جاقىندا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى, ونەر زەرتەۋشى سەرىك وسپانوۆتىڭ «قىلىشپىن قىنابىنان الىنباعان» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى ەلەكتروندى پوشتامىزعا كەلىپ ءتۇستى. وندا اۆتور ءانشى, حالىق كومپوزيتورى سەگىز سەرى باھرامۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مۇراعاتتار نەگىزىندە دايەكتى دەرەكتەر كەلتىرەدى. كەيىنگى جىلدارى قوعام اراسىندا وسى تاريحي تۇلعا جونىندە ءارالۋان پىكىرلەر ايتىلۋدا. ءتىپتى, كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى تاريحتا بولماعان دەگەنگە دەيىن باردى. ال, قولىمىزداعى ەڭبەك ونىڭ ومىردە بولعانىنا كوز جەتكىزەدى. ءبىزدىڭ ماقسات داۋدى ءورشىتۋ ەمەس, اقيقاتقا ءسال دە بولسا جاقىنداۋ. سول ماقساتتى ۇستانىپ, گازەتىمىزدە اتالعان ەڭبەكتەن ءۇزىندى جاريالاۋدى ۇيعاردىق.
امانعالي قالجانوۆ
ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاق دالاسىندا سال-سەرىلەردىڭ اتاسى اتانعان سەگىز سەرى باھرامۇلىنىڭ شىققان تەگى مەن تۋىپ وسكەن ورتاسىنا توقتالايىق. (مۇحامەدقاناپيا) شاقشاقوۆ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنا قاراستى گۇلتوبە – مامانايدا, بۇقپا كولىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. رۋى – كەرەي ىشىندە كوشەبە.
ءۇش جۇزگە اتى ايگىلى تولىباي سىنشىنىڭ سەگىزىنشى بالاسى قاراباس تارحان, ودان اسقاپ, ودان كوشەك, ونىڭ سەگىزىنشى بالاسى شاقشاق, ودان باھرام, باھرامنىڭ جەتى ۇلىنىڭ ءبىرى مۇحاممەدقاناپيا, ياعني ءبىز مۇراسىن زەرتتەپ وتىرعان كەيىپكەرىمىز تولىباي سىنشىنىڭ التىنشى ۇرپاعى سەگىز سەرى – وسى. (شەجىرەشى-تابەي بارلىبايۇلىنىڭ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا اكەلىپ تاپسىرعان «كەرەي شەجىرەسى» بويىنشا الىندى).
مۇحاممەدقاناپيا سەگىز جاسقا كەلگەندە اناسى جامالدان (اتاقتى قاراۋىل قاناي ءبيدىڭ بالاسى بەكبولاتتىڭ قىزى – س.و.), اناسىنىڭ قىرقى وتكەن ءبىر اپتادان كەيىن اكەسى 47 جاستاعى باھرامنان ايرىلىپ تۇل جەتىم قالادى. سول سەبەپتى سەگىز ءسۇيىن, سەيىتكەرەي ەسىمدى اعالارى جانە قۋانىش دەگەن ىنىسىمەن بىرگە اتاسى شاقشاق پەن اكەسىنىڭ ءىنىسى جانات سەرىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. اعاسى كورپەشتىڭ سەيىتجان, قۇشان ەسىمدى ەرەسەك بالالارى دا سەگىزبەن بىرگە تۋا بىتكەن اقىندىق تالانتى بار شاقشاق اتاسىنىڭ باۋىرىندا وسەدى.
شاقشاق شەشەن كوشەكۇلىنىڭ اناسى اقبوتا اتاقتى سىرىم باتىردىڭ تۋعان اپاسى, داتتىڭ قىزى. (سوندىقتان سەگىز سەرى ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ ىرگەلى رۋى بايباقتىعا جيەنشار بولىپ كەلەدى – س.و.). ال, شاقشاقتىڭ ايمان دەگەن بايبىشەسىنەن تۋعان قانشايىم ەسىمدى قىز (بەلگىلى اكادەميك-جازۋشى عابيت ماحمۇتۇلىنىڭ باباسى مۇسىرەپتىڭ تۋعان اناسى بولادى).
