جازۋشى-دراماتۋرگ ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي
سوناۋ ءبىر جىلداردا ساكەن سەرىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان تۇسىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە تىلدەي حابار جاريالاندى. وندا كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى بەلگىلى جازۋشى ساكەن ءجۇنىسوۆتى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا «ساكەن سەرى» دەپ اتاۋدى لايىق كورىپتى. شاماسى, كوكشە ءوڭىرى سول جىلداردا – 150 جىل بۇرىن ومىرگە كەلىپ, دۇنيەدەن دۇركىرەپ وتە شىققان اقان سەرىسىن ساعىنعان بولسا كەرەك!
سەرى تۋرالى روماندى جازۋ ءۇشىن سول ادامنىڭ ءوزى سەرى بولۋى كەرەك. سەرىلىكتەن قۇرالاقان ادام سەرىنىڭ تۇلعاسىن قالاي سومدايدى؟! ال, ايداي الەمگە ايگىلى «اقان سەرى» رومانىن وقىعان ادام ونىڭ اۆتورى ساكەندى سەرى دەمەۋگە حاقىسى قالمايدى…
وسى ورايدا, اتاقتى اقىن ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ «اقان سەرى» جازباسىنىڭ سەرىنى سيپاتتاعان جەرى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.
«سۇلۋ كيىم, جۇيرىك ات, قۇماي تازى, العىر بۇركىت اقاندا بولادى. قالىڭ قاراۋىلدىڭ ويىن-تويىنىڭ كوركى اقان بولادى. بىرىنە بەدەۋ مىنگىزىپ, بىرىنە بۇلدە كيگىزىپ دەگەندەي, ون بەس, جيىرما جىگىتتى ءوزى تاربيەلەپ, نوكەر قىلىپ الادى. جۇرگەندە سول جىگىتتەردىڭ الدىندا قولباسىداي وقشاۋ وتىرادى. بىرەسە بوز اتقا ءمىنىپ, اق كيگەن, بىرەسە قارا كيگەن. باسىندا – بۇلعاقتاعان ۇكى, قولىندا – دومبىرا, اۋزىندا – ءان. جىگىتتەردىڭ ءبارى بالۋان, ءبارى ءانشىل. بىراق اقاننىڭ ءانى وزگەشە. دالانى كۇڭىرەنتىپ اقان ءان شىرقاسا, كەمپىر ورمەگىن, سۇلۋ كەستەسىن قويىپ, اڭىرىپ تىڭداي قالادى. قالىڭ قاراۋىلدىڭ قالىڭ كوزدەرى: «اقاننىڭ ءانى-اي!» دەپ كۇرسىنەدى».
وسى ماقالانى وقي وتىرىپ ويعا باتاسىڭ. ەگەر اقان سەرىنىڭ زامانى بولسا, ساكەن سەرى دە تۋرا وسىلاي بولار ەدى-اۋ, وسىلاي ءسان-سالتانات قۇرىپ, ارقا دالاسىندا ارقا-جارقا جۇرەر ەدى-اۋ. اتتەڭ, ساكەن سەرىنىڭ زامانى بولەك, زامانىنىڭ امالى بولەك.
اقان سەكىلدى ساكەننىڭ دە سوڭىنان 15-20 جىگىت جۇرەر ەدى, كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلەڭسىز ساياساتى وعان ەرىك بەرمەدى. «توپ جيناپ, توپار سايلاپ, توپتانىپ جۇرگەن بۇل نەعىلعان توبىر!» دەپ, سوڭىنا ءۇش ءارىپتىڭ (كگب) ادامى ءتۇسىپ, الەك-شالەگىن شىعارار ەدى. وسىنى تۇسىنگەن ساكەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا ونشا مويىن ۇسىنعان جوق. كوممۋنيستىك پارتياعا مۇشە بوپ كىرگىسى دە كەلمەدى. ال, ءوزىنىڭ اكەسى مەن شەشەسىنىڭ پارتيا قاتارىندا بولعانىن, سول جولدا ايانباي تەر توككەنىن ءومىر بويى ماقتانىش ەتىپ ءوتتى. ويتكەنى, ولار وكىمەت پەن پارتياعا, لەنينگە, ستالينگە قاتتى سەنگەن ەدى. اتتەڭ, ۇمىتتەرى اقتالمادى!..
