باس شاھارداعى «ناز» تەاترىندا حالىق جازۋشىسى, قايراتكەر تۇلعا شەرحان مۇرتازانىڭ تۋعان كۇنىنە وراي «ەل باعىنا بىتكەن شەراعا» دەگەن اسەرلى كەش ءوتتى. مادەني شارا بارىسىندا سۋرەتكەردىڭ ءومىر جولى, قايراتكەرلىك قىرى, ازاماتتىق كەلبەتى تۋرالى جىلى ەستەلىكتەر ايتىلىپ, وقۋشىلار قالامگەردىڭ شىعارمالارىنان ءۇزىندى وقىدى.
شەراعاڭ كورنەكتى سۋرەتكەر عابەڭ جايىنداعى ەسسە-ەستەلىگىندە: «عابيت ماحمۇتۇلى مۇسىرەپوۆ 1985 جىلى 31 دەكابردە دۇنيە سالدى. سودان بەرى ءبىر جىل وتە شىقتى. سودان بەرى بۇل كابينەت جابىق. يەسى مايدان دالاسىندا مەرت بولعان قاڭتارۋلى قازانات سياقتى» دەپ جازىپتى.
بىلتىر ءدال وسى سارى كۇزدە, ياعني 8 قازاندا شەراعاڭ دا بابالار ىزىمەن قايتپاس ساپارعا اتتاندى. مىنە, دوپتاي دومالاپ ءبىر جىل وتە شىقتى. وسى ءبىر جىل ىشىندە ەلىمىزدە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. ۇلت تۋرالى كەلەلى ماسەلەلەر سىنعا ءتۇستى. سول كەزدە اقيقاتتى قايىستاي ءتىلىپ ايتاتىن شەراعاڭنىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ تۇردى. ارينە, ءبىر شەراعاڭ بارلىق جىرتىعىمىزعا جاماۋ بولماس, بىراق ونىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان ءسوزىنىڭ شاراپاتى كوپكە تيەر ەدى.
قازىر قابىرعالى قالامگەردىڭ «اي مەن ايشا» رومانىن قايتا وقىپ ءجۇرمىن. بۇرىن دا ءبىر رەت وقىعام. بىراق قازىرگى وقىعانىم – مۇلدە باسقاشا اسەر ەتۋدە. كىتاپتىڭ ءار بەتىن اشقان سايىن كوز الدىما سۋرەتكەردىڭ بالالىق بەينەسى كەلەدى. جەتىم بالانىڭ كورگەن ازابى مەن قيىندىعىن سىدىرتىپ وقىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ەرىكسىز كوزىڭىزگە جاس كەلەدى. تاسبەت بريگاديردىڭ «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەپ جۇدىرىقتاي جەتكىنشەككە جاساعان قياناتى جانىڭىزدى تۇرشىكتەرەدى. بىراق بالا – بارسحاننىڭ وعان جىگەرى جاسىپ, نامىسى مۇقالمايدى. قايتا, وتكىر پىشىقتاي جانىعا تۇسەدى. جازۋشىنىڭ بۇل شىعارماسى تۋعان اناسى – ايشاعا عانا ەمەس, وسىنداي قورلىقتى, بەينەتتى كورگەن بارلىق قازاق انالارىنا قويعان ەسكەرتكىش دەپ ويلايمىن.
سونداي-اق جازۋشى قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەس داۋىرىندە كورنەكتى قايراتكەر تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ومىرىنەن رومان-تريلوگيا جازدى. ايتۋلى تۇلعانىڭ ەسىمى ول كەزدە مۇلدە ايتىلمايتىن. 1960 جىلى العاش رەت «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە رىسقۇلوۆ تۋرالى قارت جۋرناليست راحىمالى بايجاساروۆ كولەمدى ماقالا جاريالايدى. بىراق كەيىن وسى ماقالا جۋرناليسكە ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيىپ, اۆتور قياناتقا شىداماي قايتىس بولادى. گازەت باسشىلارى جازالاندى. وسى جاعدايدى كوزىمەن كورگەن قالامگەر ەشتەڭەدەن قايمىقپاي اعىسقا قارسى جۇزەدى. تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى ىزدەنىپ, ارحيۆتەن كوپ ماتەريالدار جينايدى. اقىرى, اسىل ازاماتتىڭ اسقاق تۇلعاسىن كوركەم سوزبەن سومداپ شىقتى. بۇدان بولەك, ءسوز زەرگەرىنىڭ «قارا مارجان», «تابىلعان تەڭىز», «بۇلتسىز كۇنگى نايزاعاي», «مىلتىقسىز مايدان», «احمەتجاننىڭ انتى» دەگەن شىعارمالارى دا قازاق ادەبيەتىنىڭ اسىل قازىناسىنا اينالعان تۋىندىلار دەپ ايتۋعا بولادى. سونىمەن قاتار شەرحان اعامىز اۋدارما سالاسىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. اسىرەسە, شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ رومان-پوۆەستەرىن انا تىلىمىزگە مولدىرەتىپ اۋدارىپ, وقىرمانداردىڭ ىقىلاسىنا بولەندى.