سەگىز بالا كەزىندە اۋىلدىق شاعىن مەدرەسەدەگى موڭكە مولدادان وقىپ, حاديمشە حات تانيدى. ودان كەيىن ول بولاتىناي, قىزىلجار مەدرەسەسىندە وقيدى. اتاسى شاقشاق, مۇحاممەدقاناپيانى 1826 جىلى قىزىلجاردىڭ مەدرەسەسىنە بەرىپ, قوسىمشا پروحوروۆ دەگەن ۇستازدى جالداپ, 4 جىل ورىسشا ساۋات اشتىرادى. ول جايلى سەگىز سەرى:
ورىسشا ءبىلىم ال دەپ اتام
شاقشاق,
وقىتتى ءتورت جىل بويى
ۇستاز جالداپ, – دەيدى.
بۇل جەردە وعان ساباق بەرگەن ۇستازدارى يمامعابيت سەرى مەن ءوز اعاسى كورپەش بۇحارا شاھارىنداعى جوعارى دارەجەلى مەدرەسەنى بىتىرگەن, سول كەزدەگى كوزدەرى اشىق ايتۋلى ازاماتتار ءارى ءانشى, اقىندار ەدى. وسى ەكەۋى سەگىز سەرىگە ءدىني ساباق بەرۋمەن بىرگە ونى اقىندىققا, انشىلىك ونەرگە دە باۋليدى. وسىلايشا اعالارىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن مۇحاممەدقاناپيا سەگىز جاسىندا اڭ اتىپ الىپ «سەگىز» دەگەن اتقا يە بولادى.
وسە كەلە اقىندىعىمەن تانىلىپ, ءان شىعارا باستاعان, بوزبالا شاعىندا بۇل ەسىمىنە «سەرى» دەگەن اتاق قوسىلىپ, ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى ۇمىتىلىپ سەگىز سەرى اتانىپ كەتەدى.
بۇل دەرەكتى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بالا كۇنگى دوسى, قىزىلجاردىڭ تۋماسى جامانتىماق ۋاقتان شىققان ايگىلى شەجىرەشى كارىباي قاجىۇلى مۇحامەتجان اقساقالدىڭ: «مەنەن بۇرىن جاساعان قارتتاردىڭ ايتۋىنشا اعالارىمەن اڭعا شىققان مۇحامەدقاناپيا سەگىز جاسىندا كيىك اتىپ ءتۇسىرىپتى. سودان جەڭگەلەرى ەركەلەتىپ ءارى شۇبالاڭقى ەسىمىن اتاۋعا قيىنسىنىپ «سەگىز» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن», – دەگەن ەستەلىگى دالەلدەي تۇسەدى.
زەرەك سەگىز سەرى 1830 جىلى ومبىنىڭ ءتىلماشتار دايارلايتىن 6-جىلدىق ازيا مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇسىپ, ونى بىتىرەر جىلى اتالمىش وقۋ ورىنى باتىس ءسىبىر كازاكتارى وكرۋگىنىڭ اسكەري ۋچيليششەسىنە قوسىلىپ اتاۋىن وزگەرتەدى.
ەڭ كەرەمەتى العاشقى «ازيا مەكتەبى» بولىپ اشىلعان بۇل ەكى قاباتتى عيمارات ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. مۇندا ومبىنىڭ قالالىق اسكەري كوميسسارياتى ورنالاسقان. عيمارات تاريحي ساۋلەت ەسكەرتكىش رەتىندە مەملەكەتتىك مۋنيتسيپيالدىق قورعاۋعا الىنعان.
