جاسى ۇلعايعان قاريالاردىڭ ۇمىتشاق بولىپ, اقىل-ەسىنىڭ كىناراتى بولسا «شارشاپتى, الجىدى» دەپ جاتامىز. كەيبىرىنىڭ ناۋقاسى دەندەسە, مەديتسينالىق تىلمەن ايتقاندا, «دەمەنتسيا» دەيدى. بۇل ءسوزى لاتىن تىلىنەن شىققان de (تومەن) جانە mens (اقىل) سوزدەرىن بىلدىرەدى. ونىڭ سوزبە-ءسوز ماعىناسى – پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىق, قۇلدىراۋ ميدىڭ جۇرە پايدا بولعان ورگانيكالىق زاقىمدانۋىنان تۋىندايتىن وزگەرىس. نەگىزىنەن, 65 جاستان اسقان ادامداردىڭ اراسىندا پايدا بولادى.
تاۋەلدىلىك تۋىپ جۇرمەسىن
تسيفرلىق تەحنولوگيالاردى بەلسەندى قولدانۋىمىزدىڭ اقىرى, ۆيرتۋالدى كەڭىستىككە كوزسىز ەنۋدىڭ سوڭى ميدىڭ دامۋىنداعى ەلەۋلى قاۋىپتى وزگەرىستەرگە الىپ كەلىپ, ونى عالىمدار «تسيفرلىق دەمەنتسيا» دەپ اتادى. بۇل – ميدىڭ كوگنيتيۆتىك فۋنكتسيالارىنىڭ بۇزىلۋىن جانە ونىڭ جەكە بولىكتەرىنىڭ زاقىمدانۋىن بىلدىرەتىن دياگنوز. بۇل جەردە اقىل-وي قابىلەتى تومەندەيدى, اقىرىندا جۇيكەسى جۇقارعاندىقتان, جاسۋشالار ولەدى. ساندىق دەمەنتسيا گادجەتتەردى مولشەردەن تىس قولدانۋدىڭ كەسىرىنەن ون مەن وتىز جاس ارالىعىنداعى ادامداردا كەزدەسەتىن بولىپتى. العاش رەت مۇنداي دياگنوز وڭتۇستىك كورەيادا 2007 جىلى مەكتەپ وقۋشىلارىنا قويىلدى, سول كەزدە ولاردىڭ ميىندا بولعان وزگەرىستەر كارىلىك دەمەنتسيانىڭ بارلىق بەلگىسىن انىقتادى. دەرەۋ دابىل سوققان كورەيلىك دارىگەرلەر زاماننىڭ دەرتىنە «تسيفرلىق دەمەنتسيا» دەگەن انىقتاما بەردى. سەۋلدەگى ميدى دامىتۋ ورتالىعىنىڭ دوكتورى ب.دجي-ۋوننىڭ ايتۋىنشا, جاڭا تسيفرلىق تەحنولوگيالارعا تاۋەلدىلىك ميدىڭ قالىپتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى, ويتكەنى اتيپيكالىق پروتسەستەر جۇرەدى: نەگىزىنەن, سول جاق جارتى شار داميدى, ال وڭ جارتى شار ءالسىز دامىپ, نەمەسە دامىماعان كۇيىندە قالادى. ونىڭ اقىرى 15 پايىز جاعدايدا تسيفرلىق دەمەنتسياعا اكەلەتىنىن ايتتى.
راسىندا دا بارلىعىمىز «سىزدى جەردى» باسىپ ءجۇر ەكەنبىز. اڭعارىپ قاراڭىز, شامادان تىس اقپاراتتىق جۇيەمەن جۇمىس ىستەيمىز. ەكى قولىمىز پەرنەتاقتادا, ويىمىز باسقادا, ءبىر كوزىمىز سمارتفوندا بولسا, ءبىر كوزىمىز كومپيۋتەر ەكرانىندا. ءبىر اقپاراتتان ەكىنشىسىنە جىلدام ويىسىپ, اراسىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردى ءبىر شارلاپ, قاپتاعان چاتتاردا جاۋاپ بەرەسىز, ول ازداي ميعا سالماق سالىپ تەلەديداردان سەريال كورەسىز. سودان مي شارشاماعاندا نە ىستەيدى؟ ابدەن سىلكىلەپ جاستىققا باس قويعاندا كۇندىز نە ىستەپ, كىمگە نە دەگەنىمىزدى, ءتىپتى چاتتارعا جازعانىمىزدى دا ۇمىتىپ وتىرامىز.
