قازاقتىڭ داڭعايىر جازۋشىسى ساكەن سەرى ءجۇنىسوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى روزا نۇرماققىزى دا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭعى قازاق جەرىندەگى نەشە دۇركىن ساياسي-الەۋمەتتىك ءدۇمپۋدى ءوز باسىنان وتكەرىپ, سونىڭ ءبارىن جۇرەگىندە ساقتاپ قالىپتى. ەرەن زەرەكتىك قوي بۇل. كەز كەلگەنگە ول بۇيىرماعان.
ءومىر جولىن سارالاي وتىرىپ, اۋلەتىمەن ۇلت ساۋلىعى جولىندا قىزمەت ەتكەن روزا ءجۇنىستىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسى ويلانتقانداي. بۇل كۇيدى مەن دە, ول دا, بارشا سولتۇستىكتىكتەر دە باستان كەشتىك ەمەس پە. سونىڭ «جەمىسىن» ءالى دە كورۋدەمىز. ءيا, «ارقا جايلى بولسا ارقار اۋىپ» نەسى بار…
«سونبەيدى جاققان شىراعىڭ» اتتى كىتابىندا روزا ءجۇنىس مىنا ءبىز ايقايلاپ ايتا الماعان سول اششى شىندىقتىڭ بەتىن اشىپتى. «الماتى قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورنى س.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى بويىنشا ءتامامداپ, تسەلينوگراد قالاسىنا كەلگەن كەزىم. ماقسات – العان ءبىلىمىمدى اكەم نۇرماق دۇنيەگە كەلگەن ەلدە جاس ۇرپاققا تاراتۋ.
1964-1965-ءشى جىلدار ارالىعى. تىڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى تسەلينوگراد قالاسى ءورىستىلدى جاستاردىڭ مەكەنىنە اينالىپ كەتكەنىنە ءبىز سەكىلدى قازاقتىلدى جاس مامان قىز-جىگىتتەردىڭ كوزى ايقىن جەتكەندەي ەدى. قالادا ءبىر عانا جامبىل اتىنداعى ءۇشىنشى قازاق مەكتەبى, قازاق تىلىندە شىعاتىن ءبىر عانا گازەت «تىڭ ولكەسى», ونىڭ ءوزى ءبىر جابىلىپ, قايتا اشىلىپ مازاققا اينالعان جالعىز باسىلىم. قانشاما قالامى جۇيرىك جۋرناليست-فيلولوگتاردىڭ قاباعى قاتىڭقى. تالاي ەسىك اشىلىپ جابىلدى. قازاق ءتىلى دەسە, ات-تونىن الا قاشاتىن زامان تۋدى. اكەمنىڭ ەلىندە قىزمەت ىستەيمىن دەپ لەپىرىپ كەلگەن كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
تىڭ ولكەگە اينالعان سولتۇستىك قازاقستاننىڭ قالالارى تۇگىل, اۋىلدارىندا دا قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ, ارالاس مەكتەپتەر باسىمدىلىق الىپ, ۇلتتىق تراگەديا وسى تۇستان باستالدى».
ءيا, اۆتوردىڭ بۇل تۇستا ايتپاعى, ۇستەم ساياساتتىڭ سالدارىنان اۋلەتىمەن انا ءتىلىن قاستەرلەۋ كەرەك دەي ءجۇرىپ, انا ءتىلىڭدى ءبىلۋ تەكتىلىك دەي ءجۇرىپ, دالادا قالا جازداعانى. ابىروي بولعاندا, بىرەۋلەردىڭ جول كورسەتۋىمەن تسەلينوگرادتا جاڭادان بوي كوتەرىپ جاتقان تسەلينوگراد تەلەديدارىنا جۇرەكسىنە كەلەدى. ەندى قالىپتاسا باستاعان تسەلينوگراد ستۋدياسىنداعى بار قيىندىق پەن قۋانىشتى بىرگە كوتەرىسكەن, وزىنە جول كورسەتكەن جاس ارىپتەسى كەيىن سىرلاس قۇربىسىنا اينالىپ كەتكەن شولپان بايمولدينانى قيماس كوڭىلمەن ەسكە الىپ قويادى. مۇندا دا ول قازاق مەكتەپتەرى, قازاق ءتىلى جايلى كوكەيتەستى حابارلاردى ۇيىمداستىرۋىمەن باسشىلىققا جاقپاي قالىپ, قۋدالاۋعا ۇشىرايدى. اقىرى, ودان سوڭعى ەڭبەك جولىن الماتىدا جالعاستىرۋىنا تۋرا كەلگەن.
قايدا جۇرسە دە ساكەن اعاسى وعان جول كورسەتەر شامشىراعى-تىن, ال بۇگىندە تاعدىردىڭ جازۋىمەن ساكەن اعاسىنىڭ شىراقشىسى, ادەبي مۇراسىنىڭ ءناسيحاتشىسى.
سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ كولەمىندە ساكەن سەرىنى ىزدەسەك, الدىمەن, روزا ءجۇنىستى ىزدەپ تاۋىپ, سوعان جۇگىنەتىنىمىز دە سودان. ساكەن اعاسى كوزى تىرىسىندە «مەنىڭ قاناتىم» دەپ كەتكەن روزاسى سول ۇدەدەن كورىنىپ ءجۇر. ساكەن سەرى ورتامىزدا جوق بولسا دا, ونىڭ ادەبي مۇراسىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ, دارىپتەپ, رۋحىن قايتا-قايتا تەربەتىپ وتىراتىن روزا ءجۇنىس ەكەنىن الماتى مەن استانا قالاسىنىڭ زيالى قاۋىمى جاقسى بىلەدى. جانە دە ونىڭ بويىنداعى ءبىر ىزگى قاسيەت – ول تەك اعاسىنىڭ عانا ەمەس, جالپى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ جاناشىرى. وتىرعان ورتادا روزا جۇنىسقىزى, تەك ادەبيەت پەن ونەر, كەزىندە ءوزى دامدەس بولعان يگى جاقسىلار مەن جايساڭدار, الماتىداعى ءوزى تالاي قاتىسقان ادەبي وتىرىستار جايىندا سىر شەرتۋدەن شارشامايدى. ەر مىنەزدى, قاعىلەز جاننىڭ ايەل بوپ ارتىق-اۋىس ايتقان ءسوزىن ەستىگەن ەمەسپىز.
قازىبەك بي, قابانباي, بوگەنباي, ناۋرىزبايدىڭ قايتا ورالۋىن ءبىرىنشى بوپ قوزعادى.
ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان زامانىنىڭ وزىندە «جاپانداعى جالعىز ءۇي» رومانىمەن تىنىق دۇنيەنى شايقاپ كەتكەنى بار. بالا كەزىمىزدە وقۋعا تىيىم سالىنعان كىتاپتى جاسىرىپ قويعان جەرىنەن سۇراستىرىپ, قولدان-قولعا وتكىزىپ وقۋشى ەك. ويتكەنى, تىڭگەرلەر ەلى, قىزىلتۋلىقتار ءۇشىن ونداعى ءومىر بىزگە ەتەنە تانىس-تىن. كەيىپكەرلەرى رەتىندە ىشىندە «قۇجىناپ» جۇرەتىن بولعاندىقتان, ءوزىمىزدىڭ ادەبيەت الەمىنە كىرىپ كەتكەنىمىزگە ءماز بولۋشى ەك. سول ارقىلى كوزقاراسىمىزدى دا انىقتاپ قوياتىنبىز. قانشا كەلىمسەكتەرمەن قازاقتىڭ ءتىلى, جەرى, قىزى ءۇشىن پىشاقتاسقان قازاق جىگىتتەرىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ وستىك. بۇل رومانداعى كورىنىس مەنىڭ بالا كەزىمدەگى شىنايى ءومىرىمنىڭ ايناسى ىسپەتتەس.
ەكىتومدىق «اقان سەرى» رومان-ديالوگياسى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنان ورىن الۋعا لايىق تۋىندى. ونىڭ دراماتۋرگيا سالاسىنداعى ەڭبەگى ماڭگى وشپەستەي. «اجاردىڭ تراگەدياسى», «جارالى گۇلدەر», «قىسىلعاننان قىز بولدىق», «كەمەڭگەرلەر مەن كولەڭكەلەر» قويىلىمدارى قازاق تەاترلارىنان ساحناسىنان ءالى كۇنگە تۇسكەن ەمەس.
ساكەن سەرى استانانى اقمولاعا كوشىرۋ جونىندەگى اڭگىمە گۋلەي باستاعاننان-اق, ونى حالىققا كەڭىنەن ءتۇسىندىرىپ, قۇشاق-قۇشاق ماقالا جاريالاپ, پرەزيدەنت قادامىن قۋاتتادى. جانە دە ءوز پوزيتسيا-سىن «اقمولاعا بارامىز», «قالانى باستان», «جاڭا استاناعا – جاڭا ات» تاقىرىبىنداعى اسقاق سەنىم اتقىلاپ تۇرعان ماقالالارى ارقىلى ورنىقتىرا ءتۇستى.
قاپيادا كوز جازىپ قالعان ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ادەبيەتتەگى جولى دا قيىن بولدى. «جاپانداعى جالعىز ءۇي» رومانىنداعى «جاعىمسىز» كەيىپكەردىڭ العا شىعىپ كەتۋى كومسومول سىيلىعىنان قاقسا, سونىڭ سالدارىنان پارتيا قاتارىندا بولماۋى رەداكتورلىقتان كەتۋگە «تۇرتكى» ەتكەن. بىراق, قىران بوپ تۋعان ونىڭ قاناتى قىرقىلعان جوق. جازار دۇنيەسىن اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا جازدى, ايتار ءسوزىن الماس قىلىشتاي وسىپ ايتتى.
