ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان تۇستان بەرى وزەكتى بولىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى اسفالت توسەلگەن تاس جول ەكەنى داۋسىز. جاسىراتىنى جوق, جاڭادان توسەلگەن اسفالتتىڭ نەبارى ءبىر-ەكى جىلدا توز-توزى شىعىپ جاتادى. دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى بۇل ماسەلە باس قالامىزدا وڭ شەشىمىن تاپقانداي. ەسكىرگەن جولدار جاڭا تەحنولوگيا ارقىلى جوندەۋدەن ءوتىپ جاتىر. قالا شەتىندەگى اۆتوباندار قۇرىلىسى اياقتالىپ, ەل يگىلىگىنە بەرىلدى. ءبىز وسى تۇستا ماسەلەنى الەم ەلدەرىندەگى جاعداي ارقىلى جان-جاقتى قاراستىرۋدى ءجون كوردىك.
اسفالتتىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى مەن ماركاسىندا قۇم, شاعىل تاستارى نەمەسە گراۆي, مينەرالدى ۇنتاق جانە قارامايعا ۇقساس بيتۋم كوبىرەك قولدانىلادى. سونىمەن قاتار جۇمىس بارىسىندا جولدى ارماتۋرالاۋ ءۇشىن گەوسينتەتيكالىق ونىمدەر قوسىلۋى مۇمكىن. دەگەنمەن جولدىڭ كەي تۇرلەرىندە شاعىل تاستاردىڭ پايدالانىلا بەرمەيتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. بىراق كولىك كوپ قوزعالاتىن تۇستا ۇزاققا شىداس بەرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.
اتى اتالعان قوسپالاردىڭ قانداي ءرول اتقاراتىنىن بىلەسىز بە؟ ماسەلەن قۇم جولدىڭ اسفالتقا تۇسىرەتىن قىسىمىن بىرقالىپتا ۇستاپ تۇرادى. سونداي-اق, ول بيتۋم مەن شاعىل تاستاردىڭ ءبىر-بىرىنە بايلانىسىپ كەتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ال مينەرالدى ۇنتاق كەم-كەتىك جەرلەردى تولىقتىرىپ تۇرماق. بۇل قوسپالاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى – بيتۋم. وزگەلەرى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قوسىلىپ وتىرعانىمەن, قارامايعا ۇقساس ءونىمنىڭ كولەمى ءوز دەڭگەيىنەن كەمىمەۋى ءتيىس.
اسفالتتى توسەمەس الدىن قارا جەردى تۇزەپ العان ءجون. بۇل ەڭ ماڭىزدىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى «دىڭگەگى» دۇرىس ورناتىلماعان قارا جول ۇزاققا شىدامايدى. وسىدان كەيىن بارىپ قانا قۇم توگىلىپ, بەتى تەگىستەلەدى. ال ارى قاراي شاعىل تاستاردىڭ رەتى كەتەدى. ءبارى ورنىعىپ كەتۋ ءۇشىن ارنايى تەحنيكامەن باستىرىلادى. مىنە وسى جۇمىستار رەتتەلگەننەن كەيىن عانا اسفالت نەمەسە بەتون جابىندى ءۇش ءتۇرلى قاباتتا قۇيىلادى.
شەتەلدىك تاجىريبە
دۇنيە جۇزىندە ءاۆتوموبيلدىڭ وتانى گەرمانيا ەلى سانالادى. تەمىر تۇلپاردى ويلاپ تاپقان مەملەكەت ونىڭ جۇرەتىن جولىن دا نازاردان تىس قالدىرماعان ەكەن. الەمدىك رەيتينگتە نەمىس حالقىنىڭ جولى كوش باستاپ تۇرادى. شاماسى بۇل كورسەتكىشكە كۇمان كەلتىرۋدىڭ دە قاجەتى جوق شىعار. سەبەبى گەرمانياداعى العاشقى اۆتوبان جولىنا 80 جىلدان استام ۋاقىت بولىپتى. ال قازىرگى اسفالتتىڭ باسىم بولىگى ءۇشىنشى رەيح كەزىندە سالىنىپتى. ءبىر قىزىعى, جاڭا جولدار سول تۇستا تانك ماشيناسىنىڭ قوزعالىسىنا ارناپ ەسەپتەلگەن ەكەن. سوندىقتان قازىرگى سالماعى اۋىر كولىكتەر ولاردى بۇزا المايدى.