ال, ساكەن بولسا, بۇل ماسەلەگە باسقاشالاۋ كەلىپ, سىن كوزبەن قارادى. وتىز ەكىنىڭ دە, وتىز جەتىنىڭ دە ورتاسىندا بولماعان ول ءوزىنىڭ تۋعان جەرى تىڭ تاقسىرەتىن تارتا باستاعاندا ول جيىرماعا كەلگەن سوقتالداي جىگىت ەدى. ساكەن تۋعان كوكشەتاۋدىڭ قىزىل تۋ اۋدانى – رەسەيدىڭ ومبىسىمەن شەكارالاس ەل. سول كەزدەگى ساياسات ەكپىنىنىڭ تىڭ تەپكىنىن الدىمەن وسى اۋىلدار باستان كەشىردى. كورەر كوزگە قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ, مال باعىپ, وتىن جاعىپ وتىرعان قازاق اۋىلدارى امالسىزدان جان-جاققا بىتىراپ كوشە باستادى. «قاعىنان جەرىنگەن قۇلانداي» ەرتە كوكتەمدە ۇدەرە كوشكەن قازاق اۋىلدارىنىڭ قام-حاراكەتى بولاشاق جازۋشىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ, مۇڭىن ۇدەتتى, جانىن جۇدەتتى. وسىنىڭ ءبارى حرۋششەۆتىڭ قياس ساياساتىنان تۋىنداپ وتىرعان جاي ەكەنىن سول كەزدىڭ وزىندە-اق ايقىن سەزىپتى.
سودان سول كەزدە تىڭ تۋرالى ءۇستى-ۇستىنە قاۋلاپ شىعىپ جاتقان قاۋلىلاردىڭ ءبىرىن حالىق الدىندا وقىپ بەرۋدى پارتيا حاتشىسى جاس مۇعالىم ساكەن جۇنىسوۆكە تاپسىرادى. سوندا, بولاشاق جازۋشى ساكەن سەرى سول جەردە نە ىستەگەن دەيسىز عوي؟
شاعىن كىتاپشا بولىپ شىققان قاۋلىنى قالىڭ جۇرتتىڭ كوز الدىندا بەلىنەن ءبىر-اق جىرتىپتى دا:
– مەن حرۋششەۆتىڭ ساياساتىنا قارسىمىن! – دەپ تريبۋنادان ءتۇسىپ, الدى-ارتىنا قاراماي تارتىپ وتىرعان. سول ساتتەن باستاپ قىزىل تۋ اۋدانىندا الاشاپقىنشىلىق باستالادى. «ويباي, ساكەن ءجۇنىسوۆ دەگەن جاس جىگىت «حالىق جاۋى» بولىپ شىعىپتى!»
1937 جىلدان بەرى بولماعان وسىناۋ «توسىن جاڭالىقتى» مەكتەپ ديرەكتورى دەرەۋ اۋپارتكومعا حابارلاعان, اۋپارتكوم جەردەن جەتى قويان تاپقانداي وبكومعا جەتكىزگەن. وبكوم جەدەل «كوميسسيا» قۇرىپ, قىزىل تۋعا اتتاندىرادى. ىشىندە «قىزىل جاعالىلارى» دا بار دەيدى. «ساياسي قىلمىسكەر» بولعان سوڭ, ارينە, قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى دە كەڭ قامتىلىپتى…
«مۇزداي قارۋلانعان» جەدەل توپ كەلە جاتىر!» دەگەن حابار ساكەنگە دە جەتەدى. سودان, الدەكىمدەر «قاش» دەپ ۇگىت ايتىپ, اقىرى, الماتىعا اتتاندىرىپ جىبەرەدى.
«قىزىل تۋعا» كەلگەن «كوميسسيا» ساكەننىڭ ورنىن سيپاپ قالادى.
ساكەن الماتىعا كەلگەن سوڭ دا «ءۇش ءارىپتىڭ» ادامدارى سوڭىنا ءتۇسىپ, ۇزاق اۋرەلەپتى. بەلگىلى جازۋشى مۇقان يمانجانوۆتىڭ قاراماعىنا كىرىپ, «قازاقستان پيونەرىندە» ىستەپ جۇرگەن ساكەن وسى تۇستا وندىرتە جازىپ, العاشىندا بالالار جازۋشىسى بولىپ قالىپتاسادى. جازعان شىعارمالارى – مۇحاڭ, عابەڭ, سابەڭدەردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ, كوڭىلىنە ۇناي باستادى. ۇستازى زەينوللا قابدولوۆ, بىرگە قىزمەت ىستەيتىن دوسى تۇمانباي مولداعاليەۆپەن جۇپ جازباي ارالاسادى. قازمۋ-دىڭ ءتىل-ادەبيەتىن ۇزدىك بىتىرگەن ساكەن سول ءتۇستا عالىمدىققا بوي ۇرىپ, اتاقتى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاشقى اسپيرانتتارىنىڭ ءبىرى بولادى.
…سوناۋ ءبىر جىلدارى ساكەن اعامىز ارقالىققا كەلدى. مەن وسى كۇنگى «جاس الاشتىڭ» تورعاي وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى ەدىم. تورعاي تەاترى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «جارالى گۇلدەر» دەگەن سپەكتاكلىن وتە تارتىمدى قويدى. حالىق جاقسى قابىلدادى. ارتىنان بولسا بولماسا, بانكەت دەگەندەي… ساكەن اعاڭ اڭىراتىپ ءان سالادى, ونى تىڭداپ وتىرعان اينالاسىنداعىلار اۋزىن اشىپ, كوزىن جۇمىپ تامسانادى. سويلەپ كەتسە كولدەي تولقىپ, جەلدەي شالقىپ شىعا كەلەدى. ءان دە, اڭگىمە دە سوندا, ونەردىڭ قاي قىرىنا سالساڭ دا امبەباپ, الماستىڭ جۇزىندەي جارقىلداپ, قىرانداي ساڭقىلداپ, اۋزىنان وت شاشىراپ, اساۋ تۇلپارداي ويناقتاپ شىعا كەلەدى. قىرىقتى قۋسىرىپ, ەلۋدىڭ ەڭسەسىنە ەندى ىلىگە باستاعان كەزى بولسا كەرەك. اسىرەسە, ءان سالعاندا جايشىلىقتاعى قاتۋلى قاباعى تەز جازىلىپ, جازدىڭ گۇلىندەي جادىراپ, جايناپ سالا بەرەدى ەكەن. ارامىزدا تەاتر ارتيستەرى, تاعى دا وبلىستىڭ تولىپ جاتقان ونەرپازدارى – ورىمدەي, ورەن جاستارى بار. ونداي جەرلەردەن وبلىس باسشىلارى, پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرى قالعان با, قازداي ءتىزىلىپ, قاتارلاسىپ توردە وتىر. ءان سالىنادى, اڭگىمە ايتىلادى, بىراق ساكەننەن ونەر اسىرىپ وتىرعان ادام جوق.
وسىنداي ءبىر ساتتە ورتامىزدا وتىرعان وبلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى ساكەنگە ءبىر سۇراقتى دۇڭك ەتكىزىپ تاستاي سالدى.
– سەن وسى باياعىدا كومسومول سىيلىعىن قالاي الا الماي قالدىڭ, «جاپانداعى جالعىز ءۇي» جاقسى رومان ەدى عوي؟
– جاقسى بولسا, نەگە بەرمەدىڭدەر سىيلىقتى؟ «ەرتەڭ گازەتكە شىعادى» دەپ الدىن الا قۇتتىقتاپ, سۋرەتكە دە ءتۇسىرىپ اكەتكەن… سەبەبىن وزدەرىڭىز بىلەتىن شىعارسىزدار. مەن قايدان بىلەيىن!
– مەن بىلسەم, – دەدى الگى كىسى ءسوزىن ودان ءارى جالعاپ, – رومانداعى باستى گەرويىڭ – قاراسايدىڭ پارتيالىق بەينەسى تولىق بەدەرلەنبەپتى دەگەندەي بىردەڭە ەستىگەم…
ساكەن ءجۇنىسوۆ ورنىنان اتىپ تۇردى. قاباعى قىرىستانىپ, ماڭداي تەرىسى بىلەۋلەنىپ كەتكەن. جۇدىرىعىن ءتۇيىپ, ءجۇتىنىپ شىعا كەلدى.