وسىنداي جازۋشى, حالقىنىڭ قامىن ويلاعان قايراتكەردىڭ قارىنداسى بولۋ دا وڭاي ەمەس. سول سالماقتى سەزىنگەن روزا ءجۇنىس جان تىنىشتىعىن ەمەس, اردى ويلاپ ءتۇن ۇيقىسى ءتورت ءبولىندى.
اعا ورتامىزدان كەتكەننەن بەرگى جىلداردا, الدىمەن ارتىڭدا قالعان – ۇلتتىڭ بايلىعى اق قاعازعا تۇسىرگەن قاراسوزىن كوبىرەك ويلادى. قاراسوزىن التىن ارىپتەرمەن بۋلاپ كەلەر ۇرپاققا جەتۋىنە از دا بولسا دانەكەر بولعىسى كەلدى.
راسىندا دا, وسى ماقالانى جازۋعا سەبەپكەر بوپ وتىرعان قازاقتىڭ اياۋلى قىزىنىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا ءبىراز اقپارات كوزدەرىن قانشاما اقتارسام دا, ول تۋرالى نە ءبىر اۋىز ءسوز, نە ءبىر اقىن ارناۋىن كەزدەستىرە المادىم. كەرىسىنشە, ەتجەڭدى «ەگەمەننەن», قالالىق «استانا اقشامى» گازەتتەرىنەن, ودان قالدى جەدەل اقپارات اعىمدارى «يۋتۋبتان», ءيا بولماسا, حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى «قازاقپاراتتان» روزا ءجۇنىستىڭ جەلپىنىپ اعاسى ساكەن سەرى, ءيا بولماسا باسقا دا قازاقتىڭ داڭعايىر ۇل-قىزدارى جايلى سىر ءبولىسىپ وتىرعانىن كورەم, نە سۇحباتىن وقيمىن. ال, ءوزى جايلى ءلام-ميم ءسوز جوق. بۇل ول تۋرالى ايتار اڭگىمەنىڭ جوقتىعىنان ەمەستىگى, كەرىسىنشە, «اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەتىن» ونىڭ وزگەنىڭ ايتىپ كەتە الماعان, اياقتاي الماعان ءىسىن تىڭدىرايىنشى دەگەندىكتەن.
ساكەن سەرى اعاسىنىڭ 80 جىلدىعىنا وراي ەسىمىن جاڭعىرتۋ جولىندا قىرۋار ءىس تىندىردى. الدىمەن, جازۋشىنىڭ استانادا تۇرعان باراەۆ كوشەسىندەگى ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى, ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق تەاترىندا شىعارماشىلىق كەشى ءوتتى, «ساكەن سەرى» اتتى ساعاتتىق دەرەكتى ءفيلمنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. وسى كۇندەرى كوكشەتاۋ قالاسىنداعى «سەۆەرنىي», ال استاناداعى بۇرىنعى پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ اتتارى اۋىستىرىلىپ, ساكەن سەرىنىڭ ەسىمىمەن اتالىندى. تۋعان قىزىلتۋداعى ەڭسەلى مادەنيەت سارايىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى «ساكەن سەرى اتىنداعى مادەنيەت سارايى» دەگەن جازۋ انادايدان اتويلاپ تۇر. ارقاسۇيەر سۇيەكتى تىرەگى جوق نازىك جاندىعا, بۇل, وڭاي شارۋا ەمەس, ارينە. قانعا بىتكەن قايسارلىق, ورە بىتكەن ورلىك دەرسىڭ.
حالىق جازۋشىسى, مەملەكەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ومىردەن وتەرىنەن ءبىر-ەكى ءۇش جىل بۇرىن جازعان «حان مەن پرەزيدەنت» اتتى كولەمدى دۇنيەسىندە ەل باسقارۋداعى اقىلعا قونىمدى جۇيەلى ىستەرىن باعالاپ, نۇرەكەڭدى – نۇرسۇلتان نازارباەۆتى – حان ابىلايدىڭ ارمانىن ورىنداۋشى عانا ەمەس, ىلگەرى جالعاستىرۋشى رەتىندە ابىلاي حانعا تەڭەۋى جايدان-جاي ەمەس شىعار.
وتكەن جىلى وسىنشاما جاسقا كەلە وتىرىپ, ءبارىمىزدى تاڭعالدىرىپ, ءجۇنىس اۋلەتى جايلى سىر شەرتەتىن جوعارىدا اتالىپ كەتكەن, «سونبەيدى جاققان شىراعىڭ» اتتى كىتاپتى ءوز قارجىسىنا باسىپ شىعاردى. كىتاپتا ساكەن سەرىدەي اسىل ازاماتتىڭ وسكەن ورتاسى جايلى دا اڭگىمەلەيتىن اۆتور سولتۇستىك قازاقتارىنىڭ ءومىر سالتىن تارتىمدى سۋرەتتەيدى.
