«جاڭبىرمەن جەر كوگەرەر, باتامەن ەر كوگەرەر» دەيتىن قازاقتا باتا بەرۋ – يگى داستۇرلەردىڭ ءبىرى. 1991 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا, وسىدان تۋرا 25 جىل بۇرىن, تاۋەلسىزدىك تاڭىنىڭ اتۋىنا ءبىر اپتاداي ۋاقىت قالعاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى العاش رەت ۇلىقتاۋ راسىمىنە شىڭعىستاۋ وڭىرىنەن ارنايى شاقىرتۋ العان حالىق اقىنى شاكىر ابەنوۆ ەلباسىنا باتا بەردى. جاقىندا ۇلىقتاۋ شاراسى وتكەن الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىنىڭ قابىرعاسىنا سول راسىمنەن ەستەلىك رەتىندە ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلدى. ال رەجيسسەر, ستسەناريست, ءانشى, كومپوزيتور ورالبەك سارىباسوۆ بۇل تاريحي ءساتتى «باتا» اتتى دەرەكتى فيلمگە اينالدىرعان بولاتىن.
«باتا» دەرەكتى ءفيلمى قالاي ءتۇسىرىلدى؟
جۋىردا قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ شيرەك عاسىرلىق تويى مەن فيلم اۆتورىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «تاۋەلسىزدىككە تارتۋ» اتتى شىعارماشىلىق كەزدەسۋ ءوتتى. بۇل جىلى جۇزدەسۋدە ورالبەك سارىباسوۆتىڭ سان ءتۇرلى قىرلارى اڭگىمە وزەگىنە اينالدى. ارينە, وسى كۇندەرى ءمانى ارتىپ وتىرعان ونىڭ جوعارىداعى «باتا» ءفيلمى مەن «قازاقتىڭ اقبايانى» اتانعان ايگىلى ءانشى, مارقۇم ءمادينا ەراليەۆا حالىققا جەتكىزگەن «ناز» ءانى تۋرالى دا ايتىلدى.
دەرەكتى تۋىندى 1993 جىلى ءتۇسىرىلدى. ونىڭ دۇنيەگە كەلۋ حيكاياسىن اۆتوردىڭ ءوزى شەرتىپ بەردى. باسىندا فيلمنەن ءۇزىندى كورسەتىلدى. «ەلباسىن ۇلىقتاۋ ءساتىن تەلەارنالار ءتۇسىرىپ, راديولار جازدى. مەنىڭ بەينەكامەرام دا سول زالدا قالىپ قويىپتى. كەيىننەن بۇل كادرلاردى قالاي پايدالانامىز دەپ ويلاندىق. ول ۋاقىتتا توقسان جاستىڭ تورىنەن اسقان قارت اقىننىڭ كوزى ءتىرى. سودان اڭگىمەنى شاكىر اقساقالدىڭ ءوز اۋىزىنان جازىپ الايىق دەپ شەشتىك. سول ءۇشىن شىڭعىستاۋ وڭىرىنە ەكى رەت بارۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى اقساقال 10 مينۋت سويلەپ, شارشاپ قالادى. سوسىن جۇمىسىمىزدى شەگەرەمىز. ەكىنشى سەبەبى شاكىر ابەنوۆتىڭ قىرسىق مىنەزى بولدى. ونى شاي بەرىپ, ارەڭ كوندىرەمىز سويلەۋگە. نە كەرەك, ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ەلەۋلى ءساتىن تاسپاعا قالدىرۋعا تىرىستىق. باستى ماقساتىمىز سول بولدى» دەدى ورالبەك سارىباسوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا, ءفيلمنىڭ تاعدىرى شاكىر اقساقالدىڭ ومىرىندەي قيىن بولدى. «قازاق تەلەفيلمدەگى» پلەنكا جوعالىپ, رەجيسسەر قولدا قالعان بەينەماتەريالداردان ونى قايتادان قۇراستىرىپ, ديسكىگە ءتۇسىرىپ قويدى.
«قارىز بەن پارىز» باستاعان باعدارلامالار قايدا؟
بۇل تۇرعىدان العاندا بەلگىلى ساتيريك كوپەن امىربەك تۇلعالارىمىزدىڭ تەلەارنالار مەن راديولاردىڭ قورىندا قالعان جازبالارىن ساقتاۋ جونىندە ماعىنالى اڭگىمە قوزعادى.