ءتىپتى ەڭ قىمبات, سوڭعى ۇلگىدەگى جوعارى دالدىكتەگى كومپيۋتەردىڭ ءوزى بىرنەشە باعدارمالامانى ءبىر مەزەتتە قاتار قوسقاندا, جۇرىسىنەن جاڭىلىپ, تۇرالاپ قالادى عوي. ميىمىز دا كۇن سايىن اقپارات اعىنىنىڭ استىندا قالىپ, ونى قورىتۋعا ۇلگەرمەي جاتادى. ەگەر تۇندە تىنىش ۇيىقتاۋعا جانە دەمالۋعا ۋاقىت جەتكىلىكسىز بولسا, وندا جۇيكە, جۇرەگىمىز سىر بەرىپ قالادى. ادام بالاسى كوپ ۋاقىتىن ۇيقىمەن وتكىزەتىنى راس, وسى كەزدە مي تىنىعىپ, كۇنى بويعى اقپاراتتى يگەرەدى جانە وڭدەيدى, ونى بەلگىلى ءبىر تاجىريبەگە, بىلىمگە اينالدىرادى. ميدىڭ نەگىزگى جۇمىسىنا كىرىسۋگە مۇرشا بەرىپ جاتىرمىز با؟! قازىرگى ادامنىڭ ميى ءجيى السىرەي باستايتىنى تاڭقالارلىق ەمەس. نە ىستەۋ كەرەك؟ اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا قانداي امال بار جانە بۇل اۋرۋدى قالاي ەمدەۋگە بولادى؟
ساندىق دەمەنتسيانى ەمدەۋدىڭ قاراپايىم ادىستەرى تانىس اقپارات كوزدەرىنەن ۋاقىتشا وقشاۋلانۋدى قامتيدى. ايىنا بىرنەشە مارتە 48 ساعات بويىنا سمارتفوننان, تەلەديداردان جانە كومپيۋتەردەن باس تارتۋ كەرەك. دەمالىس كۇندەرى جۇمىستان تەك قولدى ەمەس, باستى دا بوساتىڭىز. ۇيرەنشىكتى بايلانىس قۇرالدارىن ۇيدە قالدىرىپ تابيعات اياسىنا كەتىڭىز, دالاعا بارىڭىز. ءوزىڭىزدى ءبىر كۇننىڭ دۇربەلەڭىنەن ازات ەتىپ, شامادان تىس اقپارات اعىنىنان وقشاۋلاڭىز. شامادان تىس جۇكتەمەنى جويۋ مي-ويلاۋ جۇيەسىن قالىپقا كەلتىرۋدىڭ العاشقى قادامى بولادى.
سمارتفوندى الىپ, ونى سۇر رەڭك رەجيمىنە قايتارىڭىز, بۇل سمارتفونعا تاۋەلدىلىكتى جويۋعا كومەكتەسەدى جانە تىنىشتاندىراتىن اسەرگە يە. دەمالىس دەگەندە سپورت تۇرىنەن ادا جاي جاتىس بولعانى ءجون. قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ, كەشكىسىن وت جاعىپ, سونىڭ جالىنىنا قاراپ وتىرىپ تا جۇيكەنى تىنىشتاندىرۋعا بولادى. ەسىڭىزدە بولسىن, ادەتتەگى اقپارات كوزدەرىنەن تولىق باس تارتۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي, «مەن تەك حاتتارعا جاۋاپ بەرەمىن» نەمەسە ءبىر تەكسەرىپ قويايىن دەگەندەي تىرلىك دەرتكە كومەكتەسپەيدى.
شىرمالعان جەلى – ول دا ءبىر كەسەل
بۇل – ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى. سوڭعى ەلۋ جىلدىقتا جاھاندانۋ ورمەگىنە شىرمالعانىمىز سونشاما تسيفرلىق ومىرمەن ناقتى ءومىردىڭ اراجىگىن اجىراتا الماي قالدىق. «ينتەرنەت-سيورفينگ» دەگەن ادەت شىقتى. ول دەگەنىمىز – ءتۇرلى ۆەب-سايت, الەۋمەتتىك جەلىدە كوزىمىزدى كىدىرتپەستەن شارلاپ, عالامتوردىڭ ورمەگىنە شىرمالا بەرەمىز. كوز مايىڭدى سارقىپ ماقساتسىز ساپىرعان اقپاراتتاردان الارىڭىز از.
2000-جىلدار الەمدى ۆيرتۋالدى قايراڭعا كوبىرەك باتىردى. بۇل الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن گادجەتتەردىڭ بەلسەندى دامۋى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ, شەكتەن شىعىپ بارادى. ەگەر بۇرىندارى تەلەفونعا ۇڭىلگەن ادام كوزگە وعاش كورىنسە, بۇگىندە سمارتفوننان باس المايتىننىڭ ءبىرى ءوزىمىزبىز. وسىلايشا «گادجەتتىك تاۋەلدىلەر» قاتارىن تولتىرعاندى بىلمەي قالىپپىز. ءتىپتى, ءبىز سياقتىلارعا ارنايى تەرمين اشىپتى. «گادجەتتىك تاۋەلدىلىك» – ول ادامنىڭ ءموبيلدى قۇرىلعىلارعا تاۋەلدىلىگى. ودان ارىلۋ قيىن, ال ەڭ وكىنىشتىسى, گادجەتتەرگە تاۋەلدىلەردىڭ اراسىندا ەڭبەكتەگەن بالادان باستاپ, جەتپىستى ەڭسەرگەن قاريالار دا بار.
اسىرەسە, وقۋشى جاستاردىڭ دا قولدارى تەلەفونعا جابىسىپ قالعان. تەلەفونىن تارتىپ الساڭ باس قىسىپ, مازاسى كەتەدى. ەكى قولى كەسىلگەندەي ارەكەتسىز قالادى. ونىڭ دا عىلىمي اتاۋى بار. نوموفوبيا, ياعني تەلەفونىن ءبىر جەردە قالدىرىپ كەتۋدەن قورقۋ دەگەن ءسوزدىڭ باسقا ارىپتەرىنەن قۇرالعان. «No mobile phone phobia». ال ەندى ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىن تسيفرلاندىرۋ وقۋشىلاردىڭ ميىنا قارسى شابۋىلمەن تەڭەستىرۋگە بولماي ما؟ بۇل وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىنە, ءار نارسەنى باعالاي الاتىن تالعامىنىڭ, اقپارات اعىنىنداعى باعدارىنىڭ تومەندەۋىنە اسەر ەتەدى. مۇنىڭ ءبارى ءىس جۇزىندە بالادا «كليپتىك ويلاۋ» دەپ اتالاتىن نارسەنىڭ شوعىرلانۋىنا اكەلەدى. ولار قىسقا تەلەحابارلار, بەينەكليپتەر, ءارتۇرلى جارقىن بەينەلەر. ۇزدىك-ۇزدىك بەينەلەردى قابىلداۋ ارقىلى قورشاعان الەمدى قابىلداۋدىڭ ەرەكشەلىگىنەن اجىرايدى. سونىمەن بىرگە قورشاعان دۇنيە ءبىرتۇتاس رەتىندە قابىلدانبايدى ەشقانداي لوگيكالىق بايلانىسسىز ءبىرىن-ءبىرى الماستىراتىن وقيعالاردىڭ شاعىن بلوكتارى تۇرىندە عانا قابىلدانادى. سونىمەن قاتار, قازىرگى زامانعى بالالار از وقيدى جانە وقىعانىن جاقسى ەسىنە تۇسىرمەيدى, وقىعاندارىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى جانە جاقىندا ۇيرەتكەندەرىن وتە تەز ۇمىتادى. وعان دا تىكەلەي اسەر ەتكەن – تسيفرلى الەم.
سىرت كوزبەن قارعاندا جاي عانا تەلەفونعا ءۇڭىلۋ بولسا دا, بالانىڭ ميىندا قانداي پروتسەستەردىڭ جۇرۋىنە اسەر ەتىپ جاتىر دەگەن سۇراقتى انىقتاپ الايىق.
ماسەلەن, قازىرگى زامانعى ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىن تسيفرلاندىرۋدىڭ انىقتالعان سالدارىنىڭ ءبىرى بالالارداعى جۇيەلىك جانە اناليتيكالىق ويلاۋدى جويۋ بولىپ تابىلادى: مي بولاشاق بەينەسىن قۇرۋ جانە سايكەسىنشە الدىنا ماقسات قويۋ قابىلەتىن جوعالتادى. قاشىقتىقتان ءبىلىم بەرۋ فورماتىن ءداستۇرلى فورماتپەن بىرىكتىرىپ, سونىمەن قاتار ەكىنشىسىن بىرىنشىگە اۋىستىرعان جاعدايدا ستۋدەنتتەردىڭ ساپالى ويلاۋ پروتسەسىن جۇزەگە اسىرۋعا كەتەتىن ۋاقىت ۇدايى قىسقارادى. وقشاۋلانۋ پروتسەسىندە ادامدارمەن شىنايى قارىم-قاتىناستىڭ ورنىنا ءارتۇرلى گادجەتتەرگە ارتىقشىلىق بەرە وتىرىپ, ادام ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە بەيىمدىلىك پەن دەپرەسسيا كورىنىستەرىنىڭ دامۋىمەن سيپاتتالاتىن «تسيفرلىق اۋتيزم» ىندەتىن باستان كەشىرىپ, الەۋمەتتىك بايلانىستاردى سەزىنبەستەن بۇزادى. اگرەسسيا, الەۋمەتتىك قىراعىلىق جانە ىشكى شيەلەنىس, كونفورميزمگە بەيىمدىلىك وسىدان شىعادى. ولار ءوز قاتارلارىمەن, اينالاسىنداعى ادامدارمەن ارالاسا المايدى, قالىپتى قارىم-قاتىناس ورناتا المايدى. وزگەنىڭ قۋنىش-رەنىشىنە بەيجاي قاراپ, باسقا ادامنىڭ ىشكى الەمىنە قىزىعۋشىلىقتى جوعالتادى.
ينتەرنەتتەگى اقپاراتتارعا قاراپ وتىرساق, سوڭعى جىلدارى عالىمدار مي ىسىگى, لەيكوز, جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى, كوگنيتيۆتى ديسفۋنكتسيالار, پسيحوزدار, قانت ديابەتى قاۋپىن ارتتىراتىن ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەنۋ قاۋپى تۋرالى ەسكەرتەدى. تسيفرلىق تاۋەلدىلىك ادامنىڭ يممۋندىق جانە رەپرودۋكتيۆتى جۇيەنىڭ بۇزىلۋىنا, قالقانشا بەزىنىڭ اۋرۋلارى, بۇيرەك ءۇستى بەزدەرى, ەپيفيز, جۇرەك-تامىر جۇيەسى, گورمونالدى بۇزىلۋلار, استما, سوزىلمالى دەپرەسسيا, جۇيكە جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىنا جەتكىزەدى. سۇمدىق. ال بىزدە تسيفرلانباعان نارسە قالدى ما؟!
دامىعان ەلدەردە گادجەتكە تاۋەلدىلىكتەن ەمدەيتىن كلينيكالار اشىلا باستاپتى. العاشقى پاتسيەنتتەرى – مەكتەپ وقۋشىلارى. ءبىزدىڭ دارىگەرلەردىڭ بۇدان حابارى بار ما ەكەن؟!