قازاق جۋرناليستيكاسىندا شەراعاڭنىڭ ويىپ تۇرىپ العان ءوز ورنى بار. قاتارداعى قاراپايىم تىلشىلىكتەن باستالعان جول ونى بيىك بەلەسكە كوتەردى. 1963 جىلى «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. عاني مۇراتباەۆ سەكىلدى ارىستار ىرگەسىن قالاعان جاستار باسىلىمىنا شەرحان مۇرتازا سونى وزگەرىس, جاڭالىق اكەلدى. رەداكتور باسىلىمعا ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندەگى جاس دارىنداردى جينادى. ارقادان – اقسەلەۋ سەيدىمبەك, شىعىستان – ورالحان بوكەي, اتىراۋدان – فاريزا وڭعارسىنوۆا, وڭتۇستىكتەن – مۇحتار شاحانوۆ سەكىلدى جاستاردى جارقىراتىپ ەلگە تانىتتى. ءدال وسى جىلدارى ءابىش كەكىلباەۆ تە گازەتتىڭ ونەر جانە ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەگەن. سودان كەيىن ول «جالىن», «جۇلدىز» ادەبي جۋرنالىن باسقاردى. 1980 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. ول جايىندا جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحانۇلى «رەداكتور-گەنەراتور» اتتى ماقالاسىندا: «شەرحان مۇرتازاەۆ 80-جىلدىڭ 1 قازانىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن 40 مىڭ تارالىم ۇستىندە قابىلداپ الدى. 89-جىلدىڭ 10 قاراشاسىندا ونى 140 مىڭمەن قالدىردى. ياكي 9 جىل 40 كۇندە 100 مىڭ قوسىلعان» دەپ جازادى.
شىن مانىندە, شەراعاڭ باسقارعان گازەت-جۋرنال ءاپ-ساتتە قۇلپىرىپ, وزگەشە تۇرلەنىپ كەتەدى.
وتكەن عاسىرداعى سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا تامان جاريالىقتىڭ جەلى وڭىنان سوعىپ, كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇرساۋى بوساي باستايدى. ءدال وسى كەزدە, 1989 جىلى شەرحان مۇرتازا ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدى. بۇعان دەيىن پارتيانىڭ ورگانى سانالىپ كەلگەن گازەتتەگى قالىپتاسقان قاتاڭ جۇيەنى بۇزۋ وڭاي ەمەس. بىراق قايسار رەداكتور باسىلىمعا وزىمەن بىرگە ەركىندىكتى الا كەلدى.
الدىمەن ەلۋ جىلدان استام «سوتسياليستىك قازاقستان» بولىپ كەلگەن گازەت اتاۋى «ەگەمەندى قازاقستان» بولىپ وزگەردى. اتاۋمەن بىرگە باسىلىمنىڭ شەكەسىندەگى ۇران-ءسوزى دە وزگەردى. وسى جىلدارى اتالعان باسىلىمدا قىزمەت ىستەگەن جانات ەلشىبەك: «جۇرەكجۇتقان رەداكتور نەمەسە «سوتسياليستىكتەن» قالاي قۇتىلدىق؟» ماقالاسىندا بۇل تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازادى.
«اسىرەسە, سونى سىلكىنىس, بۇلعاق مىنەز گازەت باسىنا ەمەننىڭ قارسى بىتكەن ءيىر بۇتاعىنداي شەرحان مۇرتازا وتىرعان ساتتەن ايرىقشا اڭعارىلدى. جوعارىعا جالتاقتاماي, ۇلكەن ۇيمەن «اقىلداسپاي», كرەملدىڭ كوڭىلىن اۋلاماي, پارتيانىڭ گۇرزىسىنەن قورىقپاي-اق, تۋرا ەرتەڭگى گازەتتىڭ ماتەريالدارى جوسپارلانىپ جاتقاندا, ماكەت سىزىلىپ, بەت قاتتالۋ ۇستىندە ءوز ويى مەن تالابىن ورىنداتىپ وتىردى. ءسويتىپ گازەتتىڭ مازمۇنى مەن بەت-بەينەسىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۇبىرىمەن وزگەرتۋگە قۇلشىندى» دەيدى ج.ەلشىبەك. شەرحان اعامىز ودان كەيىن «قازاقستان» تەلەراديو كومپانياسىنىڭ توراعاسى بولدى. بۇل جەردە اسىل ازاماتتىڭ يدەياسىمەن «تاڭشولپان» باعدارلاماسى دۇنيەگە كەلدى.
