. ءيا, «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دا اياقتالدى.
ايتپاقشى, جاقىندا حالىقارالىق بيۋرو كورمەسىنىڭ ماراپاتتاۋ ءراسىمى ءوتتى. ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىن جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن حالىقارالىق بيۋرو كورمەسىنىڭ التىن مەدالى تابىستالدى. بارلىق جۇكتى كوتەرگەن استانا دا ماراپاتقا يە بولدى. بۇل سىي تەك ەلورداعا ەمەس, قالا تۇرعىندارىنا جانە كورمەگە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان جاندارعا ارنالادى. مەدال قالا اكىمى اسەت يسەكەشەۆكە تابىستالدى.
كورمە باستالعالى بەرى ەكسپو قالاشىعىنداعى جاڭالىقتارعا ءار نومىرىنەن ورىن بولگەن «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى ەكسپو-مەن قوش ايتىسپايدى, 2020 جىلى دۋبايدا كەزدەسكەنشە…
گۇلدانا تالعاتقىزى