ومىرگە عاشىق قازاعىمنىڭ تاماشا ءبىر قىزىنىڭ ءومىرى اللا بەرگەن قۋاتپەن قۋانىشتا جالعاسىپ جاتىر, ماقساتىنا جەتتى, ويىنا العاننىڭ ءبارى ورىندالدى. بىراق, تاعات تاۋىپ وتىرا المايدى. «بويدا قۋات بارىندا قيمىلداۋدى توقتاتپاۋ كەرەك» دەيدى. اللانىڭ ۋاعىزىندا دا ءوزى بەرگەن وسى قاسيەتتى ورىنداۋ كەرەك دەگەن ەكەن.
جان دەگەندە جالعىز قىزى جۇلدىزى قولىن جىلى سۋعا مالىپ وتىر. ءامىر, ءادىل اتتى ەكى نەمەرەسىن جورگەگىنەن تاربيەلەپ ءوسىردى. ءبىر قولىمەن قازان قايناتىپ, ءبىر قولىمەن قالام ۇستاعان كەزدەرى ەندىگى ۋاقىتتا ەرتەگىدەي. بالالارىنىڭ ءبارى يناباتتى, قازاقى جان-دۇنيەنى جۇرەگىمەن سەزىنەدى.
ەڭبەكقور جاننىڭ ءبىر ەرىگىپ وتىرعانىن كورمەيسىز. تەاتر, كونتسەرت, نە ساياسي شارالارعا قاتىسپايتىن كەزى كەمدە-كەم. تەز جينالادى. ءبىر ەلى ارتىق ەتى جوق, دەنە قيمىلى شاپشاڭ. ودان قالدى, قاي جەردەن گازەت-جۋرنال, نە كىتاپ كورسە كوتەرىپ كەتۋگە دايىن. ءتۇنى بويى وقيتىن كورىنەدى. ەسىكتەن تورگە دەيىن بۋدا-بۋدا ءۇيىلىپ جاتقان گازەت-جۋرنالداردى كورگەندە, ءوزىمىز دە تاڭعالىپ, ۇيالعاننان اقتارا باستايمىز. بىلىمگە دەگەن نەتكەن قۇشتارلىق!
ودان قالدى قوعامدىق جۇمىسى تاعى بار. الماتى اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسى تورالقاسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ەسەپتەگى وزىنە تاپسىرىلعان زەينەتكەرلەردىڭ حال-جاعدايىن ارنايى بارىپ كورىپ-ءبىلىپ, كەڭەسكە حابارلاپ وتىرادى.
تاعى دا ءبىر ساۋاپتى ىسكە الاڭداۋلى. دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن جان قۇربىسى, «ءشايزادانىڭ اماناتى» دەپ, اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ استاناعا جەتكىزىلگەن ەسكەرتكىشىن سارىارقانىڭ تورىنە ورنالاستىراتىن ورىن ماسەلەسىمەن «زىر جۇگىرىپ» ءجۇر. قاشان كورسەڭىز دە وسىلاي. ىزدەسەڭىز, قالالىق اكىمدىك پەن الماتى اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ اراسىنان تاباسىز.
استانا – ەلىمىزدىڭ نەبىر جايساڭدارى باس قوسقان ورتا. بىردە, «الدەقالاي استاناداعى ءۇش اۋداننىڭ ارداگەرلەرىمەن كەزدەسە قالساڭىز, بىرىنەن-ءبىرى اسقان, كەمى جوق, قوي, شىركىن!» دەگەن ەدى سارىارقا اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەبەنعاپپاس احمەتوۆ.
سولاردىڭ بىرەگەيى, ورتامىزدا جۇرگەن ۇلكەن جۇرەكتى, تەكتىنىڭ تۇياعى روزا ءجۇنىس بۇگىن ءوزىنىڭ مەرەيتويىن تويلاپ جاتىر. ەندەشە, ءوزىڭىزدىڭ ساكەن سەرى اعاڭىز تورىنە تالاي جايعاسقان قاراشاڭىراعىڭىزدان ويىپ ورىن العان سۇيىكتى گازەتىڭىز – «استانا اقشامى» ارقىلى سىزگە تىلەگىمىزدى جەتكىزسەك. جاسىڭىزعا جاس قوسىلا بەرسىن, ءومىردىڭ سوقتىقپالى دا سوقپاقتى سۇرلەۋ جولىنان قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقتاي تىك ءوتىپ كەلە جاتقان روزا – ساكەن سەرىنىڭ رۋزتايى!
مايرا شوكەن,
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