مىنا قۇندى دەرەك 2000 جىلى ومبىدا جارىق كورىپ, رەسەي ۇستازداردىڭ ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينتيتۋتىنىڭ ارناۋلى وقۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانىلادى. (ومبى تاريحي مۋزەيىنىڭ ارحيۆتىك قورىندا ساقتاۋلى).
ەتنوگراف-عالىم يگىلىك ءالمۇحانۇلى تۇرسىنوۆتىڭ «وچەركي يستوري كازاحوۆ ومسكوگو پريرتىشيا» كىتابىنىڭ «پروسۆەششەنيە كازاحوۆ ۆ XVIII – ناچالە XX ۆۆ.» اتتى تاراۋىندا: «1789 جىلى ومبى قالاسىندا ءتىلماشتار دايارلاۋ ءۇشىن ازيا مەكتەبى اشىلعان. مۇندا 1790 جىلى وقىعان 25 شاكىرتتىڭ جەتەۋى قازاق-تاتار بالالارى بولعان. ال, شاكىرتتەر اراب, پارسى, ءمانچۇجىر, تۇرىك, ورىس تىلدەرىن وقىعان, ونىمەن قوسا مىندەتتى تۇردە ماتەماتيكا مەن گەوگرافيا ساباقتارى جۇرگىزىلگەن. جىل سايىن كۋرسانتتارعا تەگىن ارنايى فورما بەرىلىپ, ونىمەن قوسا ايىنا 5 رۋبل شاكىرتاقى تولەنگەن. بۇل اقشانى كۋرسانتتار وقۋلىق, قالام-داپتەر الۋعا جۇمساعاندىعى جازىلعان. «سرەدي وكونچيۆشيح ازياتسكۋيۋ شكولۋ چيسليتسيا مۋحامەت شاكشاكوۆ (سەگيز سەري). ۆ شكولۋ ون پوستۋپيل ۆ 1830 گودۋ.
ك مومەنتۋ ەە وكونچانيا ۆ 1836 گودۋ ونا بىلا پرەوبرازوۆانا ۆ وسوبىي كلاسس ۆوستوچنىح يازىكوۆ ۋچيليششە سيبيرسكوگو كازاچەگو ۆويسكا. يستوريك ي پوەت (سەگىز سەرى – س.و.) ۆ گنەۆنىح ستيحاح ون يزوبراجاەت گەنەرال-گۋبەرناتورا پ.د. گورچاكوۆا رازوريتەلەم كازاحسكوگو نارودا, ي نە جەلايا ۋچاستۆوۆات ۆ كاراتەلنوي ەكسپەديتسي پروتيۆ ۆوسستانيا كەنەسارى كاسىموۆا, ون بەجال يز ومسكا ۆ ملادشي جۋز», – دەلىنگەن.
سونىمەن قاتار, ول حالىققا كەڭىنەن تانىمال «ايمان-شولپان», «قىز جىبەك» ەپيكالىق داستاندارىنىڭ اۆتورى. ونىڭ تۇڭعىشى مۇستافا مۇحامەدقاناپياۇلى حالىققا «قاماجاي» ءانىنىڭ اۆتورى رەتىندە تانىمال. سەگىز سەرى شەجىرەسىن تۇگەل بىلەتىن ەسبول قاريا ومبى قالاسىندا تۇرادى. سەگىز سەرىنىڭ جارى ىرىسبيكە كۇيەۋى قايتىس بولعاندا ۇزاق جوقتاۋ ايتقان», – دەگەن عالىم فسب ارحيۆىنەن قۇندى دەرەك
تاۋىپ, كەلتىرگەن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: سەگىز سەرىنى رەسەي يمپەرياسىنا ساياسي قاۋىپتى ادام رەتىندە ونىڭ ىستەرى فسب ارحيۆىندە ساقتالعان. مىنە, ونەر زەرتتەۋشىلەردىڭ ومبى مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن ەشقانداي دەرەك تاپپاۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. جوعارعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ازيا مەكتەبىندە دەسە, ەكىنشىسى اسكەري ۋچيليششەدە وقىدى دەپ جۇرگەندەرىنىڭ ەكى جورامالى دا دۇرىس.