– نە دەيسىڭ؟! – دەدى الگى باسشى ادامعا سەس كورسەتىپ.
سودان سوڭ جاۋابىن كۇتپەستەن قارلىعىڭقى داۋىسپەن, قولىن قايتا-قايتا سەرمەپ, جۇلقىنا سويلەپ كەتتى:
– پارتيالىق وبراز دەيسىڭ. سەن ءوزىڭ قاي پارتيانى ايتىپ تۇرسىڭ؟! ون جەتىنشى جىلى ويىنداعىسىن ىستەپ, جيىرما جەتىنشى جىلى «باي» دەپ قىستاپ, اۋقاتتىلاردىڭ ءبارىن اتقانىن اتىپ, اتپاعانىن يتجەككەنگە ايداعان, ءسويتىپ, اسىل ازاماتتارىمنىڭ باسىن تۇرمەدە شىرىتكەن پارتيانى ايتاسىڭ با؟ وتىز ەكىنشى جىلى اشتىققا ۇرىنعان, وتىز جەتىنشى جىلى قاستىقپەن قىرىلعان كىمنىڭ حالقى؟ ونى باسقارعان كىمنىڭ پارتياسى؟ ول تاپ وسى كۇنگى سەنىڭ پارتياڭ! كەشەگى قازاقستان سەزىندە سەنىڭ وسى پارتياڭنىڭ بۇگىنگى باسشىسى قوناەۆ مەنىڭ ءۇش ميلليون حالقىمدى ءوز قولىمەن قىرعان گولوششەكيندى رەسپۋبليكا كوسەمدەرىنىڭ قاتارىندا اتاپ ءوتتى. ءبىزدىڭ قولىمىز جەتپەيدى. سەندەر قوناەۆتىڭ قاسىندا جۇرسىڭدەر عوي. وسىنى نەگە ايتپايسىڭدار؟ جوق! مەن ونداي پارتيانى جىرلاي المايمىن. ونداي پارتيانىڭ وبرازىن شىعارا المايمىن. كەشەگى قان مايداندا حالقىمدى جاۋدىڭ العى شەبىنە سالىپ, ماسكەۋدىڭ تۇبىندە قىرعان پارتيانى مەن قالاي ماداقتايمىن! «تىڭ» دەگەن ءسوزدى جەلەۋ ەتىپ جەرىمدى تاپتاعان, جان-جاقتان قارا قۇرىمداي قاپتاعان حالىقتىڭ پارتياسىن ناعىز قازاق جازۋشىسى بولا تۇرىپ دارىپتەۋگە قالاي ءداتىڭ شىدايدى. سەندەر وسىنى نەگە ويلامايسىڭدار؟! – دەپ ايتىپ كەپ بەرسىن.
مانادان كۇلىپ-ويناپ, جەلپىنىپ وتىرعان جۇرت سۋ سەپكەندەي باسىلىپ, سىلتىدەي تىنا قالىپتى. جاڭاعىداي ءسوزدى ايتقان ادام ول كەزدە اتىلىپ كەتپەسە دە, تۇرمەگە ءتۇسىپ ازاپ تارتارى انىق. وسىنى بىلگەن جاڭاعى وتىرعان ءبىر توپ پارتيا قىزمەتكەرلەرى, ءبىر قاراساق, «مىنا بالەگە كۋا بولمايىق» دەگەندەي جىم-جىلاس, تايىپ كەتىپتى…
مىنە, ساكەننىڭ مىنەزى. كوڭىلدى كەزىندە كۇندەي كۇلىپ, ايداي نۇرلانىپ وتىرعان ادام, اشۋلانعان ساتتە اشىق اسپان استىندا نايزاعايدىڭ وت قامشىسىن وسىپ-وسىپ جىبەردى…
…ەلدەگى قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, ساكەن ءوز اكەسى نۇرماقتان گورى, ارعى اتاسى جۇنىسكە كوبىرەك ۇقسايتىن كورىنەدى. ءجۇنىس ۇزىن بويلى, اتجاقتى, قىر مۇرىندى, قىران قاباقتى, ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ەڭگەزەردەي كىسى بولىپتى. سونىسىنا قاراماي جىلدام, ىڭعايلى بولعان دەسەدى. ەل ىشىندە وقىس وقيعالار بولماي تۇرمايدى. بىرەۋ سۋعا كەتىپ بارا جاتسا, ەندى بىرەۋى ءورت ىشىندە قالسا – الدى-ارتىنا قاراماي قويىپ كەتىپ, اقىرى قۇتقارىپ الىپ شىعاتىن جارىقتىق جۇكەڭ ەكەن. ساكەڭنىڭ, اسىرەسە, مىنەز جاعى وسى اتاسىنا تارتىپتى. ءوزى اكەسى نۇرماق بۇكىل عۇمىرىن اعارتۋشىلىق جولىندا سارپ ەتكەن, وقىمىستى ءھام قايىرىمدى كىسى بولىپتى. اناسى ماعريپا دا ۇستازدىق ەتكەن, كوزى اشىق كىسى بولاتىن. بەرتىنىرەكتە دۇنيە سالدى.
ساكەڭنىڭ ءوزى ەرتەرەكتە ءجيى ايتىپ جۇرەتىن:
– مەن ساكەن سەيفۋللين قىرىق جاسقا كەلگەندە تۋعان ەكەنمىن. كوزى اشىق اكەم ساكەندەي بولسىن دەپ مەنى ساكەن قويىپتى. شاماسى, اكەم مەنىڭ جازۋشى بولعانىمدى قالاسا كەرەك. مەن اكەمنىڭ ول ءۇمىتىن اقتاعان سەكىلدىمىن. ال, مەن قىرىققا كەلگەندە تۋعان بالام ەر بالا بولۋعا ءتيىستى!..
ايتقانداي-اق, ساكەڭنىڭ قىرىق جاسىندا ەر بالاسى دۇنيەگە كەلدى. ەسىمىن ءوزىنىڭ «اقان سەرى» رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرى, كەزىندە بۇكىل كوكشەتاۋ دۋانىنا بەلگىلى دە بەدەلدى بولعان ادام – جانبوتا دەپ قويدى, جانبوتا بۇل كۇندە زاڭگەر, قاپشاعاي قالاسىندا تۇرادى. وسىنىسىنا قاراپ, ساكەڭدى ساۋەگەي مە دەپ قالاسىڭ!
مۇحتار اۋەزوۆ ساكەڭە العاشقى اسپيرانتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ۇلكەن ءۇمىت ارتسا, عابيت مۇسىرەپوۆ سىرلاس, سىيلاس ءىنى-دوس بولىپ باۋىرىنا تارتتى. عابەڭ, اسىرەسە, ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ساكەنمەن ءۇي-ءىشى, وتباسى بولىپ ەتەنە ارالاستى. كوبىنەسە, كوكشەتاۋدا – بۋرابايدا بىرگە دەمالاتىن.
… كەيىن عابەڭ ساكەڭنىڭ قازاق دراماتۋرگياسىندا لەنين وبرازىن تۇڭعىش سومداعان «ءولىارا» پەساسى تۋرالى سول كەزدەگى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە پايىمدى پىكىر ايتتى.
ساكەڭ وسى دراماسى ءۇشىن قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى.
وسىنداي بەلگىلى ادامدارمەن ارالاستىعىنىڭ ناتيجەسى كەيىن ساكەڭە «كەمەڭگەر مەن كولەڭكەلەر» دەگەن دراما جازۋىنا مۇمكىندىك بەردى. مۇندا مۇحاڭ, سابەڭ, عابەڭ وبرازدارى تەرەڭ سومدالعان. بۇل سپەكتاكل ءبىراز ۋاقىت م.اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا تابىستى ءوتىپ جاتتى. بۇعان دەيىن ساكەڭنىڭ «اجار مەن اجال», «ءولىارا», «جارالى گۇلدەر», «قوس انار», «ءار ءۇيدىڭ ەركەسى», «قىسىلعاننان قىز بولدىق» سياقتى پەسالارى رەسپۋبليكا تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارىنان تۇراقتى ورىن الىپ, بىرنەشە ساحنالاردا سان مارتە قويىلىپ كەلدى.
سەرىك تۇرعىنبەكۇلى,
«قازاق ادەبيەتى», 1994 جىل