مالىمەتتەر بويىنشا نەمىس جولدارىنىڭ قۇرىلىسى قۇم, شاعىل تاستاردىڭ بىرنەشە ەسە كوبىرەك سالىنۋى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. كەي تۇستاردا بۇل قاباتتار ەكى مەترگە دەيىن جەتەتىن كورىنەدى. مىنە وسىلار رەتتەلىپ, بەتى تەگىستەلگەننەن كەيىن عانا قاتتى بەتون نەمەسە اسفالت توسەلەدى. گەرمانيادا جول قۇرىلىسى كەزىندە اسىعىستىققا جول بەرىلمەيدى. ءبارى بىتكەننەن كەيىن كۇننىڭ شۋاعى مەن جاۋىن سۋى زيانىن تيگىزبەس ءۇشىن ارنايى پلەنكامەن جاۋىپ قويادى. بۇل ەلدە جول سالۋ جۇمىستارى كەزىندە ءاربىر ماتەريال ەرەكشە نازاردا بولادى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى اسفالت توسەۋ بارىسىندا جاڭبىر جاۋىپ كەتسە, جۇمىسشىلار اينالا تولىق كەپكەننەن كەيىن عانا جۇمىسىن جالعاستىرادى.
اسفالت جولدىڭ ساپاسى جاعىنان ۇزدىكتەردىڭ قاتارىنا كىرەتىن مەملەكەت – فينليانديا. بۇل ەل كليماتىنىڭ قولايسىزدىعىنا قاراماستان جوعارى كورسەتكىشكە يە بولىپ وتىر. فين حالقى دا وزگەلەرى سەكىلدى اسفالت استىنداعى ءتۇرلى ماتەريالدار توسەلگەن قاباتىنا باسا نازار اۋدارادى. اسىرەسە توپىراق توسەلگەن تۇسىنىڭ ءجوندى ورنىعۋى جولدىڭ ساپاسىنا كەپىلدىك بەرمەك. سوڭعى جىلدارى ءدال وسى توپىراق قاباتىنىڭ دۇرىس بولماۋىنا بايلانىستى بىرنەشە وڭىردەگى جولدار قايتا جوندەلىپتى.
دۇنيە جۇزىندە تاس جولدى ەڭ جىلدام توسەيتىن مەملەكەتتى بىلەسىز بە؟ ول شىعىس جاعىمىزدا ورنالاسقان قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى (قحر). اسپاناستى مەملەكەتىندە جول قۇرىلىسشىلارى ساعاتىنا 750 مەتر جەردى اسفالتتاپ ۇلگەرەدى ەكەن. وسىنداي جىلدامدىقتىڭ ارقاسىندا جىلىنا 10 مىڭ شاقىرىم جول اۆتوموبيل قولدانىسىنا بەرىلەدى. ال جول قۇرىلىسشىلارىنىڭ جۇمىسى كەمىندە 25 جىلعا شىدامدى بولۋى كەرەك. ولاردىڭ ەڭبەكاقىسى تولەنبەس بۇرىن اسفالتتالعان جولدىڭ ساپاسىن زەرتتەيتىن ارنايى ماماندارى ءبىر سۇزگىدەن وتكىزىپ الادى ەكەن.
گەرمانيادا 80 جىل بۇرىن ساپالى جولدار سالىنعان بولسا, قىتاي بۇل شاقتا كورسەتكىش بويىنشا كوش سوڭىندا بولاتىن. ول ۋاقىتتا قىتاي بيلىگى بۇل پروبلەمادان دا ماڭىزدىلارى بار دەپ ەسەپتەگەن. بىراق 1980-جىلدارى ينفراقۇرىلىم دەڭگەيى جاقسارمايىنشا ىلگەرى قادام باسۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزگەننەن كەيىن جاعداي وزگەرە باستادى. جۋڭگو ەلى جەرىنىڭ كولەمى بويىنشا الەمدە ءۇشىنشى ورىندا. قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە ينفراقۇرىلىمى دامىعان ەلدەردىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگەردى. وسى تۇستا «قىتايلار قانداي تەحنولوگيا ويلاپ تاپتى؟» دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى زاڭدىلىق. ايتارلىقتاي ەرەكشەلىك جوق. تەك ەل بيلىگى مەن وڭىرلىك بيلىك بىرلەسە وتىرىپ ەكونوميكانىڭ دامۋىمەن بىرگە ترانسپورت جەلىسىنىڭ ىلگەرى قادام باسۋىن جوسپارلايدى. 2005-2010 جىلدارى ارالىعىندا اۆتوماگيسترال جەلىسىن قۇرۋ ءۇشىن جىلىنا 17-18 ملرد اقش دوللارى ءبولىنىپتى. مىنە, بيلىك تاراپىنان جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنگەننەن كەيىن جارتى عاسىردىڭ ىشىندە وسىنداي دارەجەگە جەتىپ وتىر.
ال قازاقستانداعى جاعداي اتى اتالعان ەلدەرمەن سالىستىرۋعا كەلە قويماس. ءتىپتى جول قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن از ۋاقىتتا قايتا جوندەۋدەن ءوتىپ جاتادى. ءبىر كەزدەرى جول قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن كولەمى اسا ۇلكەن ەمەس تەسىكتىڭ بارىن كوزىمىز شالىپ جاتاتىن. باستاپقىدا شاعىنداۋ عانا كورىنگەن شۇرىق تەسىكتىڭ كولەمى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلكەيە تۇسەتىن. مىنە وسىلايشا سالعىرت جۇمىستىڭ سالدارىنان ەل قازىناسى قايتا شىعىندالاتىن. بىراق بىزدەگى احۋال جىل سايىن جاقسارىپ كەلە جاتقانىن ايتا كەتەيىك. وسى تۇستا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇستانعان ساياساتىن ەسكە العان ءجون. 2008 جىلدىڭ 6 اقپانىندا ەلباسى قازاقستان حالقىنا كەزەكتى جولداۋىندا ۇلى جىبەك جولىنىڭ قازىرگى زامانعا لايىقتالعان بالاماسى, ەڭ ءىرى كولىكتىك جوبا «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» ترانسقۇرلىق ءدالىزى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەكتىگىن مالىمدەگەن بولاتىن. ۇزىندىعى 8445 شاقىرىمدى قۇرايتىن كولىك ءدالىزىنىڭ 2787 شاقىرىمى اقتوبە, وڭتۇستىك قازاقستان, قىزىلوردا, جامبىل جانە الماتى وبلىستارىن باسىپ وتەدى ءارى بۇگىنگى كۇنى تولىقتاي پايدالانۋعا بەرىلگەن.
ەلوردا جولدارى
استانا اكىمدىگىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى بىرنەشە كۇن بۇرىن قالانىڭ جول جەلىلەرى, جول-كولىك ينفراقۇرىلىمىنىڭ وتكىزۋ قابىلەتىن ۇلعايتۋ تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلىپ تۇراتىنىن حابارلادى. باس قالادا سوڭعى جىلدارى كولىك قوزعالىسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى جولداردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ساپاسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. جۇيەلى جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە قابانباي باتىر مەن ماڭگىلىك ەل داڭعىلدارىنا كەلەتىن كولىك قاتىناسى 40 پايىزعا ازايدى. وتكەن جىلى ەلوردادا 169 كوشە سالىنىپ, جوندەۋدەن ءوتتى. باس-اياعى 114,5 شاقىرىم اسفالت جول توسەلدى.
قالالىق جول-ترانسپورت ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ جانە ترانسپورت باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, بيىل 183 كوشە سالىنىپ, جوندەۋدەن وتپەك. ونىڭ ىشىندە قالاداعى 22 ماگيسترالدى كوشە, 133 كوشە تۇرعىن الاپتارىنا قاتىستى. بولىنگەن قاراجات شەڭبەرىندە 28 كوشەگە 28,4 كم جول جابىندىسىن توسەۋ جۇمىستارى جوسپارلانىپ وتىر.
ايتا كەتەرلىك ءبىر ماسەلە استانادا جاڭبىر سۋى اعىپ كەتەرلىكتەي ارىق جولدارى سالىنباعان. وسىنىڭ سالدارىنان كوبىنە جاۋىن سۋى اسفالت جولدارعا زيانىن تيگىزىپ جاتادى. ەندى Rejuvaseal, «ميكروماستيكا» قوسپالارى مەن اسفالتتىڭ ءوڭىن كەتىرمەي, قورعاپ تۇراتىن, سونداي-اق كەدىر-بۇدىر جولدىڭ جۇقا قاباتىن جاباتىن «ميكروسيۋرفەيسينگ» قوسپاسى اسفالت بەتون جابىندىسىنىڭ قىزمەتىن, ساپاسىن ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ساقتاماق.
قورىتا ايتار بولساق, قازاقستان ەگەمەندىگىن العان جاس مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. تيىسىنشە بىزدە 80 جىلدىق تاريحى بار ءارى تانك قوزعالىسىنا ارنالعان اۆتوجولدار جوق. جىلدامدىق بويىنشا شىعىستاعى كورشىمىزبەن دە يىق تىرەستىرە المايمىز. راس, بىزدە ناشار جول جەتەرلىك. دەي تۇرعانمەن قازىر جاعداي باسقاشا. شەتەلدىك تاجىريبەلەردى ىسكە اسىرۋ ارقىلى ءبارى جاقسارىپ كەلەدى.
ايان ءابۋالي