1880 جىلى اقىن نۇرجان ناۋشاباەۆ (1859-1919) سەگىز سەرىنىڭ شاڭىراعىندا بولىپ, ىرىسبيكە انامىز بەن بالاسى مۇستافادان مول دەرەك جيناپ, بەيىتىنىڭ باسىندا بولىپ جازعان «سەگىز سەرى» داستانىنداعى:
… جازۋىمەن قۇلپىتاستىڭ
بولدىم تانىس,
تۋعان, قايتقان جىلدارى
ەكەن بارىس.
كوزىمە مەن جاس الدىم,
ەر ەلەستەپ,
ارماندا كەتىپتى-اۋ
دەپ قايران ارىس
– دەگەن ولەڭى سەگىزدىڭ 1818 جىلى تۋىپ, 1854 جىلى قايتىس بولعاندىعىن ايعاقتايدى.
جوعارىداعى قۇندى دەرەكتە ايتىلعانداي, سەگىز سەرى 1836 جىلى ومبىنىڭ ۋچيليششەسىن بىتىرگەن ساۋاتتى, زيالى, ءبىلىمى جان-جاقتى ادام بولعاندىعىنا كوزىمىز جەتتى. سول كەزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك اعىمنان حاباردار مۇحاممەدقاناپيا اق پاتشانىڭ تۋعان حالقىنا قارسى جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتىنا دانەكەر-ءتىلماش بولۋدان باس تارتقانى ءۇشىن قۋعىنعا تۇسكەن. بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ «گورچاكوۆقا» دەگەن ولەڭىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىنان كوپتەگەن دەرەك اڭعارۋعا بولادى:
جەر سۋىمدى العانداي,
ەلىمدى قانعا مالعانداي.
ەلدەن-جەردەن قۋعانداي,
گورچاكوۆ ساعان نە قىلدىم؟!
سەن قۋعىنداپ گورچاكوۆ,
ەل مەن جەردەن ايىردىڭ.
الماس ەدىم ناركەسكەن,
شابىلماي تاسقا مايرىلدىم…
سەگىز سەرى باھرامۇلىنىڭ 1836-1840 جىلدار اراسىندا ەلگە-جەرگە دەگەن ساعىنىشتان تۋعان «تۋعان جەر», «بۇقپا كول», «كوك ەسىل», «وڭىرىمە», «قايران جەر» اتتى شىعارمالارى, ت.ب. ولەڭدەرى بار.
سەگىزدىڭ شىعارماشىلىق ومىرىندە ماحاببات تاقىرىبى ۇلكەن ورىن الادى. سەرى ارۋلاردى ايالاۋ, ولارعا دەگەن ىنتىق سەزىمدى, ماحابباتقا دەگەن ىڭكارلىكتى قاستەرلەي ءبىلۋ سەكىلدى ۇلى ۇعىمدى سۇلۋ دا اسەم شەبەرلىكپەن جىرلاي بىلگەن ۇلكەن جۇرەكتى اقىن ءارى كومپوزيتور. اقىننىڭ سۇيىسپەنشىلىك جىرلارىنان ماحابباتقا تولى جاس جۇرەكتىڭ ىستىق لەبى ەسەدى. ليريكالىق اندەرىنىڭ تىرناقالدىسى «نازقوڭىر» تۇپنۇسقادا:
كوركەم قىز شاقىرعان سوڭ
جۋىقتايىن,
باسقانى نەگە ساعان جۋىتايىن.
