بار ءومىرى مەن قىزمەتىن قازاق ەلىنىڭ استاناسىنا ارناعان, ەلوردانىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى, نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى سانسىزباي ەسىلوۆ جەتپىستەن اسسا دا, بۇگىندە نۇر-سۇلتان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى. جاسى ۇلعايعان ارداگەرلەر مەن زەينەتكەرلەردىڭ ماسەلەسىن شەشۋدە ول تىڭعىلىقتى جۇمىستار اتقارۋدا. سانسىزباي ەسىلوۆ وتكەن باسپالداقتار تەمىرجولداعى قاراپايىم مونتەرلىكتەن پارتيا-كەڭەس قىزمەتىندە, قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ حالىق قالاۋلىسى اتانىپ, قازاق رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. ول بۇگىنگى تاڭدا ءوز قىزمەتىن وسى ابىرويلى دا, جاۋاپتى ىسپەن شۇعىلدانۋدان باستادى. باس قالامىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ونىڭ دا قوسقان ۇلەسى بار.
– بالا كەزىڭىزدە كىم بولام دەپ ويلادىڭىز؟
– مەن كوپبالالى وتباسىنانمىن. اتا-انام سەيىتجان مەن ماكىش التى ۇلعا جاقسى تاربيە بەردى. اكەم تەمىرجولشى بولاتىن, ال انام نەگىزىنەن, بالالاردىڭ تاربيەسىنە كوڭىل ءبولدى. التى ۇلدىڭ ىشىندە ۇلكەنى ەدىم, باۋىرلارىما قاشان دا قامقور بولىپ ءجۇردىم. بالا كەزىمدە اكەم سياقتى تەمىرجولدا قىزمەت جاساپ, ينجەنەر بولسام دەپ ارماندادىم.
الدىمەن تسەلينوگراد تەمىرجول تەحنيكۋمىن, كەيىن تسەلينوگراد ينجەنەرلىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىن, الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىقتىم. ەكونوميكا سالاسىنان قورعاپ, عىلىم كانديداتى اتاندىم. ەڭبەك جولىمدى 1972 جىلى جالتىر ستانساسىندا جوندەۋشى, تەحنيك, اعا شەبەر, كەيىننەن ينجەنەر بولدىم. كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا وتكەننەن كەيىن قازاقستان كومپارتياسى استراحان اۋداندىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى, تەڭىز اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى, حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردىم.
قايتا قۇرۋ كەزىندە پارتيا ىدىراعاسىن ءۇش اي جۇمىسسىز قالدىم. سودان ءۇش اي وتكەندە اقمولا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قايريدەن كارىباەۆ شاقىرىپ, ول كىسى مەن تەڭىز اۋدانىندا قىزمەت جاساعانىمدا باستىعىم بولعان ەدى.
«نەگە حابارلاسپايسىڭ, سەندەي ازاماتتىڭ جۇمىسسىز وتىرعانى ءجون بولماس» دەپ ماعان قر مەملەكەتتىك مۇلىك كوميتەتىنە قاراستى اقمولا فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن ۇسىندى. بۇرىن مۇنداي قىزمەت بولعان جوق, جاڭا قىزمەت باسىندا قالاي بولادى ەكەن دەپ ويلادىم. بىراق زامان تالابى. بۇل جۇمىسقا دا بەلسەنە ارالاسىپ كەتتىم .
– ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز دا استانالىقتارعا جاقسى تانىس. سول جىلدارداعى ەڭبەكتەرىڭىز جايلى ايتا وتىرساق. قيىن-قىستاۋ 1990 جىلداردى باسىمىزدان وتكىزە وتىرىپ, قازاقستاننىڭ استاناسىن اقمولاعا كوشىرگەن كەزدە ءسىز قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە بولدىڭىز. الدا قىرۋار شارۋا, جاۋاپكەرشىلىگى كوپ جۇمىس تۇردى. سول ءبىر كۇندەرىڭىزدى ەسكە الىپ وتسەڭىز؟
– ەلورداداعى كوپتەگەن قۇرىلىس مەنىڭ كوز الدىمدا سالىندى. كەيىن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولعاندا دا استانا ومىرىنە ەتەنە ارالاستىم. قازىر نۇر-سۇلتان قالاسى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى رەتىندە باس قالانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ۇلەس قوسىپ وتىرمىن دەۋگە بولادى.
– سول جىلدارى قىزمەت جاساعان جۋرناليستەردىڭ ەسىندە بولار. عاسىرلار توعىسىنداعى, 2000 جىلى «ميللەنيۋمدى» قالاي وتكىزگەنىمىز. سول كەزدەگى قالا اكىمى ادىلبەك جاقسىبەكوۆ بارلىق ءوز ورىنباسارلارى مەن اپپارات جەتەكشىلەرىن جانە ءبىر توپ جۋرناليستەردى لەزدەمەگە جيناعانى. وتكەن اپتا جۇمىستارىن قورىتىندىلاپ, الداعى كۇندەردەگى جوسپارلارمەن ءبولىستى. ەسىمدە فاريت گاليموۆ, اسقار مامين, تولەگەن مۇحامەدجانوۆ, تاعى باسقالارى بار ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋىمىز كەرەك, جاڭا قالا سالۋ جوسپارلانىپ وتىر دەپ اكىم ادىلبەك جاقسىبەكوۆتىڭ حابارلاعانى. پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ كەلىسىمىمەن ەلباسى سىزدەرگە تاپسىرما بەردى, كەيىن بىلدىك, سىزدەر بۇل ويدى بىردەن قولداعان جوق ەدىڭىزدەر عوي. سول جايىندا ايتىپ وتسەڭىز؟
– ءيا, العاشىندا ءبىز ابدىراپ قالدىق. العاشىندا اكىمنىڭ ۇسىنىسىنا قارسى پىكىر بىلدىردىك. ەسكى قالانى جوندەپ الماي, بۇل قالاي بولعانى دەپ ويلادىق. شىنىندا دا, ول كەزدە ەسكى قالانىڭ پروبلەماسى كوپ بولاتىن. قالا تۇرعىندارىنا جىلۋ تولىق جەتپەيتىن, اپتا سايىن جىلۋ قۇبىرلارى جارىلاتىن, قالا ادامدارى كۇنى بويى سۋسىز وتىرعان كەزدەرى دە بولدى. وسىلاردى جوندەۋگە ءالى ەكى-ءۇش جىل كەرەك قوي دەگەن ويىمىزدى ايتتىق. ول كەزدە ءتىپتى ورتالىقتاعى رەسپۋبليكا كوشەسىنىڭ ءوزى تولىق جوندەلمەگەن ەدى. سونى دا تىلگە تيەك ەتتىك. بىراق, اكىم «ەلباسى سول جاعالاۋعا قالا سالۋ ماسەلەسىن نەگىزگى كۇن تارتىبىنە قويدى. سولاي بولادى» دەپ كەسىپ ايتتى. ادىلبەك جاقسىبەكوۆتىڭ ءبىر جاقسى مىنەزى – ءبىر شارۋانى باستاسا, سونى اياعىنا دەيىن بىتىرمەي, تىنبايتىن. باستاعان ىسىنەن ناتيجە شىعاراتىن.
سودان سول جاعالاۋداعى جۇمىستى باستاپ تا كەتتىك. الدىمەن جول ينفراقۇرىلىمىن, سۋ, جىلۋ قۇبىرلارىن, ەلەكترەنەرگيا جۇيەسىن سالۋدان باستادىق. اكىمنىڭ ورىنباسارلارىنا ءبىر-ءبىر ۋچاسكەنى قاداعالاپ وتىرۋعا تاپسىرما بەردى. ارقايسىسىمىز سول ۋچاسكەلەرگە جاۋاپتىمىز. كۇنى-ءتۇنى دەمالىسسىز جۇمىس باسىندا بولدىق. الدىمەن كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنىڭ ءۇيى, «قازمۇنايگاز», «بايتەرەك» مونۋمەنتىنىڭ قۇرىلىسىن باستادى.
ەسىل مەن نۇرا وزەنىنىڭ ەكى ورتاسىندا تۇرعان جەردە كوكتەمدە جەر استىنداعى سۋ كوتەرىلەدى. سودان ونى تومەندەتۋ ءۇشىن قۇبىرلار ورناتتىق. الدىمەن تاڭەرتەڭ اكىمدىكتە جينالامىز, جۇمىسىمىزدى پىسىقتاپ الامىز دا قۇرىلىس ءجۇرىپ جاتقان جاققا كەتەمىز. كەشكە تاعى اكىمدىككە جينالامىز. قۇرىلىس باسىندا رەزەڭكە ەتىك كيىپ, جۇمىسشىلارمەن بىرگە جۇرەمىز.