«قازاق راديوسىندا 6 جىلدان استام, 7 جىلعا جۋىق ۋاقىت جۇمىس ىستەدىم. سوندا وسى كۇندەرگە دەيىن ءمانىن جويماعان ساعات اشىمباەۆتىڭ «قارىز بەن پارىز» باعدارلاماسىن ىزدەپ, تابا المادىم. جاراسقان ابدىراشەۆ «جانىبەك ءان سالادى, اقسەلەۋ تامسانادى» دەپ ايتقانىنداي, سول باعدارلامانىڭ دا بىردە-بىرەۋى جوق. قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» جانىبەك كارمەنوۆتىڭ ون توعىز-اق ءانى قالعان. قۇرداسىم قايرات بايبوسىنوۆتان «قانشا ءان سالىپ ەدىڭ؟» دەپ سۇرادىم. ول «600-گە جۋىق» دەپ جاۋاپ بەردى. «التىن قوردى» قاراسام, ونىڭ ورىنداۋىندا 140 قانا ءان بار ەكەن. سولاردىڭ ءبارىن ديسكىگە كوشىرىپ, ءبىر داناسىن وزىنە اپارىپ بەردىم, ءبىر داناسىن وزىمدە ساقتاپ قويدىم» دەگەن ساتيريك «باتا» ءفيلمىن تۇسىرگەن ورالبەك سارىباسوۆتىڭ ەرەسەن ەڭبەگىن اتاپ ءوتىپ, ونى تاريح ءۇشىن قۇندى مۇراعا بالادى. رەجيسسەردىڭ قاي جاعدايدا دا قاراپايىم قالپىنان اينىمايتىن قاسيەتىن ايتتى.
ابسوليۋت اتا دەگەن كىم؟
بۇل جونىندە رەجيسسەردىڭ ءوز ايتارى دا بار ەكەن. «اقسەلەۋ سەيدىمبەك بىردە بەكبولات تىلەۋحانعا «تەلەارنالاردا جازىلعان تالاي دۇنيەم جوعالىپ كەتتى» دەپ مۇڭىن شاقتى. سوندا بەكبولات وعان «قازاقستان» تەلەارناسىنداعى جوق حابارلار سارىباسوۆتا بولۋى مۇمكىن» دەپ ايتىپتى. سوسىن اقسەلەۋ اعا ماعان كەلدى. كىشكەنتاي قىزىم اقسەلەۋ دەگەنگە ءتىلى كەلمەي, «ابسوليۋت اتا, كامپيت بەرشى» دەيتىن. سول جولى اعانىڭ جانىبەك كارمەنوۆ ەكەۋى تۇسكەن بەس باعدارلاماسىن تاۋىپ, سونى جازىپ الىپ, قولىنا اپارىپ بەردىم. بۇل باعدارلامالار ءوزىنىڭ ارحيۆىندە بولۋى كەرەك. ارتىنشا جانىبەك ەكەۋىنىڭ «جاياۋ مۇسانىڭ اندەرى» اتتى حابارىن تاپتىم. ول باعدارلاما مەندە تۇر. بۇدان كەيىن, شاماسى 1978 جىل بولۋى كەرەك, جانىبەك كارمەنوۆ قىتايعا بارعاندا راديوعا جازىپ الىنعان اۋديوكاسسەتا بار. وندا جانىبەك تاماشا شالقىپ سويلەگەن. سول جازبا قازىر مەنىڭ قولىمدا» دەدى رەجيسسەر.
تەمىرجان بازارباەۆ تامسانعان «ناز»
«ناز» انىنە كەلسەك, بۇل شىعارمانىڭ العاشقى سارىندارى اۆتورعا 1989-1990 جىلدارى ماسكەۋدەگى جوعارعى رەجيسسەرلىك كۋرستاردا وقىعاندا كەلگەن. سونى ول قازاقستانعا قايتىپ ورالعاندا جازىپ اياقتاعان.
ءان تاريحىن ورالبەك سارىباسوۆ بىلاي تارقاتادى. «ول ۋاقىتتا ءتورت بالام بار, ءبىر بولمەلى ۇيدە تۇرامىن. قوناق كوپ كەلەدى. ءان ءماتىنىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان كۇنى ۇيدە كومپوزيتور تەمىرجان بازارباەۆ بولدى. ونىمەن جاقىن ارالاسۋىمنىڭ سەبەبى مىنانداي: تەلەارنادا «تەمىرجان بازارباەۆتىڭ اندەرى» اتتى فيلم-كونتسەرت جاسادىق. اعامەن ءبىر اي بىرگە جۇمىس ىستەدىم. سودان ول كىسى مەنى باۋىرىنا تارتتى. «نازدى» ەستىگەن سوڭ اعا مۇنىڭ جايىن سۇرادى. «جاي سارىن عوي» دەپ جاۋاپ بەرىپ ەدىم, «جوق, بۇل سارىن ەمەس» دەدى دە, وتىرا قالىپ نوتاعا ءتۇسىردى. سوسىن «مىنانىڭ ارتىندا «ۆەليكي» دۇنيە جاتىر» دەپ تامساندى. تەمىرجان اعانىڭ ارقاسىندا «ناز» انگە اينالىپ كەتتى. بۇل ءاندى نۇرلان ونەرباەۆ, مايرا ءىلياسوۆا, «ادىرنا» ءانسامبلىنىڭ انشىلەرى ايتامىن دەگەن. ءبىر كۇنى ونى ءمادينا ەراليەۆا ەستىپ قالىپ: «بۇل نە ءان؟» دەپ قىزىعىپ, قايتادان ايتقىزدى. سودان سوڭ: «مۇنى ەشكىمگە بەرمە, ءوزىم ايتامىن» دەدى. ءسويتىپ, ءاننىڭ باعىن ءمادينا اشتى» دەدى كومپوزيتور.
كەزدەسۋدە ءسوز سويلەگەن بەلگىلى كينورەجيسسەر, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى سلامبەك تاۋەكەل ەستەلىكتەردى جاڭعىرتتى. «ءبىر تويدا وتىرعاندا «ناز» ءانىن ەستىدىم. «بۇل ءاننىڭ ءسوزىن ورالبەك سارىباسوۆ, ال مۋزىكاسىن ءشامشى قالداياقوۆ جازدى» دەپ بىرەۋمەن باستەسىپ, ءبىر ۇتىلعانىم بار. ءانى دە, ءسوزى دە ورالبەكتىكى بولىپ شىقتى. بىراق اننەن ءشامشىنىڭ اسەرى بايقالادى. «سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى» دەگەن تەڭەۋدى ورىندى دا, ورىنسىز دا قولدانا بەرەمىز. ال بۇل تەڭەۋ ورالبەككە ءدال كەلەدى. ول جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اتىنداعى ەسترادا-تسيرك ۋچيليششەسىن (قازىرگى كوللەدج – ا.ق.) ءبىتىرىپ, دومبىراشى, ءانشى بولىپ شىقتى. ساحنا مايتالمانى كاۋكەن كەنجەتاەۆتان ءدارىس الدى. مۋزىكالىق-دراما اكتەرى بولدى» دەگەن سلامبەك تاۋەكەل ونىڭ ازاماتتىق قىرلارىنا توقتالدى.
تۇلعا مەرەيتويىنا تارتۋ
ورالبەك سارىباسوۆ بەلگىلى سىنشى ساعات اشىمباەۆپەن تۋعان باۋىرىنداي ارالاسقان. سىنشىنىڭ جارى, جازۋشى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا «ساعات 40 جاسقا تولعان 1 مامىر كۇنى ورالبەكتى العاش كوردىم. ول ساعاتپەن بىرگە ءبىزدىڭ ۇيگە ەرىپ كەلدى. سودان بەرى سىيلاستىعىمىز جالعاسىپ كەلەدى» دەدى.
بەلگىلى اقىن, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلى شاكىر ابەنوۆ ومىرىندەگى قىزىقتى دەرەكتەردى كەلتىردى. قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ عىلىمي حاتشىسى تالدىبەك نۇرپەيىس ءسوز سويلەپ, كەڭەس زامانىندا قاز سسر وقۋ جانە اعارتۋ ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان كەنجالى ايمانوۆتى ەسكە الدى. مۇنى ەستىگەن ورالبەك سارىباسوۆ بۇل تۇلعانىڭ كەلەسى جىلعى عاسىرلىق مەرەيتويىنا دەرەكتى فيلم دايىنداپ جاتقانىن جەتكىزدى. كىتاپحانا مەن كەش يەسى سىي الماستى. قوناق سوزاق وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن كۇيشى سۇگىردىڭ شاكىرتى ەرگەنتاي بورساباەۆ تۋرالى جازعان كىتابىن تارتۋ ەتتى. كەزدەسۋ سوڭىندا قازاق راديوسىنىڭ قىزمەتكەرى ايساۋلە بەيسەنحان ورالبەك سارىباسوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى مۇراتبەك سارىباسوۆتىڭ اعاسىنا ارناعان «جان اعا» ءانىن سالىپ بەردى.
امانعالي قالجانوۆ