وزىڭە ىقىلاسىم اۋعاننان سوڭ,
قالايشا, مۇكاش سەنى
ۇمىتايىن –
دەپ ساعىنىشقا تولى نازبەن باستالاتىن ولەڭىن 17 جاسىندا سەگىز ومبىدا «ازيا مەكتەبىندە» وقىپ جۇرگەن كەزىندە مۇكاراما ەسىمدى تاتاردىڭ سۇلۋ قىزىنا عاشىق بولىپ شىعارعان. كەيىننەن بۇل «نازقوڭىر» انىنە زامان تالابىنا ساي جاڭا شۋماقتار قوسىلعان. ونى 1923 جىلى قازاقتىڭ ۇلى ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ: «ءاي, يسا, وسى ءان ماعان قاتتى ۇنايدى, تەك ءسوزى تەبىرەنتپەيدى جانىمدى, سەن ءبىر ادەمى قىزعا ايتىلعان سوزدەر جازىپ وزگەرتىپ بەرشى. قازىر حالىق اندەرىنىڭ ەسكىشىل, ءدىنشىل جەرلەرىن وزگەرتىپ ايتۋ كەرەك دەگەن ءسوز بولىپ ءجۇر عوي» – دەگەن سۇراۋى بويىنشا يسا اقىن سەمەي قالاسىندا جازعان. (يسا بايزاقوۆ. تاڭدامالى شىعارمالارى, 2 توم, 85-86 بەتتەر, الماتى. 1983)
جاڭا ءماتىنى:
اي قاباق, التىن كىرپىك,
قىزىل ەرىن,
كەل دەسەڭ نەگە ايايىن
اتتىڭ تەرىن.
سار اعاش سازعا بىتكەن
سەكىلدەنىپ,
قاي جەردە وتىر ەكەن
بۇراڭ بەلىم.
بازاردان الىپ كەلگەن
كۇمىس قۇمان,
جىگىتتى اداستىرعان
قالىڭ تۇمان.
ارادان قىل وتپەستەي
تاتۋ ەدىك,
بىزدەردى اراز قىلعان قاي
انتۇرعان!
– دەپ اسقان شەبەرلىكپەن جازىلىپ قانا قويماي, سەگىزدىڭ ويىمەن استاسىپ, كەرەمەت كوركەم وبراز تۋىنداتىپ تۇرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
الايدا, قىزدىڭ اكەسى ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپ, باسقا قالاعا كوشىپ كەتۋى سەبەپتى ارالارى سۋىپ كەتەدى. ماحاببات ليريكاسىنا ارناعان سەگىز سەرىنىڭ مۇنداي اسەم اندەرى قانشاما دەسەڭىزشى؟! سولاردىڭ بىرەگەيى, ءان تورەسى – «گاۋھارتاس» تۇپنۇسقادا:
اجارىڭ اشىق ەكەن
اتقان تاڭداي,
بەينە ءبىر قاراڭعى ۇيگە
جاققان شامداي.
اناڭنان سەنى تاپقان
اينالايىن,
بوتا كوز, قىر مۇرىندى,
اقشا ماڭداي.
قايىرماسى:
بەۋ-بەۋ, گاۋھار تاس,
قۇسىني-قۇرداس,
راۋشان, ۇشەۋىڭدى كورگەندە,
ساۋلەم-اۋ, سابىرىم قالماس.
اجارىڭ اق بوكەندەي
قاشقان قۇمنان,
شولپانداي تاڭ الدىندا
جالعىز تۋعان.
باسىڭدا كامشات بورىك,
قولدا جۇزىك,
جىبەكپەن قىزىل كارىس
بەلىڭ بۋعان.
باساسىڭ اياعىڭدى
ىرعاڭ-ىرعاڭ,
سىلدىراپ شولپىڭ مەنەن
التىن سىرعاڭ.
قۇلپىرىپ ءار ۋاقىتتا
شاتتاناسىڭ,
اسەمسىڭ اققۋ قۇستاي
موينىن بۇرعان.
ءان تاريحى يسا بايزاقوۆتىڭ كوركەمدەۋىنەن كەيىن:
اجارىڭ اشىق ەكەن اتقان
تاڭداي,
نۇرلى ەكەن ەكى كوزىڭ
جاققان شامداي.
اناڭنان سەنى تاپقان
اينالايىن,
كۇلىم كوز, ويماق اۋىز,
جازىق ماڭداي,
قايىرماسى:
بەۋ-بەۋ, گاۋھار تاس,
قۇسىني- قۇرداس,
راۋشان, ءجۇزىڭدى كورگەندە,
ساۋلەم-اۋ, سابىرىم قالماس.
اجارىڭ اق تۇلكىدەي
قاشقان قۇمنان,
شولپانداي تاڭ الدىندا جالعىز تۋعان.
جىلى سۋ, قولدا قۇمان, قاردا ورامال,
جىبەكپەن قىزىل كارىس بەلىڭ بۋعان.
باساسىڭ اياعىڭدى
ىرعاڭ-ىرعاڭ,
سىلدىراپ شاشباۋىڭ مەن
التىن سىرعاڭ.
جاي ءجۇرىپ شاتتاناسىڭ
اسەرلەنىپ,
اسەمسىڭ جۇيرىك اتتاي
موينىن بۇرعان
– بولىپ, كاسىبي اقىننىڭ ارالاسۋىمەن ادەمى اسپەتتەۋدەن وتكەنىن كورەمىز.
بۇل ءاننىڭ ادام ساناسىنا اسەرى جونىندە قازاستاننىڭ حالىق ءارتىسى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, بي
پاديشاسى شارا جيەنقۇلوۆا (1912-1991) ءوزىنىڭ «كەلىنشەك» ءبيىن قالاي قويعانى تۋرالى بىلاي اڭگىمەلەيدى: «ءۇشىنشى ءبيىمدى قوياردا:
باساسىڭ اياعىڭدى
ىرعاڭ-ىرعاڭ,
سىلدىراپ شاشباۋىڭ مەن
التىن سىرعاڭ.
جاي ءجۇرىپ شاتتاناسىڭ,
اسەرلەنىپ,
اسەمسىڭ جۇيرىك اتتاي
موينىن بۇرعان
– دەپ سەگىز سەرىنىڭ اتاقتى «گاۋھارتاس» انىندە بەينەلەنگەن كەربەز كەلىنشەك سىر-سىمباتىمەن كوز الدىما ەلەستەي قالدى», – دەيدى (ش.جيەنقۇلوۆا. «ونەرىم-ءومىرىم» الماتى: جازۋشى. 1983. 67ب.).
سەگىزدىڭ عاشىقتىق وتتى جاندىرعان, كوڭىلدى شارتاراپقا شارلاتقان مۇڭدى-سازدى, سۇلۋ-نازدى اندەر شىعارعانىن دا جوعارىدا اتتارى اتالعان دەرەكتەرى ارقىلى ءبىلىپ وتىرمىز. «مىنە سوندىقتان دا, سەگىز سەرىنىڭ شاشىراپ, بۇل كۇندە حالىق ءانى ساناتىندا جۇرگەن ءوز شىعارمالارىنا يەلىك ەتۋى ءان ونەرىمىزدىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەرى حاق. «اقبۇلاق», «جىلوي», «گاۋھارتاس», «بوزشۇبار» (بوزجورعا), «قىزعا سالەم», «عايني», «ايكەن-اي», «كوكەم-اي», «ساۋلەم-اي», «القوڭىر», «ەلىك-اي», «اقباقاي» اندەرى داۋسىز سەگىز سەرىنىكى» – دەيدى ءدۇلدىل ءانشى ءارى سەگىز سەرى مۇراسىن تۇڭعىش زەرتتەۋشىسى جانىبەك كارمەنوۆ («حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى» انتولوگياسى 1 توم. 1990 جىل, الماتى قالاسى, «ونەر» باسپاسى).
سەرىك وسپانوۆ
ماتەريالدى “استانا اقشامى” گازەتىنىڭ astana-akshamy.kz رەسمي سايتىنا سىلتەمە جاساعاندا عانا پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلەدى.