بىردە, قالانىڭ ەڭ ورتالىق كوشەسى رەسپۋبليكا داڭعىلىعىندا جارىق ءوشىپ قالدى. مەن جۇمىستان كەيىن ۇيگە جاياۋ كەلە جاتقانمىن. كەشكى ساعات 8 كەزى. سويتسەم, سول كوشەدەگى جاستار سارايىندا اكىمنىڭ قاتىسۋىمەن جاڭا جىلدىڭ الدىندا ءبىر ۇلكەن شارا ءوتىپ جاتقان ەكەن. جينالعان حالىق, ال جارىق جوق. قوينىمدا موتورلى تەلەفون بولاتىن. تەلەفون شىر ەتە ءتۇستى. اكىم ادىلبەك جاقسىبەكوۆ تەلەفوننىڭ ار جاعىنان: – سانسىزباي سەيىتجانۇلى, قايدا ءجۇرسىڭ؟ جاستار سارايىندا جارىق جوق, مۇندا كەزدەسۋ ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايقاي سالدى. ماعان ول جاقتا كونتسەرت ءجۇرىپ جاتقانىن ەشكىم ەسكەرتپەگەن. كۇنى-ءتۇنى ماشينامەن جۇرگەن جۇرگىزۋشىمدى اياپ, ۇيىنە قويا بەرگەنمىن عوي. تەزدەتىپ سەيفۋللين كوشەسىندەگى جارىق بەرەتىن ورتالىقتاعى ديسپەتچەر ۆالەري چەرنياۆكە كەلىپ, جارتى ساعاتتان كەيىن جارىقتى قوستىق قوي.
ءيا, قازىر بۇل ەستەلىكتەر قايتىپ كەلمەيتىن تاريحقا اينالدى. استانانى قۇرۋ كەزىندە قيىندىقتار كوپ بولدى. ونىڭ قايسىبىرىن ايتارسىڭ. دەگەنمەن سول جىلدارى ءبىز قالانىڭ بار قيىندىعى مەن ىستىق-سۋىعىنا قۇرىلىسشىلارمەن دە قالانى تۇرعىزعان بار ماماندارمەن قويان-قولتىق بىرگە ءجۇرىپ, قيىندىقتارىن بىرگە جەڭدىك. وسىلايشا ەلوردا كوز الدىمىزدا جايناپ, الەم تاڭداناتىن قالاعا اينالدى. سونىڭ ىشىندە بىرگە جۇرگەنىمە بۇگىندە ريزامىن. ۇلكەن ىسكە ءوز ۇلەسىمدى قوسقانىما قۋانامىن.
– سول جىلدارى ءسىز قانداي سالاعا جاۋاپ بەردىڭىز؟
– قاتارىنان 10 جىل قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە بولىپپىن. العاشىندا قالانىڭ جىلۋ مەن سۋىنا, قالا تازالىعىنا جاۋاپ بەردىم. كەيىن ءبىرىنشى ورىنباسار بولعاندا سونىمەن قوسا ەكونوميكا, قارجى ماسەلەسىمەن اينالىستىم. 1997 جىلى اقمولادا 260-280 مىڭ حالىق بولسا, ال قازىر ەلوردادا 1 ميلليون 200 مىڭنان استام تۇرعىن بار.
– سول جىلدارى قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ادامداردىڭ ەسىمىن اتاپ وتسەڭىز؟
– الدىمەن ارىپتەستەرىم ادىلبەك جاقسىبەكوۆ باستاعان توپتاعى: گاليموۆ فاريت, مامين اسقار, مۇحامەدجانوۆ تولەگەن. «كازترانستەحمونتاجدىڭ» باستىعى ۆالەري شاراەۆ وتە ءبىلىمدى, بىلىكتى, ءوز ءىسىنىڭ شەبەر مامانى ەدى. شارۋاشىلىقتى جاقسى بىلەتىن. سۋ قۇبىرىن جەردەن 8 مەتر تەرەڭدىككە ورناتۋدىڭ بارلىق امالدار مەن تاسىلدەرىن جىتىك بىلەتىنىنىڭ ارقاسىندا ول وسى جۇمىستى جاقسى اتقارىپ شىقتى. توو «گوركوممۋنحوز» قازىرگى «تازالىق» مەكەمەسىنىڭ باسشىسى ايتۋمۋحانبەتوۆ قوسمان مەن «استانا سۋ» ارناسىنىڭ ديرەكتورى جاڭبىرشى نۇركەنوۆپەن كورمەگەن قيىنشىلىعىمىز جوق. ول دا ءوز ءىسىنىڭ مامانى ەدى.