شەرحان اعا ءبىراز جىلدار پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. ول كىسى حالىق قالاۋلىسى بولعان كەزدەرى ۇلتىمىز, تاريحىمىزعا قاتىستى ماسەلەلەر تۋرالى تالاي بيىك مىنبەدەن اشىنىپ سويلەدى. ونىڭ: «تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت – تاريحىنان, ءتۇپ-تامىرىنان ايىرىلعان ۇلت. ءتىلسىزدى ۇلت دەۋگە بولمايدى. تىلىنەن ايىرىلعان حالىق – اتا-باباسىنىڭ, تۋعان اكەسى مەن اناسىنىڭ اتىن ۇمىتقان حالىق. ال وندايلاردى ماڭگۇرت دەپ اتايدى» دەگەن سوزدەرىن جۇرتشىلىق ءالى ۇمىتقان جوق.
كەشە الماتىدا جازۋشىنىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا جىل تولۋىنا بايلانىستى ول تۇرعان ۇيگە مەموريالدى تاقتا قويىلدى. شەراعاڭ ءبىراز جىلدار ەلوردادا تۇردى. 2002 جىلى قالالىق ءماسليحات قالامگەرگە باس قالانىڭ دامۋى مەن گۇلدەنۋىنە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن «استانا قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن بەردى. قالامگەر استاناعا تۋعان جەرىندەي ۇنەمى تىلەكتەس بولىپ ءجۇردى. سوندىقتان شەرحان اعامىزدىڭ ەلورداداعى تۇرعان ۇيىنە مەموريالدىق تاقتا ورناتىپ, قالانىڭ ءبىر كورىكتى كوشەسىنە ونىڭ ەسىمىن بەرسەك ارتىق بولمايدى.
بار قازاق كوزى تىرىسىندە ول كىسىنى «شەراعا» دەپ اتادى. بۇعان ەشقانداي انىقتامانىڭ كەرەگى جوق. تالاي جىلدار, ءتىپتى عاسىرلار وتەر. بىراق «شەراعاڭ» حالقىمەن ماڭگى جاساي بەرەدى.
پارىز بەن پايىم
حالىق جازۋشىسى, ۇلتقا ورتاق تۇلعا شەرحان مۇرتازانى ەسكە الۋ شارالارى الماتىدا اتا داستۇرگە ساي ءوتتى.
زيراتىنىڭ باسىنا ورناتىلعان كوكتاستىڭ ءوزى كوپكە وي سالاتىنداي اسەرلى شىققان. تالانتتى سۋرەتشى ءارى ءمۇسىنشى ەربوسىن مەلدەبەكتىڭ يدەياسىندا تەرەڭ ءمان دە, بيىك مۇرات تا بار. ياعني تاسقا بەدەرلەنگەن كىتاپتاعى قىزعالداق ارقىلى جازۋشىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىن اڭعارتسا, مارتەبەلى ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن, قالامگەردىڭ وتكىرلىگىن شەر-اعاڭنىڭ الداسپان بەينەسىمەن جەتكىزىپتى. شەبەرلىك ىزدەنىسى, شىعارماشىلىق پايىمى ايرىقشا ءمۇسىنشى ۇلتى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ءور تۇلعانى ءوز دەڭگەيىندە سومداعانى بىردەن بايقالادى. مۇنى ونەر تۋىندىسىندا قالام قايراتكەرىنە جاسالعان تاعزىم دەسەك تە جاراسادى.
بۇل – ۇلت جازۋشىسىنا قۇرمەت, زيالىلارى مەن ەستىلەرى جولىنىڭ جالعاسى, وركەنيەتتى مادەنيەت ۇلگىسى, جالپى قوعامىمىزدىڭ اماناتقا ادالدىعى دەر ەدىك.
كەڭساي پانتەونىنداعى بەيىتىنە ەل بوپ جيىلىپ قۇران باعىشتاۋ, تۇرعان ءۇيى قابىرعاسىنا مەموريال تاقتا ورناتۋ, ەلىمىزدىڭ ءتورت بۇرىشىنان قالام قايراتكەرىن ىزدەپ كەلگەن حالىققا يماني اس بەرۋ – ساۋابى مول پارىزدىڭ ءبىرى نەمەسە بىرەرى عانا. زور پارىز – شەر-اعاڭ اماناتتاعان ۇلتتىڭ ۇلى مۇددەسى مەن مۇراتىنا ارقاشان ادال بولۋ.
دارحان مىڭباي,
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى
