«تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەگەن ناقىلدى قازاق بەكەر ايتپاعان. بۇل جايىندا مىڭداعان مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ءجا, ءسوزدى كوپ سوزبايىق. بۇگىن ءبىز الپىس بەس دەگەن بەلەسكە شىعىپ وتىرعان, بەلگىلى اقىن, اۋدارماشى, ستسەناريست جانە كينورەجيسسەر, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, قازاق ونەرىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ەلشىل ازامات باقىت عافۋ (قايىربەكوۆ) تۋرالى ايتساق دەيمىز.
ءبىز ول كىسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا, ويىمىزعا الدىمەن قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى عافۋ قايىربەكوۆ تۇسەدى. باقىت اعا – عافەكەڭ سەكىلدى تەكتىنىڭ تۇياعى. بالا كۇنىمدە عافۋ اتانى ەكى-ءۇش رەت كوردىم. مەنىڭ كوكەممەن جاقىن سىيلاس ەدى. ەلگە كەلگەن سايىن سول ۇيگە باس سۇقپاي كەتپەيتىن. وسىنداي اۋزىمەن قۇس تىستەگەن جۇيرىكتەن جارالعان باقىتتىڭ جامان بولۋعا قاقى جوق سەكىلدى.
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەيىپكەردىڭ ەسىمىن «ءومىرى باياندى, باقىتتى بولسىن» دەپ اجەسى «باقىت» قويىپتى. اقىن سول كىسىنىڭ باۋىرىندا وسەدى. قازاقى ءداستۇردى بويىنا سىڭىرگەن كەيۋانانىڭ تاربيەسىن الادى. اجەسى ايتقان اڭىز-ەرتەگىلەردى ۇيىپ تىڭدايدى. ساباققا دا سول كىسى جەتەكتەپ اپارادى. اعانىڭ العاشقى ولەڭى دە اجەسىنە ارنالعان. ونىڭ تاريحى دا قىزىق. اجەسى قاتتى اۋىرىپ جاتادى. بىردە سۇيىكتى نەمەرەسىن قاسىنا شاقىرىپ, كوزى مولتىلدەپ جاسقا تولعان كۇيى ماڭدايىنان يىسكەپ, باسىنان سيپايدى. وسى قيماس ءساتتى سەزىنگەن نەمەرەسى دە تولقىپ كەتەدى. اكەسىنىڭ بولمەسىنە بارىپ, ءبىر جاپىراق قاعازعا اجەسى جايلى ويلارىن شۋماقتاپ تۇسىرە باستايدى. مىنە, وسى كۇننەن باستاپ ولەڭ جازۋعا دەن قويادى.
ب.قايىربەكوۆ 1975 جىلى ماسكەۋدەگى م.گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىن ءتامامدايدى. بۇدان الەمگە تانىلعان تالاي تالانتتى اقىن-جازۋشىلار قانات قاقتى. وندا قازاقتىڭ ماڭدايالدى قالامگەرلەرى دە وقىعان. وسىنداي ادەبيەتتىڭ التىن ۇياسى اتانعان وردادا ءبىلىم العان اقىننىڭ تالانتى ۇشتالا تۇسەدى. 1978 جىلى «كۇزگى سىرلاسۋ» دەگەن العاشقى كىتابى جارىق كوردى. كوزى قاراقتى وقىرمان جاس اقىننىڭ جىر جيناعىن جىلى قابىلدايدى. ءسويتىپ, ءبىر شاڭىراقتا ەكى اقىن پوەزيا الەمىنە ساپار شەكتى. عافۋ اتامىز قازاق تىلىندە اۋىزدىعىمەن الىسقان تۇلپارداي قۇيعىتىپ جىر توكسە, بالاسى باقىت ورىس تىلىندە تاڭعى شىقتاي مولدىرەتىپ ولەڭ ءوردى. قايىربەكوۆتىڭ بۇگىنگە دەيىن وننان استام پوەزيالىق كىتاپتارى باسىلدى.
باقىت اعانىڭ كوركەم ادەبيەتكە قوسقان تاعى ءبىر ەڭبەگىن ەرەكشەلەپ ايتۋعا بولادى. ول – اۋدارماشىلىق ونەرى. اقىننىڭ XV-XX عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسى, ياعني, اسان قايعى, بۇقار, اقتامبەردى جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىن ۇلتتىق قۇنارىن ساقتاپ, ورىس تىلىنە جەتىك اۋداردى. سونداي-اق, ابدوللا جۇماعاليەۆ, مۇقاعالي ماقاتاەۆ, ەسەنعالي راۋشانوۆ, ورازاقىن اسقار جانە ت.ب. اقىنداردىڭ جىر جيناقتارىن تاماشا ءتارجىمالادى. اكەسى عافۋ قايىربەكوۆتىڭ ەپيكالىق سارىنداعى پوەزياسىن ورىس وقىرماندارىنا سول كۇيىندە جەتكىزدى. ول كىسى تەك ولەڭ عانا اۋدارىپ قويعان جوق. قازاقتىڭ قۇيقالى قارا سوزىنە تۇرەن سالدى. ويشىل اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «تۇرىك, قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» تاريحي ەڭبەگىن ورىسشاعا اۋدارۋى قۇبىلىس دەسەك بولادى. ونى وقىرماندار جوعارى باعالادى. سونىمەن قاتار قويشىعارا سالعارين, سايىن مۇراتبەكوۆ, اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ, ءامىرجان الپەيىسوۆ, تۇرسىن جۇرتباەۆ سەكىلدى ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ پروزالىق شىعارمالارىن اۋداردى.
وسى تاياۋدا اۆتوردىڭ ءوزى قازاقتىڭ بايىرعى داستۇرىنەن وي تارتقان «ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر» اتتى بىرەگەي كىتاپ شىعاردى.
ب.قايىربەكوۆ – دەرەكتى فيلمدى ءتۇسىرۋدىڭ قاپىسىز شەبەرى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياق كەزىندە ول ماسكەۋدەگى ۆگيك جانىنداعى ستسەناري جانە رەجيسسەرلىك جوعارى كۋرسىن بىتىرەدى. سودان بەساسپاپ مامان بولىپ قالىپتاسادى. ءبىر ءوزى ستسەناري اۆتورى بولىپ, ءارى رەجيسسەر جۇمىسىن اتقارا بەرەدى. ونىڭ فيلمدەرى رۋمىنيا, قىتاي, يران, ۆەنگريا, گەرمانياداعى حالىقارالىق كينوفەستيۆالدەردە قاتارلاستارىنان قارا ءۇزىپ كەلگەن.
ەڭ العاشقى دەرەكتى ءفيلمى «مەن ساعان ءسابيمىن!» دەپ اتالادى. بۇل اكەسىنە ارنالعان. فيلمدە عافۋ اقىننىڭ تۋعان جەرى, جەرلەستەرى, زامانداستارىنىڭ بەينەلەرى شىنايى بەدەرلەنگەن. ءبىر عاجابى, كينودا عافۋ اتامىز قىران داۋىسىمەن ءسوزىن ءوزى جازعان, مۋزىكاسىن ءشامشى قالداياقوۆ شىعارعان «انا تۋرالى جىر» ءانىن ورىندايدى.
بۇدان بولەك, اۆتوردىڭ قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىققا دەيىنگى سالت-داستۇرلەرى» سەرياسىنان «اي تولعاندا» ءتريپتيحى جانە «سۇندەت» فيلمىندە كوشپەندى جۇرتتىڭ دۇنيەگە كەلگەن ساتىنەن باستاپ باقي دۇنيەگە وتەردەگى سوڭعى ساعاتىنا دەيىن قولداناتىن سالت-جورالعىلار تۋرالى اڭگىمەلەيدى.
اسىرەسە, رەجيسسەردىڭ «الەمنىڭ 9-شى تەرريتورياسى» اتتى 100 سەريالىق تۋعان ەلدى تانۋعا ارنالعان دەرەكتى تۋىندىسىن ەرەكشەلەپ ايتۋعا بولادى. مۇندا جەر كولەمى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە توعىزىنشى ورىن الاتىن مەملەكەتتىڭ تاريحى, تابيعاتى, وندا تۇراتىن حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى باياندالادى. بۇگىندە بۇل ءفيلمنىڭ 30-دان استام سەرياسى تۇسىرىلگەن.
سونداي-اق, اۆتوردىڭ جەكە تۇلعالار جايىنداعى دەرەكتى شىعارمالارى دا ءبىر توبە. ايتالىق, اباي اتامىزعا ارناعان «ماحاببات ساۋلەسى», قۇرمانعازى جايىندا «كىسەن اشقان», ءابىش كەكىلباەۆ تۋرالى «ۇلان-عايىر» سەكىلدى باس-
اياعى جيىرماعا جۋىق حالقىمىزدىڭ ارداقتى ازاماتتارىنىڭ ءومىر جولىن سۋرەتتەگەن فيلمدەر تۇسىرگەن.
وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان «دەشتى قىپشاق. قۇپيا تاڭبالار» اتتى دەرەكتى فيلم كورەرمەنگە جول تارتتى. سول تۋىندىنىڭ اۆتورى ءارى رەجيسسەرى – باقىت اعامىز. ءفيلمنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە قىپشاقتار مەن ارمياندار اراسىنداعى بايلانىس ءسوز بولادى. ەكىنشى بولىمدە قاسيەتتى پەتر شىركەۋىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالعان «كودەكس كۋمانيكس» اتتى قۇندى كىتاپ تۋرالى ايتىلادى. ونى ۆەنەتسيا كىتاپحاناسىنا 1362 جىلى قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى اقىنى فرانچەسكا پەتراركا سىيلاعان. قىسقاسى, رەجيسسەر قازىرگى كۇنگە دەيىن 80-نەن استام دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن.
بۇگىندە باقىت قايىربەكوۆ – شاكەن ايمانوۆ ىرگەسىن قالاعان «قازاقفيلم كينوستۋدياسى» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى. ەلىمىزدەگى كينو ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ايتۋلى ازامات.
ازامات ەسەنجول