«گورەلەكتروسەتتىڭ» ديرەكتورى ۆالەري كۋشنارەنكو, «استاناەنەرگونىڭ» باستىعى عابدوللا جاكۋپوۆ ءوز ماماندارىمەن بىرگە بۇكىل قالاعا جارىق بەرۋدە ايانباي ەڭبەك ەتتى. «تەپلوترانزيت» جشس باستىعى ايتمۇحانبەت جۇماباەۆپەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدىم. شىنىندا اتى اتالعان بۇل باسشىلار قالانىڭ ىستىق-سۋىعىنا توزگەن, باسشى ماماندار بولاتىن. قازىر ويلاپ وتىرسام, وسىنداي ازاماتتارمەن جۇمىس اتقارۋدىڭ ءوزى ءبىر باقىت ەكەن عوي. بۇگىندە مۇنداي كادرلار جوق دەۋگە بولادى.
بۇلارمەن قاتار قالانىڭ سول كەزدەگى ەكى اۋدانىنىڭ اكىمدەرى – نيكولاي تيحونيۋك, احمەتوللا شاكيروۆتەر دە استانانىڭ قۇرىلىسى مەن وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان ازاماتتار.
– كەيىنگى جىلدارى استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولا ءجۇرىپ, استانا قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن دە اتقاردىڭىز. قانشاما ءىستىڭ ۇيىتقىسى بولدىڭىز. ەندى قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىندەگى اۋقىمدى اتقارعان جۇمىستارىڭىز جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟
– شىن مانىسىندە نۇر-سۇلتان قالالىق اكىمشىلىگى سوڭعى جىلدارى سوعىس جانە تىل ارداگەرلەرىنە, الەۋەتى تومەن ادامدار مەن ەلوردا زەينەتكەرلەرىنە ءبىراز جەڭىلدىكتەر جاساپ, قامقورلىق كورسەتۋدە. بۇگىنگى تاڭدا استانادا 111 مىڭ زەينەت جاسىنداعى ادامدار تۇرادى. ولاردىڭ قاتارىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مايدانگەرلەرى, تىل جانە ەڭبەك ارداگەرلەرى دە بار. جالپى قارت ادامدارعا قالا اكىمدىگى مەن ءماسليحاتى تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋ قاراستىرىلعان. بىزدە بۇل جۇمىس باسقا وڭىرلەرگە قاراعاندا ەداۋىر جاقسى قويىلعان دەيمىن.
اتاپ ايتساق, قالاداعى بارلىق زەينەتكەرلەر 1999 جىلدان بەرى بۇكىل قالا اۆتوبۋستارى مەن ەكسپرەسس مارشرۋتتارىندا تەگىن جۇرەدى. جەتى جىلدان بەرى نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى تىركەۋدە تۇرعان بارلىق زەينەتكەرلەر جەتپىس پايىزدىق جەڭىلدىكپەن اتاقتى بۋرابايدىڭ قاتاركولدەگى ساناتوريىندە دەم الا الادى.
بارىنەن دە قۋانىشتىسى, قالاداعى سوعىس ارداگەرلەرىنە تۇگەلدەي تەگىن پاتەر بەرىلدى. ءارى ولاردىڭ وسى تۇرعىن پاتەرلەرىنە كەتەتىن ءارتۇرلى شىعىندارى دا تەگىن. بىرنەشە جىلدان بەرى سوعىس ارداگەرلەرى مەن مۇگەدەكتەرى جانە تىل ارداگەرلەرى تەمىرجولدا, سامولەتتە, كەمەلەردە, قالاارالىق اۆتوكولىكتەردە ءبىر رەت تەگىن جۇرەدى. بايقاپ وتىرساق, بۇدان دا باسقا جەڭىلدىكتەر بار, ءبارىن ايتىپ جاتۋعا ءتىپتى ۋاقىتىمىز دا جەتپەس.
دەگەنمەن, تاعى ءبىر ايتار جايت, زەينەتكەرلەرگە كورسەتىلىپ جاتقان قامقورلىق تۋرالى. ول – سوعىس جانە تىل ارداگەرلەرى مەن زەينەتكەرلەرگە, مۇگەدەكتەرگە كورسەتىلىپ جاتقان كومەك اياق پروتەزدەرى مەن ءتىس پروتەزدەرىن جاساۋ جانە ورتوپەديا قۇرالدارىنىڭ تەگىن بەرىلۋى.
قارتتار كۇنىنە وراي, جىل سايىن قايىرىمدىلىق شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. اتاپ ايتقاندا, اۋدان اكىمدىكتەرىمەن بىرلەسىپ الەۋمەتتىك-مادەني اكتسيالار وتكىزىلەدى. دەمەۋشىلەر مەن قامقورشىلاردىڭ كومەگىمەن زەينەتكەرلەرگە كونتسەرت قويىلىپ, مەرەكەلىك داستارقان جايىلىپ, سىي-سياپاتتار بەرىلۋدە. قالانىڭ كورنەكتى ورىندارىنا ساياحاتتار ۇيىمداستىرىلادى. «قارتتار مەن مۇگەدەكتەرگە ارنالعان مەديتسينالىق-الەۋمەتتىك مەكەمەسى» قامقورلىعىنداعى ادامدارعا قۇرمەت كورسەتەدى.
2021 جىلى 4 اقپاندا قالا اكىمى التاي كولگىنوۆتىڭ قولداۋىمەن دوستىق كوشەسىندەگى 13-ۇيدە «بەلسەندى ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ ورتالىعى اشىلدى». قارتتار ءۇشىن ءارتۇرلى ۇيىرمەلەر اشىپ, سوعان قاتىسۋعا مۇمكىندىك الدى.
ال 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا كمم قۇرىلىپ, قالاداعى ءتورت اۋداندا ورتالىقتار اشىلىپ زەينەتكەرلەردىڭ دەمالۋىنا, سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. بۇل ورتالىقتى قولىنان ءىس كەلەتىن مۇحتار ەركەتاەۆ باسقارۋدا. وسى ورتالىقتىڭ اشىلۋىندا قالا اكىمى ءوزى باس بولىپ, ونىڭ تۇساۋكەسەرىنە قاتىستى. وسى كەزەڭگە دەيىن 3 مىڭ 322 ادام ورتالىققا كەلىپ تىركەلىپ, وزدەرى ۇناتقان ىسپەن اينالىسۋدا.
ال ەندى بۇگىنگى كورسەتكىش ودان دا جوعارى, نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگىنىڭ «بەلسەندى ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ ورتالىعى» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىندەگى 10 سالا بويىنشا 28 ءتۇرلى باعىتتار بويىنشا جۇمىسىن باستادى.
استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسى بۇگىنگى زامان اعىمىنان قالماي, ساياسي ماڭىزى بار جۇمىستارعا دا ارالاسىپ كەلەدى. ولار نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى بارلىق ىسكە ۇلەس قوسىپ جاتىر. جاقىندا وتكەن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەزىندە دە رەفەرەندۋمدا دا ارداگەرلەر بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزگەنىن ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى.
– سانسىزباي سەيىتجانۇلى, ءسىز ەڭبەك جولىڭىزدا جاساعان ىستەرىڭىزگە ريزاسىز با؟ الدە كوكەيىڭىزدە جۇرگەن ارمان ويلارىڭىز بار ما؟
– اللاعا شۇكىر, مەنى ومىرگە اكەلىپ, تاربيەلەپ, ءبىلىم بەرگەن اتا-اناما مىڭ العىس. جان جولداسىم جۇبايىم كۇنايىم تابايقىزىنا, بالا-شاعاما ريزامىن. وسى ومىرىمە ءتاۋبا دەيمىن. نەمەرەلەرىمنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن, كەلەسى جىلى ولار مەكتەپ بىتىرەدى. بىراق ولار دۇرىس جول تاڭدايدى دەپ ويلايمىن. اڭگىمە سوڭىندا ايتارىم, ەلىمىز تىنىش, حالقىمىز امان, قازاقستانىمىز وركەندەپ, الەمدە بەيبىتشىلىك بولسىن دەيمىن.
عاليا بالتاباي,
جۋرناليست, «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى
